جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسیح‌شناسی، بنیادی‌ترین مسئله در الهیات مسیحی است که به جایگاه، سرشت و هویت انسانی یا خدایی و جایگاه مسیح در آموزۀ تثلیث می‌پردازد. الهیاتِ رایج مسیحی، عیسی(ع) را خدا و هم‌ذات با او می‌داند؛ درحالی‌که قرآن با تأکید بر پیامبری عیسی(ع)، این ادعا را رد می‌کند. این پژوهش با تحلیل متنی قرآن و اناجیل هم‎نوا، نشان می‌دهد هر دو منبع بر پیامبری عیسی(ع) تصریح دارند. یافته‌ها بر آن دلالت دارد که اعتقاد به الوهیت عیسی(ع)، محصول تفاسیر بعدی برخی نویسندگان عهد جدید مانند پولس و یوحنا و الهی‌دانان مسیحی است و در آموزه‌های عیسی(ع) و باورهای اولیۀ مسیحیان ریشه ندارد.

تردیدی نیست که تمام پژوهش‌های متن‌شناختی در فرهنگ اسلامی در پرتو متن قرآن به وجود آمده است. تلاش بلاغت‌دانان، ادیبان، ناقدان و شعرشناسان در راستای فهم و درک از قرآن و پژوهش‌های اعجاز توسط بلاغت‌دانان و متکلمان نیز جملگی در حوزۀ متن قرآن شکل ‌گرفته است. قرآن کریم، به‌مثابۀ یک متن و به‌طور خاص متن ادبی، ظرفیت بالایی در شکل‌گیری پژوهش‌های متن‌محور در جهان اسلام داشته است. این امر همواره برای پژوهشگران مسئله‌آفرین بوده است؛ بدین معنا که هریک از پژوهشگران به ویژه متن‌شناسان و کسانی که به حوزۀ تحلیل متن علاقه‌مند بوده و هستند، به قرآن به‌عنوان متن توجهی ویژه نشان داده‌اند. پیش‌فرض این رویکرد به متن قرآن بر این اصل استوار است که قرآن ویژگی‌های یک متن را دارد، بنابراین باید تکلیف این موضوع، یعنی متن بودن قرآن روشن شود. رهیافت مقاله به اعجاز، رویکرد متن‌شناسانه است؛ بدین معنا که متن قرآن یک متن ویژه با سازوکارهای خاص خود است که درک بی‌بدیل بودن آن در سنت زبان‌شناختی عرب تنها از راه مطالعۀ متن‌شناختی ممکن است.

سبک تفسیری علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان، یعنی بهره‌گیری از قرینۀ سیاق و دادن اهمیت فراوان به آن در کشف مدالیل آیات شریفه، موجب شده است که بتوان این تفسیر را «تفسیری سیاقی» نامید. اما کنار این سبک تفسیری، ایشان مبتنی بر انبوه روایات اهل‌بیت از «سبک تفسیری مستقل از سیاقِ مجموعی» پرده‌برداری کرده‌اند. اختصار عبارات علامه ذیل آیۀ 115 سورۀ بقره و بسنده کردن به آن توسط برخی پژوهشگران، موجب شده است ارائۀ یک نظریه منسجم دربارۀ دیدگاه علامه نادیده گرفته شود تا جایی که برخی افراد، دیدگاه ایشان را فاقد پشتوانۀ علمی می‌دانند. ازسوی‌دیگر، در بسیاری از پژوهش‌ها نیز تنها به یک بُعد این دیدگاه تحت عنوان «فرازهای مستقل» اشاره شده است. برهمین اساس، جستار پیش‌رو با هدف انسجام‌بخشی به نظریۀ علامه و تبیین ارکان و ابعاد آن و تشریح متن‌محور عبارات ایشان با شیوۀ تحلیلی-توصیفی سامان یافته است. در نهایت نویسندگان به این نتیجه دست یافته‌اند که اعتبار این سبک تفسیری بر یکی از شیوه‌های استنباطی اهل‌بیت از آیات قرآن کریم و به‌عنوان قاعده‌ای نقلی-تفسیری استوار است که می‌توان آن را قاعدۀ «حجیت دلالی هر جملۀ تامّة الإفادة یا مستقلۀ قرآنی» نامید. رکن پایه و اولیۀ این سبک و روش تفسیر بر امکان چشم‌پوشی از برخی مراتب سیاق و در نظر گرفتن سیاق و ظهور یک جملۀ تامّة الإفادة -که معنایی صحیحی را با توجه به منظومۀ دین مننقل می‌کند- مبتنی است و رکن تبعی آن توسعۀ مدالیل سطح عرضی یا افقی (در فرازهای مستقل) و توسعۀ مدالیل سطح طولی یا عمودی (در فرازهای مستقل و غیرمستقل) با نگرش تقطیعی و تجریدی به سیاق است.

