آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگیهای کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی (۴۶۰ق) سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتابهای نوشته‌شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند. در این مقاله نخست تأثیر تألیف مصباح المتهجد در حوزه ادبیات دعا بررسی شده است. سپس درباره زمینه‌ها و انگیزه تألیف، نام دقیق کتاب، هویت مهدی الیه، تاریخ تألیف و تحریرهای مصباح المتهجد به تفصیل بحث شده است.‌ آن گاه با بررسی نسخه‌ها و نگارشهای پیرامونی و ترجمه‌های کهن، سیر گسترش و تداول این کتاب تا قرن نهم هجری گزارش شده است. شواهدی نیز از تأثیر این کتاب بر مجامیع دعایی سایر مذاهب مانند شافعیان و زیدیه ارائه شده است. همچنین به ضرورت بررسی تاریخ تألیف مصباح المتهجد، بحثی درباره تاریخ تألیف آثار دیگر شیخ طوسی مطرح شده است.

رؤیت خداوند از دیدگاه اکثریت اهل سنت با توجه به مستندات روایی و نگاه سطحی به آیات قرآن کریم، حداقل در آخرت امکان‌پذیر است؛ امّا علمای شیعه و در رأس آن شیخ طوسی; در تفسیر کلامی «تبیان»، هرگونه دیدار با چشم سر را نسبت به خداوند انکار کرده و برای آن ادله عقلی و نقلی فراوانی آورده و آیات موهم رؤیت را به زیباترین نحو پاسخ داده‌اند.

پيرامون غيبت حضرت ولي عصر حجة بن الحسن عليه السلام و اثبات وجود آن حضرت وعلت طول غيبت و استتاروي، بدرخواست يكي از بزرگان-كه بايد شيخ مفيد باشد-وبسال 447 بدان اشتغال داشته است. در بيان اثبات وجود حضرت قائم (عج) و علت غيبت و طولاني بودن آن و ابطال عقايد فاسد و ترهات فرق ضاله و منحرف است شيخ (ره) در اين مورد چنين مي نويسد: «فاني مجيب الي مارسمه الشيخ الجليل اطال الله بقاه من املاء كلام في غيبة صاحب الزمان و سبب غيبته و العلة‌ التي لاجلها طالت غيبة و امتد استتاره مع شدة الحاجة اليه و انتشار الحيل و وقوع الهرج و المرج و كثرة الفساد في الارض و ظهوره في البر و البحر و لو لم يظهر و ما المانع منه و المحوج اليه و الجواب عن كل مايسال في ذلك من شبه المخالفين و مطاعن المعاندين و انا مجيب الي ماساله ... و اذا علمنا ان كل من يدعي له العصمة قطعاً ممن هو غائب من الكيسانية‌ والناووسية و الفطحية و الواقفيه وغير هم قولهم باطل علمنا بذلك صحة‌ امامة‌ ابن الحسن و صحة غيبته و ولايته ... يادآوري مي شود از عبارت كتاب در ورق 38 «فان قيل ادعاؤكم طول عمر صاحبكم امر خارق للعادات مع بقائه علي قولكم كامل العقل ... في هذا الوقت الذي هو سنه سبع و اربعين ... » چنين استفاده مي شود كه مقصود از «الشيخ الجليل اطال الله بقاه» شيخ مفيد نخواهد بود چون در تاريخ مزبور 34 سال از رحلت ايشان كه درسنه 413واقع شده گذشته بود. (براتعلي غلامي مقدم) پيرامون غيبت حضرت امام زمان عليه السلام و اثبات دوام وجود آنحضرت و بيان علت طول غيبت و استتار و پنهاني وي و پاسخ بر شبهات گروهي از اهل عناد كه در اين موضوع به طعن شيعيان پرداخته اند، با استفاده از ادله عقليه و روايات و اخبار ائمه هدي عليهم السلام و عناوين « فصل - فصل » بدرخواست يكي از بزرگان كه نام وي در ديباچه كتاب نيامده تاليف شده و طوسي بسال 447 بدين كار اشتغال داشته است. (احمد حسيني اشكوري) آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله الذي هدانا لحمده و جعلنا من اهله و و فقا للتمسك لدينه. [مركز احياء ميراث1/91و 4/11؛ مدرسه فيضيه 1/194، ذريعه 16/79-مشار؛ طوس 5/136 و 295؛ فهرست سپهسالار 5/353؛ فهرست آستان قدس 5/229و 14/377؛ التراث العربي 4/140؛ الذريعة16/79 رقم 399؛ مرعشي 10/94و 14/265؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1191؛ علامه طباطبايي 2/199؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 421؛ اورق عتيق 1/247؛ اهدائي رهبر2 اخبار/2 527؛ رايانه آستان قدس؛ مجلس شورا 1/509/29؛ فهرستگان حديث ج5، ص 134-135؛ معجم التراث الكلامي ج4، ص 351-352؛ دنا ج 7، ص 819-820] شرح و حواشي: الغيبة (منتخب) مرتضي، علي بن عبدالحميد (-8) کتاب الغیبة یکی از ده‌ها کتابی است که به این نام نوشته شده است. درباره نام کتاب، خود مؤلف نامی را اختیار نکرده، اما آقا بزرگ تهرانی آن را الغیبة نامیده است. وی کتاب غیبت شیخ طوسی را متضمن قوی‌ترین حجت‌ها و براهین عقلی و نقلی بر وجود امام زمان و علت غیبت آن حضرت و علائم ظهور در آخر الزمان معرفی می‌کند. شیخ، این کتاب را حدود سال ۴۴۷ق یعنی تقریبا سیزده سال قبل از وفاتش به نگارش درآورد. این کتاب در هشت فصل تنظیم شده است: الکلام فی الغیبة: مولف در این فصل به طور عام، امامت امام غائبی را اثبات می‌کند که الزاما امام دوازدهم است. برای اثبات این امر، مؤلف مقدماتی مانند وجوب وجود امام در هر زمان، وجوب عصمت امام و حضور امام در بین مردم را اثبات می‌کند. در ادامه عقائد کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، محمدیه، فطحیه و غیر اینها را در مورد امامت رد می‌کند. پس از آن به شبهاتی که با اعتقاد به غیبت پیش میآید، جواب داده و در پایان ادله غیبت صاحب الزمان و اینکه او امام دوازدهم و از ذریه امام حسین(ع) است را بیان و ادله منکرین را رد می‌کند. ولادت حضرت حجة بن الحسن العسکری و اثبات ولادت آن حضرت با ادله و اخبار. درباره کسانی است که امام زمان(عج)را دیده‌اند. معجزات حضرت و بعضی از توقیعاتی که از جانب ایشان رسیده است. موانع ظهور حضرت. اخبار مربوط به سفراء و وکلای آن حضرت (اعم از وکلای ممدوح و مذموم)و ذکر اسامی و بیان ذم اشخاصی که به دروغ ادعای نیابت کرده‌اند. مدت عمر حضرت و توجیه اخباری که دلالت بر فوت ایشان دارد؛ نامعلوم بودن وقت ظهور و توجیه اخباری که وقت خاص مشخص کرده‌اند؛ بیان علائم ظهور. بیان بعضی از خصائص و صفات و سیره آن حضرت. *** این کتاب در هشت فصل تنظیم شده است: 1. الکلام فی الغیبة: مولف در این فصل به طور عام، امامت امام غائبی را اثبات می‌کند که الزاما امام دوازدهم است. برای اثبات این امر، مؤلف مقدماتی مانند وجوب وجود امام در هر زمان، وجوب عصمت امام و حضور امام در بین مردم را اثبات می‌کند. در ادامه عقائد کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، محمدیه، فطحیه و غیر اینها را در مورد امامت رد می‌کند. پس از آن به شبهاتی که با اعتقاد به غیبت پیش میآید، جواب داده و در پایان ادله غیبت صاحب الزمان و اینکه او امام دوازدهم و از ذریه امام حسین(ع) است را بیان و ادله منکرین را رد می‌کند. 2. ولادت حضرت حجة بن الحسن العسکری و اثبات ولادت آن حضرت با ادله و اخبار. 3. درباره کسانی است که امام زمان(عج)را دیده‌اند. 4. معجزات حضرت و بعضی از توقیعاتی که از جانب ایشان رسیده است. 5. موانع ظهور حضرت. 6. اخبار مربوط به سفراء و وکلای آن حضرت (اعم از وکلای ممدوح و مذموم)و ذکر اسامی و بیان ذم اشخاصی که به دروغ ادعای نیابت کرده‌اند. 7. مدت عمر حضرت و توجیه اخباری که دلالت بر فوت ایشان دارد؛ نامعلوم بودن وقت ظهور و توجیه اخباری که وقت خاص مشخص کرده‌اند؛ بیان علائم ظهور. 8. بیان بعضی از خصائص و صفات و سیره آن حضرت. *** ویژگی‌ها: مرجع‌بودن کتاب در موضوع