آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ضمن حواشی نسخه‌ای از کتاب النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی تألیف شیخ طوسی (460 ق) به خط ابوالحسن علی بن ابراهیم بن حسن بن موسی فراهانی مورخ سال 591 ق (موجود در کتابخانه جعفری در مدرسه هندی شهر کربلا، ش 72) بخش‌های کوتاهی از چند کتاب مفقود شیعی باقی مانده است. در این مقاله ضمن معرفی مفصل نسخه، بخش‌های باقی‌مانده از این کتاب‌ها نقل شده است. این کتاب‌ها عبارتند از: الجامع احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی کوفی (221 ق)؛ المشیخة حسن بن محبوب سرّاد بجلی (224 ق)؛ الارکان و لمح البرهان فی کمال شهر رمضان تألیف شیخ مفید (413 ق)؛ شرح النهایة قطب‌الدین سعید بن هبةالله بن حسن راوندی (573 ق)؛ و یکی از کتابهای ابوجعفر محمد بن علی بن حسن مقری نیشابوری (قرن 6).

حدیث، دومین منبع و مأخذ دین است که پس از قرآن، در شناختن و شناساندن اسلام و شکل گیری و ‏بالندگی علوم اسلامی بیشترین سهم را دارد و به جرأت میتوان گفت که تعدادی از پرسش‌ها دربارة اسلام، به ‏حدیث و سنت برمی‌گردد و بررسی این پرسش‌ها و دست‌یابی به قواعدی روشن ضروری به نظر می‌رسد. یکی از ‏مواردی که در دانش حدیث و در قلمرو دانش اصول مطرح می‌شود، وجود احادیث متعارض است. اهمیت و ‏بررسی و توجه به احادیث متعارض از آن جا نشأت می‌گیرد که دو حدیث متعارض روایت شده از معصوم (ع) ‏را نمی‌توان به‌آسانی رها کرد. در این پژوهش، به نحوه مواجهه شیخ طوسی در حل تعارض احادیث باب وقت المغرب تا احادیث باب ‏عددالفصول فی الاذان و الاقامه می پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که مؤلف در این احادیث، راه ‏جمع تعارض را نشان داده و در پرهیز از طرح روایات کوشش نموده است و از این‌رو، درصدد است تا حد ‏ممکن راهی برای جمع روایات بیابد. ‏

بسیاری از متکلمان مسلمان، هنگام بحث از افعال الاهی، به بررسیِ چیستی حُسن و قُبح اخلاقی پرداخته‌اند. در این میان، عموم متکلمان معتزله و امامیه، تلاش کرده‌اند حسن و قبح اخلاقی را بر اساس مفاهیمی دیگر که به زعم آنها دست‌کم پایه‌ای‌تر بوده است، تعریف کنند. پرتکرارترین تعاریف حَسن و قبیح در آثار معتزله و امامیه را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد: تعاریف سلبی، تعاریف ایجابی و تعاریفِ مشتمل بر عناصر ثواب یا عقاب الاهی. در «تعاریف سلبی» حَسَن با استفاده از ادات سلب تعریف می‌شود (ما لایستحق فاعله الذمّ)؛ اما در تعاریف ایجابی چنین نیست. بررسیِ تحولات تاریخیِ تعاریف معتزله و امامیه نشان می‌دهد که خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه از سه جهت نقطۀ عطف است. نخست اینکه متکلمان پیش از وی، به جز ابوالصلاح حلبی، حَسن و قبیح را به‌نحو سلبی تعریف کرده‌اند، درحالی که بیشتر متکلمان پس از خواجه، از تعاریف سلبی روی‌گردانده‌، برای ارائۀ تعریف ایجابی یا تعریف مشتمل بر ثواب و عقاب کوشیده‌اند. دوم اینکه در میان معتزله و امامیه، خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود، از عناصر ثواب یا عقاب الاهی استفاده کرده است؛ و این تعریف زمینه‌ساز اختلاف نظری جدید میان متکلمان پس از وی شده است. و سوم اینکه پیش از خواجه عموم متکلمان معتزله و امامیه از عنصر «استحقاق» استفاده کرده‌اند در حالی که خواجه نخستین متکلمی است که در یکی از تعاریف خود عنصر «استحقاق» را حذف و به جای آن از عنصر «ایجاب» استفاده کرده است.

