جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جریان خاورشناسی به‌طور رسمی در ضمن جنگ‌های صلیبی و با اهدافی مشابه، شروع به کارکرد و نتایج بسیار چشم‌گیری برای جهان غرب به ارمغان آورد. به‌گونه‌ای که سرمنشأ برای بسیاری از استعمارگری و تسلط مادی و معنوی بر سرزمین‌های اسلامی قرار گرفت. جریان شرق‌شناسی را می‌توان به چهار دوره تقسیم نمود: دوره آغاز (قرن 12) در درون کلیسا، دوره رنسانس (قرن 16) که خاورشناسی را به خارج از دیوار کلیسا کشاند، دوره رنسانس خاورشناسی (قرن 19) که رویکردی انتقادی نسبت به گذشته خویش داشته و تلاش می‌کند، هرچه بیشتر خود را آکادمیک نماید و درنهایت دوره مدرن (قرن 20) که خاورشناسی به‌طور کامل پرستیژ آکادمیک و بی‌طرفانه به خود گرفته است. این چهار دوره از طریق تحلیل تاریخی آثار خاورشناسان پیرامون قرآن به‌دست‌آمده و در یک نگاه کلی، نتیجه گرفته است که رویکرد خاورشناسی از رویکردی کاملاً ستیزه‌جویانه و غیر منصف، به رویکردی علمی و بی‌طرف و نسبتاً منصف در حال تبدیل بوده است؛ اما بااین‌حال تحلیل آثار قرآنی خاورشناسان در همه دوره‌ها نشان می‌دهد که این جریان هرگز از قیدوبند ستیزه‌جویی با قرآن خارج نشده و باوجود برخی آثار درخشان در دوره‌های اخیر، همچنان بسیاری از پژوهش‌های خاورشناسان، رنگ و بوی انتقادی و تردید افکنانه خود را حفظ کرده است.

آخرین حج پیامبر اکرمk که در آخرین سال عمر شریف حضرت واقع شد، حجةالبلاغ نام دارد. یکی از مباحثی که در این حج بدان پرداخته شد، مسئله ولایت است که در آیه 3 سوره مائده به آن اشاره می‌کند Pالْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتىِ وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْاسْلَامَO به عقیده امامیه و برخى اهل‌سنت، روز غدیر خم و خلافت علىj است. با تبیین موضوع ولایت، دین به اکمال می‌رسد. مسئله ولایت در منابع معتبر به تواتر بیان گردیده است؛ اما در مواردی از دید مستشرقان مغفول مانده و بنا به هر دلیلی بیان ‌نشده است. جستار پیش‌رو با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و با روش انتقادی به بررسی و نقد دیدگاه یکی از مستشرقان به نام «دوین استوارت» پرداخته است. وی استادیار زبان عربی و مطالعات اسلامی، در دانشگاه استوری است. او مقاله‌ای تحت عنوان «حجةالوداع» در دایرةالمعارف لایدن نوشته است که اخبار عزیمت پیامبرk به مکه را با جزییات بیان‌ کرده است؛ اما اخبار مراجعت ایشان به مدینه و مهم‌ترین قسمت حجة‌البلاغ که معرفی امیرمومنان علیj به‌عنوان ولی و سرپرست مسلمانان هست، ذکر نکرده است. در جستار فرارو، به ‌نقد منابع مورد استفاده توسط مؤلف پرداخته شده و اینکه حتی از همین منابع نیز به‌خوبی استفاده نکرده و اطلاع کافی از منابع مورد استفاده نداشته است. بنابراین مدخل «حجةالوداع» دوین استوارت، بر اساس ادله قرآنی و روایی غیرقابل‌پذیرش است.

یکی از موضوعاتی که در حیطه‌ علوم قرآنی، توجه مستشرقان و قرآن­پژوهان غیرمسلمان را بسیار به خود معطوف کرده، تاریخ­گذاری آیات و سوره‌های نازل شده است؛ به‌گونه‌ای که این مبحث چالشی و بحث­برانگیز، در آثار خاورشناسان انعکاس ویژه‌ای داشته است. «ریچارد بل» جزو صاحب­نظران این عرصه شناخته می‌شود. مباحث مرتبط با تاریخ­گذاری آیات و سوره‌ها را در فصل هفتم از کتاب وی، «درآمدی بر تاریخ قرآن» می­توان یافت. با بررسی محتوای فصل مزبور، این نتیجه به دست می­آید که وی در بررسی و نقد آرای اندیشمندان مسلمان و نیز طرح نظرات خود دچار اشتباهات و لغزش­هایی شده است که عمدتاً از عدم اشراف او به فرهنگ، زبان و اعتقادات دین اسلام ناشی می­شود. هم­چنین این نکته مشخص می­شود که نوع نگاه او به قرآن صرفاً تاریخی است و از جنبه­های وحیانی و مافوق بشری آن چشم­پوشی کرده است. به همین علت برخی دیدگاه­های او همچون گسستگی آیات یا عدول از ملاک هجرت در تعیین آیات مکی و مدنی یا پذیرش تأثیرپذیری قرآن از گذشت زمان و وقوع نسخ (به معنای لغوی آن) مردود و غیرقابل پذیرش است. در این نوشتار بر آنیم تا با روش توصیفی ـ ­تحلیلی، نظرات مطرح شده در فصل هفتم از کتاب مذکور را بررسی کرده و سپس اشکالات آن را بیان کنیم.