غیبت:این کتاب به خاطر اهمیت مولف و موضوعش از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و به اطمینان می‌توان گفت که اگر کسی بخواهد در موضوع مهدویت و غیبت کتابی بنویسد، ناچار است که از این کتاب استفاده نماید. همین موضوع باعث شده است که از قدیم الایام، علماء و محققان توجه ویژه‌ای به این اثر کنند. اختصاص حدود به زمان حضور معصوم(ع): یکی از شبهاتی که مبتنی است بر اثبات غیبت حضرت حجت(عج)، بحث حدود است. ظاهرا مولف قائل است که حدود را تنها معصوم می‌تواند جاری کند و با این حساب باید قائل شویم که حدود نسخ شده‌اند. مدعیان نیابت: ظاهرا یکی از مباحثی که از دوران غیبت صغری تا الان بین علماء مطرح است اظهار دروغ کسانی است که خود را به عنوان نائب حضرت مهدی مطرح می‌کنند. مولف در این کتاب،اسم بعضی از این اشخاص را ذکر می‌کند که یکی از آنها حسین بن منصور حلاج است.آنچه که مولف به عنوان دلیل ادعای او ذکر می‌کند دو داستانی است که از ابو سهل نوبختی و شیخ صدوق نقل شده است و اگر به دیده انصاف به آنها نگاه کنیم، هیچ‌کدام نمی‌تواند دلیل نیابت حلاج باشد. حیات حضرت حجت(عج): نظر عموم شیعه این است که آن حضرت بعد از امامت از نظرها غایب شدند که از آن به غیبت صغری تعبیر می‌شود. در این دوره حضرت چهار نائب خاص داشتند که از طریق آن‌ها، مردم با ایشان در ارتباط بودند. اما بعد از رحلت نائب چهارم، غیبت کبری شروع شد که هنوز هم ادامه دارد. *** اهمیت: کتاب غیبت طوسی از با ارزش‌ترین منابع معرفتی مهدویت است. شیخ، به لحاظ دارا بودن منابع دست اول و مصادر متعدد و احاطه بر ‌احادیث، توانست مجموعه گرانسنگی از ژرف‌ترین مسایل دربارة امامت حضرت مهدی(عج) تدوین کند و در گسستن التقاطات و شبهات، بنایی استوار و متین سامان دهد. *** مصادر و منابع منابعی را که شیخ ازآنان بهره برده است می‌توان به دو گروه تقسیم کرد. منابعی که اکنون در دسترس هستند مانند کافی، غیبت نعمانی، کمال‌الدین، اربع رسالات فی الغیبة شیخ مفید، الذخیرة سید مرتضی، کتاب مسائل علی بن جعفر(ع)، کتاب سلیم بن قیس هلالی را نام برد. ودیگر منابعی که غیرموجود هستند مانند الضیاء فی الرد علی المحمدیة و الجعفریة سعد بن عبدالله اشعری قمی، کتاب الرجعة و کتاب القائم اثر فضل بن شاذان، کتاب اخبار الوکلاء الاربعة ابن نوح سیرافی، کتاب الاوصیاء و کتاب الغیبة شلمغانی، کتاب فی نصرة الواقفة علی بن احمد علوی. **** این کتاب دارای چند نسخه خطی است: 1. دو نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی با تاریخ‌های کتابت ۱۰۷۴ق و ۱۰۸۹ق. 2. نسخه کتابخانه مدرسه فیضیه به‌خط خلف بن یوسف بن نجم نجفی در سال ۱۰۸۵ق. 3. نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی به‌خط ملا عباسقلی شمس‌العلماء. *** کتاب الغیبة دارای چاپ‌های متعددی نیز است: این کتاب برای اولین بار در سال ۱۳۲۳ق در تبریز همراه با کتاب البیان فی اخبار صاحب الزمان به صورت سنگی به چاپ رسید. در سال ۱۳۸۵ق در نجف اشرف در مطبعة النعمان و با مقدمه آقا بزرگ طهرانی در ۲۹۲ صفحه منتشر و در همان سال توسط مکتبة نینوی الحدیثة در تهران افست شده است. در سال ۱۴۰۹ق توسط مکتبة بصیرتی در ۳۰۸ صفحه به چاپ رسیده است. در سال ۱۴۱۱ق با مقدمه عبادالله سرشار طهرانی و علی احمد ناصح در ۵۷۰ صفحه توسط مؤسسة المعارف الاسلامیه قم به چاپ رسید. این نسخه دارای فهرست آیات قرآن، اسامی انبیاء، ملائکه و چهارده معصوم، روات و اعلام، مبهمات، طایفه‌ها و فرقه‌ها، مکان‌ها و زمان‌ها، کتاب‌ها و مصادر تحقیق و فهرست موضوعی است.