قصۀ آفرینش انسان در قرآن، سرشار از آموزه‌های اخلاقی، اعتقادی و فلسفی است و جایگاهی ویژه‌ در تفسیر و تبیین آموزه‌های دینی دارد که می‌توان آن را از زوایای گوناگون تحلیل و بررسی کرد. این مقاله با استفاده از رویکرد روایت‌شناسی ارسطو، قصۀ آفرینش را تحلیل می‌کند. براساسِ نظریۀ روایی ارسطو، قصۀ آفرینش از تمام عناصر روایی ارسطویی بهره‌مند است، شخصیت ابلیس به‌طور کامل و دقیق ترسیم شده است و ابعاد گوناگون شخصیتی او به تصویر درمی‌آید. ابلیس، نقشی محوری در پیشبرد قصه و انتقال پیام الهی ایفا می‌کند و با استفاده از فریب و وسوسه، در صدد گمراه کردن انسان‌ها برمی‌آید. مضمون این قصه، هشدار نسبت به خطرات وسوسه‌های شیطانی و تأکید بر ضرورت تقوا و بندگی خداوند متعال است. این مضمون با بهره‌گیری از عناصر روایی به‌شکلی هنرمندانه به مخاطب القا می‌شود. مقالۀ پیش‌رو با روش تحلیلی روایت نشان می‌دهد که چگونه قصۀ آفرینش از تمام عناصر روایی ارسطویی برای خلق روایتی جذاب و پرمحتوا بهره می‌برد. این رویکرد به درک عمیق‌تر این قصه و نقش شخصیت‌های آن، به‌ویژه ابلیس، یاری می‌رساند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قصۀ آفرینش انسان تمام عناصر روایی ارسطویی را به‌طور کامل و دقیق داراست. نتایج این پژوهش می‌تواند در تولید محتوای دینی و اخلاقی، آموزش روایت‌شناسی و نقد و تحلیل آثار ادبی و مذهبی کاربرد داشته باشد. همچنین این پژوهش می‌تواند به درک عمیق‌تر از آموزه‌های دینی و نقش شخصیت‌های داستان‌های مذهبی، به ویژه ابلیس، کمک کند.

آیۀ «ایلاء» یگانه مستند قرآنی حق جنسی زوجه از حیث زمان است که حق جنسی زن را محدود به چهارماه یکبار می­کند. پژوهش حاضر با روش تحقیق کیفی و تحلیل مضمونِ متونِ تفسیری به دنبال سیر تطور دیدگاه مفسرانِ عصر نزول تا عصر حاضر و پاسخ به مفهوم آیۀ ایلاء، تفاوت آن با مسئلۀ ظهار، مواجهۀ شارع با پدیدۀ ایلاء و چگونگی ارتباط آیۀ ایلاء با حق جنسی زوجه، از دیدگاه ایشان است. در تبیین تفسیری آیۀ ایلاء و اثبات عدم دلالت آیه با مقرر کردن زمان چهار ماه برای حق جنسی زوجه، ده مسئلۀ مرتبط با حق جنسی به دست می‌آید که هر یک به نوعی در اثبات عدم دلالت آیه ایلاء دخیل است. از مجموع آنها می‌توان نتیجه گرفت ایلاء، فی‌نفسه موردرضایت شارع نیست و تعیین زمان چهار ماه در حقیقت ایجاد مهلتی برای شوهر است تا نسبت به وضعیت زناشویی خود تدبیری کند و یکی از دو راه رجوع (با رابطۀ خاص جنسی) و یا طلاق را برگزیند تا حق جنسی زن استیفا گردد. به نظر می­رسد ایلاء همانند عده (طلاق یا وفات)، مسافرت، غیبت، اختلالات جنسی شوهر و غیره شرایط خاصی است که خداوند زمان چهار ماه را برای آن مقرر نموده است و محدود کردن حق جنسی زن به زمانی خاص در شرایط معمول زندگی، با فلسفۀ حفظ عفت برای همسران در ازدواج و مسئولیت شوهر در برابر نیاز جنسی زن سازگار نیست. بنا بر مستندات قرآنی، روایی، قواعد فقهی، مؤیدات عقلی- عرفی و اقتضائات عصر حاضر می­توان معیار نیاز جنسی زن را همچون نیاز جنسی مرد، تقویت کرد.