شناخت دقیق آراء خاورشناسان درباره معارف اسلامی و نقد علمی دیدگاه‌های آنان، ضرورتی انکارناپذیر است؛ ازاین‌رو، در پژوهش حاضر تلاش شده است تا مقاله فایرستون درباره حضرت ابراهیمj به شیوه تحلیلی ـ توصیفی با رویکرد انتقادی معرفی و واکاوی شود. فایرستون گرچه تسلط نسبتاً خوبی به منابع معتبر اسلامی مربوط به حضرت ابراهیمj دارد؛ اما به دلیل عدم دسترسی و یا اشراف نداشتن به منابع شیعی و مراجعه‌ یک‌سویه‌ به منابع اهل‌سنت، اشتباهات غیرقابل‌اغماضی دارد. وی در این رابطه شبهاتی را مطرح کرده است؛ ازجمله آنها، نسبت دادن شرک و بت‌پرستی به پدر ابـراهیم‌j و نیاکان محمدk است. درحالی‌که عصمت ابراهیمj را روایات فراوان و شواهد تاریخی زیادی اثبات می‌کند. شبهه دیگر آن است که در قرآن، ابراهیمj و موسیj، تنها پیامبرانی هستند‌ که‌ به‌صراحت،‌ صاحب کـتاب ذکـر شده‌اند، درصورتی‌که در برخی از آیات و روایات، علاوه‌ بر‌ حضرت ابراهیم و حضرت موسیj، پیامبران دیگری هم به‌صراحت، صاحب کتاب معرفی‌ شده‌اند‌؛ ازجمله آنان، حضرت‌ داوود، حضرت عیسی و پیامبر خاتم و...؛ و همچنین شبهات دیگری وجود دارد که نوشتار پیش رو پاسخ‌های درخوری به آنها داده است.

تبیین و تحلیل مبانی و پیش‌فرض‌های قرآن‌پژوهان غیرمسلمان، به‌ویژه قرآن‌پژوهان آمریکایی، از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مباحث در حوزه مطالعات قرآنی است. کاوش پیرامون این مسئله که مبانی اصلی و ناگفته این مستشرقان در ورای آرای آنها نسبت به قرآن‌ کدام‌اند و نیز تحلیل آن مبانی، هرچند به‌صورت مختصر، موضوع تحقیق حاضر است که البته با تمرکز بر مستشرقان ایالات‌متحده آمریکا انجام یافته است. این تحقیق، با گذر از عناوینی مثل اقتباس قرآن از دیگر ادیان و فرهنگ‌ها، یا تأثیر از فرهنگ زمانه و مانند آن‌که عمدتاً به‌مثابه مصادر جایگزین از سوی مستشرقان ترویج شده‌اند، به بررسی مبانی اصلی و پنهان در ورای ذهن مستشرقان پرداخته است. در واقع، مهم‌ترین و اساسی‌ترین مبانی مستشرقان در اسلام‌شناسی به‌طور عام و مطالعات قرآنی، ‌به‌طور خاص، موارد ذیل است: وحیانی نبودن قرآن یا همان بشری بودن آن، عدم نبوت و رسالت پیامبر اکرمk، اسلام دین قومی خاص، عدم اعتبار روایت اسلامی درباره تاریخ اسلام و قرآن.