تأليف شيخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسي، از اوست شرح آن، در ذريعة (11/340 و 14/84) از شرح المقدمة في المدخل الي علم الکلام الموسوم برياضة العقول ياد شده است. در فهرست نجاشي (ص 288) از مقدمة في علم الکلام» شيخ ياد شده ودر فهرست شيخ طوسي (ش699) آمده « و مقدمة في المدخل الي علم الکلام و لم يعمل مثلها و له شرح لهذه المقدمة» و در معالم العلماء (ش 747) آمده: « مقدمة في المدخل الي صناعة الکلام، رياضة العقول و هو شرح المقدمة» اين رساله در شرح اصطلاحات متکلمان است، و بر خلاف گفته تهراني در مقدمه تبيان (چاپ نجف ج 1 ص 1 د) جز اصول يا اعتقادات شيخ است که چند نسخه اي از آن در دانشگاه هست (ش 3/879 (3/536) و 2/2089) عنوان هاي آن «فصل» است. متن مختصري است در اصول دين به صورت سؤال و جواب كه به نامهاي «مقدمة الكلام» و «الاعتقادات» نيز شناخته مي شود. و جز رساله «ثلاثون مسئلة في معرفة الله» است در نسبت آن به شيخ طوسي ترديد است و برخي آن را همان «مقدمة الكلام» دانسته اند كه در برخي از منابع آمده است در صورتي كه چنين نيست و آن رساله جز اين است و آن رساله فقط به توضيح اصطلاحات كلامي پرداخته است. او در ابتداي اين رساله به تعريف ايمان پرداخته و بعد از تعريف، آن را داراي پنج ركن ميداند (توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد) كه تصديق با دليل -نه با تقليد- آن را شرط ايمان تلقي كرده و پس از تعريف اين پنج ركن با عبارت «الدليل علي. . » آن را مستدل كرده است كه بيشترين دلائل به بحث توحيد اختصاص دارد. مختصري در عقايد شيعه با بندهاي «و الدليل». «محمود نظري» آغاز كتاب: بسمله حمدله و الصلاة و السلام علي خير خلقه محمد و آله اجمعين اما بعد اذا سألک سائل و قال ما الايمان قل هو التصديق بالله و بالرسول و بما جاء به النبي و الائمة عليهم السلام کل ذلک بالدليل لا بالتقليد و هي مرکب و مرتب علي خمسة فصول من عرفها کان مؤمناً ... التوحيد اثبات الصانع الواحد ... دليل الوجود و الدليل علي ان الله تعالي موجود انجام كتاب: ... و الدليل علي ان الامامة الجمعة ... و يجب ان يعتقد ان الله تعالي يعيد الاجسام علي ما کانت عليه لايصال کل حق الي مستحقه لما ثبت من عدله و حکمته فثبت اعادة الاجسام. تمت [نسخه پژوهي 3/150؛ اهدائي به آستان قدس ص 331؛ اهدائي به آستان قدس ص282؛ نشريه 6/692 و 11/693 و 11/694؛ حضرت شاهچراغ 2/195؛ دانشگاه تهران 8/712؛ دانشگاه تهران 3/536؛ مجلس شورا 38/416 و 20/67 و 20/326 و 1/294/29؛ الذريعة 18/106، ش 899 با عنوان «رسالة في الكلام» ؛ مرعشي 1/287، ش 26/25 با عنوان «اصول الدين» ؛ ملك تهران 8/473، ش 5712؛ مجلس شورا 16/327؛ کتابخانه ملک 1/532؛ الذريعه 22/91 و 92؛ آية الله فاضل خوانساري 1/229؛ الهيات مشهد 3/1339؛ عكسي مركز احياء 2/7و3/463؛ فيلم دانشگاه 3/259؛ مجلس شورا 14/196؛ مجلس شوراي ملي 11/16؛ مجلس شورا 7/15، كتابخانه ملي 19/296؛ كتابخانه ملي 16/47؛ كتابخانه ملك 8/475؛ نشريه 6/692؛ ديباچه ترجمه شرايع 4/3؛ كتابخانه ملك 8/474؛ مجلس شورا 12/72؛ كتابخانه وزيري 3/948؛ مرعشي 21/272؛ مرعشي 1/287؛ مرعشي 2/119 و 16/310و 2/279 و 30/363؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1540؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1201؛ فهرست سپهسالار 