تفسیر متون وحیانی، نیازمند اتخاذ اهداف، مبانی، قواعد، و روش‌های خاصّی است که مطالعات روش‌شناختی تفسیر نامیده می‌شود و برآیند آنها به شکل‌گیری سنت‌های تفسیری مختلف می‌انجامد. نظریۀ حجیت یکی از این سنّت‌هاست. براساسِ این نظریه، دستیابی به مراد الهی در چارچوب برنامۀ رسیدن به «حجت شرعی» از راه اصول لفظیه و امارات شرعیه ممکن است که در آن باید از مبانی، ابزارها و روش‌های متداول فقهی در حوزۀ اعتبارسنجی قراین تفسیری بهره گرفت. این نظریه با بیان‌های مختلفی از منجزیت تا وسطیت و غیره مواجه است و بر اساس آن نیز دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ امکان پذیرش آن در تفسیر قرآن، مطرح می‌شود. نویسنده در این مقاله می‌کوشد ضمن نقد این دیدگاه‌ها و بیان دو اشکال مهم فقدان اثر شرعی و مغایرت با رسالت مفسر، فرایند اعتبارسنجی قراین فهم و تفسیر را خارج از فضای گفتمان این نظریه مطرح نماید.

حدود یک دهه است که «تدبر در قرآن»، به­‌عنوان رویکردی آموزشی‏ و سازوکاری برای بهره‌مندی مستقیم و بی‌­واسطۀ هر فرد از قرآن، موردتوجه اندیشمندان و صاحب‌­نظران قرار گرفته و الگوهای مختلفی برای آن مطرح شده است. این مقاله، با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بسنده نکردن به مبانی نظری، با مراجعۀ میدانی به رویدادهای جریان­‌های تدبری، «الگوی سوره‌محور» را به­‌عنوان یکی از الگوهای مطرح در زمینۀ آموزش تدبر قرآن در ایران معرفی می‌کند. این الگو با بهره‌گیری از مبانی نظری خاص و نگرشی انتقادی نسبت به الگوهای آیه‌­محور، به‌­دنبال دریافت رهیافت‌­های آیات در توالی نظم خاص هر سوره و دستیابی به فهمی منسجم از آن سوره است که در نهایت به کشف جهت هدایتی سوره، منتهی می‌شود. «بهره‌گیری از قواعد زبان عربی برای کشف غرض واحد هر سوره» و «ارائۀ راهکارهای عملی جهت تشخیص غرض اصلی سوره‌ها» از جمله نقاط قوت این الگو است. از سوی دیگر، «خلط میان تدبر و تفسیر»، «خلط تدبر با تفسیر موضوعی»، «منحصر نمودن تدبر در قرآن به کشف جهت هدایتی سوره‌ها»، «تغییر خاستگاه تدبر از قلب به ذهن» و «عدم استفاده از روایات معتبر تفسیری جهت فهم معنای مفردات، آیات و سوره‌ها» از مهمترین موارد کاستی و نقاط ضعف این الگوست.

چگونگی و کیفیت روی آوردن به متن وحیانی با شرایط بافتی، نیازها، دغدغه­‌ها و دیگر مؤلفه­‌های عصری هم‌بسته است. زمینه­‌های تحول جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی پسارحلت پیامبر(ص) و همچنین عوامل فلسفی وجودگرایی در گونۀ ناهمسان روی‌­آوری به متن از جهت فهم‌پذیری یا فهم­‌پرهیزی بوده است. بازشناخت علل تحولات برون‌انسانی و نیز نقش فهمندگان در این دگرگونی‌­ها به‎عنوان عوامل درون‎انسانی و اثرپذیری آنان از قواعد گفتمانی ویژه، گونة فهم فهمندگان، روی‌­آوری، گستردگی و یا رها کردن تفسیر از سوی آنان را تعیین می‌کند. در سویۀ دیگر، تکون روایت‌های تفسیری همانند روایت­‌های تاریخی در پیوند با نشانه‌­های بافتی و عناصر فرازبانی قرار دارد. براین اساس، جستار پیش رو می‌کوشد با شیوۀ توصیفی- تحلیلی، با تکیه بر اسناد کتابخانه‌­ای و بهره­مندی از شیوۀ گفتمانی و فلسفۀ وجودگرایی، ناهمسانی روی­آوری‌ها به متن وحیانی از جهت تفسیری، نوع و رها نمودن تفسیر در دورۀ آغازین اسلام را بازخوانی نماید. به نظر می­‌رسد عوامل وجودگرایی به همراه قرار گرفتن در بافتار فرازبانی، در شیوۀ روی‌­آوری خوانش‌گران آغازین به متن وحیانی مؤثر بوده است.