نقد و بررسی و پاسخگویی به آراء خاورشناسان در خصوص قرآن کریم، همواره یکی از دغدغه‌های قرآن‌پژوهان مسلمان بوده است. در اعتقاد مسلمانان، قرآن کلام الهی است و کلام و متن آن از حجیت کامل برخوردار است؛ امّا مستشرقان ضمن عدم پذیرش این مطلب، شبهاتی را درباره متن قرآن کریم مطرح می‌کنند. ازجمله شبهات مستشرقان این است که تکرار آیات قرآن را دلیلی بر غیر وحیانی بودن قرآن دانسته­اند؛ زیرا به‌باور آنان، تکرار در قرآن موجب آشفتگی، عدم انسجام و ابهام در متن قرآن شده است. چنین استنتاجی مسبوق به عوامل متعددی است از جمله: پیش‌فرض غیروحیانی بودن قرآن، مراجعه ناقص به قرآن، برداشت سلیقه­ای از متن قرآن و بی‌توجهی به شیوه‌های بیانی و اهداف تربیتی قرآن کریم از تکرار آیات؛ زیرا اهداف تربیتی، تعیین‌کنندۀ شیوه­های بیانی قرآن، آن هم مطابق با مقتضای حال مخاطبان و موقعیت‌های بیانی کلام است. ازآنجاکه هدایت و تربیت از اهداف مهم قرآن کریم است، تکرار به‌عنوان یکی از شیوه‌های کارآمد تربیت در قرآن مورد اهتمام قرارگرفته و اهدافی همچون تحریک و تحریض، تنبیه و تذکر، تثبیت، تلقین، تهدید، هشدار و الگوسازی را مورد توجه قرارداده است. آنچه می­توان گفت این است که تکرار یک موضوع، در هر موضع، رسالتی ویژه برعهده داشته و هدفی خاص را پی می‌گیرد که تنها با شناخت زبان قرآن ولطایف و اشارات آن و نیز درک اهداف و شیوه­های بیانی قرآن می­توان بدان راه یافت.در این پژوهش، گردآوری اطلاعات به روش اسنادی ـ کتابخانه‌ای همراه با تحلیل محتوا است.

تحدی قرآن کریم به این­که نگارش کتابی همانند آن از عهده بشر خارج است، همواره روشن‌ترین گواه بر الهی بودن آن به شمار آمده است. دشمنان اسلام نیز از دیرباز تلاش­هایی برای پاسخ به این تحدی قرآن داشته­اند که همواره ناکام بوده است. مهم‌ترین کتابی که در سال‌های اخیر در مقام معارضه با قرآن نگارش یافته، کتاب «حسن الإیجاز» است که انتشار آن در بین جوامع عربی و اسلامی سبب واکنش‌های مختلف دانشمندان و ملل مسلمان شد. این مقاله که تازه‌ترین پژوهش در این زمینه به شمار می‌رود، با بهره جستن از روش تحلیلی ـ انتقادی به بررسی و نقد این کتاب در سه محور قالب، محتوا و شواهد پرداخته است. بنا بر دستاوردهای این پژوهش، با توجه به آیات تحدی قرآن کریم معلوم می‌شود که این اثر اساساً شرایط معارضه با قرآن را ندارد تا نوبت به بررسی مماثل بودن آن با قرآن برسد. بنابراین، ظافر نیز همانند دیگر مدعیان هماوردی در این میدان ناکام مانده است.

این مقاله کتاب «قرآن، یک دایرة‌‌المعارف» الیور لیمن را بررسی می‌کند و ویراستار، نویسندگان، ترجمه، فهرست‌بندی مدخل‌، چگونگی گزینش، و چینش آن‌ها را مورد نقد قرار می‌دهد. این کتاب با 468 مدخل اصلی و ارجاعی در 800 صفحه توسط 8 نفر عضو هیئت تحریریه و چهل و سه نویسنده تخصصی در سال 2005 میلادی منتشر شد. توجه به مذهب شیعه و شخصیت‌های آن، ارائه بیشتر مدخل‌ها با واژه‌های قرآنی، حجم کم مدخل‌ها و زبان ساده از نقاط قوت و استفاده نکردن از قرآن‌پژوهان متبحّر، نداشتن نظام جامع در مدخل‌ها، رعایت نکردن یک‌نواختی در روش انتخاب و ارجاع مدخل‌ها و کم توجهی به مفاهیم اصلی قرآن، از نقاط ضعف کتاب به شمار می‌آید.

در این نوشتار، نخست معنای واژه «استشراق» بررسی و تعریف خاص آن ـ اسلام‌شناسی غیرمسلمانان ـ بیان شده و سپس تاریخچه شرق‌شناسی و شش مرحله آن به کاوش گذاشته شده است که از آغاز روابط سیاسی شرق و غرب و رقابت تمدن‌های آن‌ها شروع می‌شود و در ادامه، آشنایی غربی‌ها با اسلام و نقدنویسی انفرادی علیه آن، ترجمه قرآن، دفاع کلیسا و جنگ‌های صلیبی و انتقال علوم و تمدن اسلامی به غرب به بحث گذاشته شده است. (تذکر: چهار مرحله دیگر شرق‌شناسی در مقاله بعدی بررسی می‌شود.)