3/149-150؛ مرعشي 27/234 و 30/364 و 34/693؛ الذريعة 22/91 و 11/88 و 20/356 و 20/364؛ ريحانة الأدب 3/327؛ مركز احياء ميراث 4/33؛ مدرسه صدر بازار 3/629؛ الذريعه 22/91 و 11/331 و 340 و 5/277 و 14/85؛ آية الله حججي 27؛ کتابخانه ملک 1/532؛ الذريعه 22/91 و 92؛ آية الله فاضل خوانساري 1/229؛ الهيات مشهد 3/1339؛ عكسي مركز احياء 2/7و3/463؛ فيلم دانشگاه 3/259؛ فهرست سپهسالار 3/162؛ الهيات تهران ص 251؛ مجلس سنا 1/60؛ مجلس شورا 22/7؛ دانشگاه تهران 9/1324و 17/60 و 16/215 و 16/437 و 16/673؛ ديباچه چهار فرهنگنامه كلامي از نگارنده در يادنامه هزار شيخ طوس ص 142؛ مقدمه تبيان طوسي ص1ش43؛ چهار كتابخانه مشهد ص 217؛ نشريه 7/279؛ چهار فرهنگنامه كلامي در يادنامه هزاره شيخ طوسي ص 142؛ فهرست کتابخانه ملي 16/47؛ مرعشي2/119؛ که نسخه اي از اين رساله را با عنوان <اصول دين> معرفي نموده ولي مؤلف را ذکر نکرده است؛ معجم التراث الكلامي 5/231-232؛ عكسي مرعشي 3/575؛ مجلس شورا 32/316؛ كتابخانه ملك 5/314؛ نشريه 6/693؛ كشف الحجب 521، ذريعه 21/21 و 22/91-92؛ معجم المؤلفين 3/137؛ اعيان الشيعة 4/92؛ دنا 2/11-12 (در آن جا نسخه هاي دو كتاب كلامي شيخ طوسي به هم آميخته معرفي شده است)؛ معجم التراث الكلامي 1/390؛ الرسائل العشر ص101-107؛ گنجيه بهارستان 1/41-49؛ مجلس 14/196ش1/4943 (ناشناخته)؛ سنا 2/242؛ نشريه نسخه هاي خطي 11/845 (كه نادرست از آن شيخ مفيد دانسته شده است). نسخه اي از اين كتاب در ملي تهران 15/158-159 با نام كتاب الدلائل به نادرست از حسن بن محمدخوانساري نسبت داده شده است. شيخ محسن بن محمد رفيع رشتي اصفهاني (قرن 13هـ) با افزودن نام خود بر بالاي يكي از نسخه هاي كتاب در مرعشي 8/375آن را به نام غوث الانام از تأليفات خود معرفي كرده است.] شرح و حواشي: شرح اصول الدين حسيني خلخالي، عزيزالله بن عنايت الله (-10)

در این مقاله گزارشى از برخى روایات تهذیب الاحکام شیخ طوسی آمده که گرچه در منابع روایى نقل شده ‏اند، اما کمتر مطرح هستند و هرچند برخى از آن‏ها در برخى منابع فقهى و غیر فقهى مورد بحث قرار گرفته‏اند، ولى چندان جایگاهى در بین عامه جامعه علمى ما ندارند. این روایات در سه حوزه روایات کلامی، روایات فقهی و روایات تاریخی قرار دارند. برخی از این روایات، با آن‏که حاکی از روح اخلاق ‏مدار و عدالت ‏مدار اسلام‏ اند، کمتر مورد توجه قرار گرفته و گاهی برخی دیدگاه‏ ها و رفتارها در جامعه مسلمانان مغایر با آن چیزی است که روایات آمده است.

ضمن حواشی نسخه‌ای از کتاب النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی تألیف شیخ طوسی (460 ق) به خط ابوالحسن علی بن ابراهیم بن حسن بن موسی فراهانی مورخ سال 591 ق (موجود در کتابخانه جعفری در مدرسه هندی شهر کربلا، ش 72) بخش‌های کوتاهی از چند کتاب مفقود شیعی باقی مانده است. در این مقاله ضمن معرفی مفصل نسخه، بخش‌های باقی‌مانده از این کتاب‌ها نقل شده است. این کتاب‌ها عبارتند از: الجامع احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی کوفی (221 ق)؛ المشیخة حسن بن محبوب سرّاد بجلی (224 ق)؛ الارکان و لمح البرهان فی کمال شهر رمضان تألیف شیخ مفید (413 ق)؛ شرح النهایة قطب‌الدین سعید بن هبةالله بن حسن راوندی (573 ق)؛ و یکی از کتابهای ابوجعفر محمد بن علی بن حسن مقری نیشابوری (قرن 6).