تأمل و تعمق در مضمون آیات (24-23) سورۀ اسراء، با محوریت فعل «لاتَنهَر»، مفهومی متفاوت با برداشت­های تفسیری به‌دست می­دهد. بیشتر مفسران عبارات و اصطلاحات به‌کار رفته در این دو آیه را حول محور کلی «احترام به والدین»، در معانی متفاوت و گاه متمایز، بیان نموده­اند، حال آنکه پیام کلی این دو آیه با محوریت عبارت «وَ لَا تَنْهَرْهُمَا»، بر عدم «طرد و راندن» والدین از خود اشاره دارد. هر یک از واژگان و عبارات این دو آیه، به‌مثابۀ پیکره‌ای واحد، تکمیل‌کنندۀ مفهوم فعل «نَهرَ» و معنای برآمده از آن است. جستار پیش‌رو با رویکرد معناشناسی ساخت­گرا -که به مفهوم واژگان در بافت و ساختار جملات می­پردازد- به‌طور خاص بر همنشین­های فعل «نهَرَ»، همچون عبارت «یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما»، واژه «أفّ»، وصف «کَریم» و عبارت کنایی «خفضُ الجَناح»، متمرکز می‌شود و معنای محوری و کلیدی آیه، یعنی «حمایت و نگهداری» از والدین و عدم «طرد و راندن» آنان از خود، به عنوان یکی از وظایف اصلی فرزندان به هنگامه پیری و فرتوتی والدین تبیین می‌کند. یافته­های پژوهش نشان می‌دهد برخلاف دیدگاه بیشتر مفسران، واژۀ «أفّ» بر مفهوم حداکثری اهانت، نفرت و دوری والدین دلالت دارد، ضمن اینکه فعل «لاتَنهَر»، نه به‌معنای «عدم پرخاش»، بلکه برای نهی از «طرد و راندن و دور کردن» به کار رفته است. افزون بر این، وصف «قولاً کَریماً» و عبارت «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ» نیز تکمیل‌کنندۀ همان مفهوم کلی دو آیه؛ یعنی «نگهداری و مراقبت» از والدین است.

قرآن کریم برای انتقال مفاهیم و آموزه‌های دینی افزون بر بیان استدلال منطقی و عقلی با رویکرد حکیمانه، از بیان احساسی نیز بهره می‌برد. این سبک گفتاری، دربردارندۀ گونه‌های مختلفی از واژگان احساسی در کلام وحیانی است که بارها؛ گاه با کلماتی آشکار و گاه به‌واسطۀ سبک و سیاقی خاص و به‌صورت غیرمستقیم، آمده‌­اند. استفاده از بیان عاطفی در ارتباط با مخاطب به تأثیر بیشتر و در موارد زیادی تهییج و تشویق او به انجام کار یا پذیرفتن محتوای سخن منجر می­شود. شناخت گونه‌های احساسی و مقتضای کاربست آنها در ظروف مختلف کلامی، به فهم هر چه‌بهتر متن و مطلوب متکلم خواهد انجامید. خداوند متعال به‌واسطة ایجاد گفتگوی احساسی در قرآن کریم و به‌کارگیری طیفی گسترده‌ از گونه‌‌های احساسات بنیادین و پیچیدۀ مثبت و منفی، معارف متنوعی را تبیین فرموده است که جایگاه ویژه­ی گفتمان احساسی در کلام وحیانی را نشان می‌دهد. این پژوهش از طریق بررسی واژگان احساسی قرآن و تنها در قالب احساسات شش‌گانۀ بنیادین ( احساساتِ مثبتِ محبت، شادی، امید و احساسات منفیِ غم، ترس و نفرت) و با معناشناسی مفاهیم واژه‌ها و تحلیل محتوای آیات قرآن، به گونه‌شناسی واژگان احساسی قرآن کریم و شناسایی محورهای اساسی تأثیرگذار در تبیین معارف دین می‌پردازد.