یکی از موارد مهم مناقشه اصولیان در بحث حجیت خبر واحد. بحث از اجماع قدما در باب حجیت خبر واحد است که بخاطر تعارض دو عالم بزرگ معاصر شیعه یعنی سیدمرتضی (م ۴۳۶ ه) و شیخ طوسی (۴۶۰ ه) در نقل اجماع. به یکی از بحث‌های پردامنه اصولی خصوصا در چند قرن اخیر تبدیل شده است. بحثی که علاوه بر این ثمره اصولی, ارزش زیادی در نگاه تاریخی به شیعه و تحلیل شیوه برخورد عالمان شیعی با احادیث در مباحث مختلف دارد. نوشتار حاضر پس از بررسی همه جانبه کلمات سید مرتضی و شیخ طوسی در این مساله به تلاش‌های اصولیان بعدی برای حل این تعارض یا ترجیح یکی از دو اجماع بر دیگری پرداخته تا نشان دهد حل این تعارض و یافتن ادعای اجماع درست. به بسیاری از تحلیل‌های انتزاعی اصولیان بعدی ممکن نیست و آن را در بازخوانی دقیق‌تر کلمات مدعیان اجماع می‌بایست جست.

شیخ طوسی در تفسیر تبیان با رویکردی عقلانی به تفسیر آیات پرداخته و از قواعد تفسیری گوناگون بهره برده است. این مقاله با در نظر گرفتن قواعد مختلف، کوشیده است رویکرد شیخ طوسی را استخراج کند. عدم تحریف قرآن، مناسبات درونی آیات و سیاق، حکمت وجود متشابهات در قرآن، انواع مجاز در قرآن از جمله آیات اعتقادی و ... ، عام و مطلق، تخصیص و تقیید از جمله قواعدی است که رویکرد شیخ طوسی در آنها بررسی شده است. اساس این قواعد از لابلای آیات قرآن در تفسیر تبیان استخراج گردیده و مشخص می‌سازد که شیخ طوسی با رویکردی عقلانی به تفسیری جامع پرداخته و با مبانی عقلی به تعارضات ظاهری یا انتساب صفات جسمانی به خداوند متعال و ... پاسخ داده و در استدل‌های کلامی نیز با رویکرد عقلی به مخالفین پاسخ داده است.

محقق طوسى با توجه به اهداف حکومت اسلامى وظایف اصلى حکومت را در سه عنوان ذیل مطرح مى‏کند: 1 ـ تبیین احکام الهى(افتا)؛ 2 ـقضاوت و دادرسى؛ 3 ـ کارگزارى سیاست. عنصر مصالح عمومى مسلمانان، نقش محورى در انجام این وظایف داشته که از سویى گستردگى و از سوى دیگر حدود و ثغور آنها را موجب مى‏شود. کارویژه‏هایى که در ذیل وظایف مذکور مطرح مى‏شود عبارتند است از: نصب امرا و حکام، تعیین قاضى، اجراى احکام الهى، جهاد، دفاع از حقوق شهروندان، ایجاد ساختار مالى، ولایت برافراد بدون سرپرست، و مقابله با عوامل بحران اقتصادى. بحث پایانى اختیارات جانشینى امام معصوم علیه‏السلامدر عصر غیبت است که شیخ طوسى با استناد به روایات و استدلال‏هاى عقلى در صدد اثبات تمامى اختیارات فوق براى فقیه جامع الشرایط است.

تفسیر طبری از جمله‌ی تفاسیر مهم جهان اسلام است. طبری در این اثر از روایات تفسیری شیعه بسیار اندک بهره می‌جوید؛ همچنان که نخستین مفسران شیعه‌ی هم‌عصر وی نیز ـــ چون عیاشی، قمی و فرات کوفی ـــ توجهی به نقل روایات غیر شیعی ندارند. بااینحال، به نظر می‌رسد که این تفسیر علاوه بر اثرگذاری مستقیم بر دیگر تفاسیر عامه‌ی مسلمانان، از اواخر سده‌ی 4ق با تفاسیر شیعی نیز پیوندهایی یافته است؛ این‌گونه که یک سده پس از طبری، مفسران شیعه در بغداد اندک‌اندک به تفسیر وی توجه کرده‌اند و با نگارش تفسیر التبیان شیخ طوسی (د 460ق)، میزان توجه و نقل اقوال تفسیری اهل سنت با تکیه بر تفسیر طبری به اوج خود رسیده است. در مطالعه‌ی پیش رو بنا ست همین روند را بازشناسیم. بدین منظور، کوشش خواهد شد که نخست منابع، مضامین و روایات شیعی را در تفسیر طبری بررسی کنیم و آن گاه در ادامه، به تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم طبری در ورود مضامین و روایات اهل سنت (یعنی اقوال صحابه و تابعین) به تفاسیر شیعه با نگارش تفسیر التبیان به دست شیخ طوسی در میانه‌ی سده‌ی 5ق بپردازیم.

آیا حجیت خبر واحد اختصاص به روایات فقهی دارد یا شامل روایات تفسیری نیز می‌شود، دو دیدگاه عمده وجود دارد. برخی معتقدند ادلۀ حجیت خبر واحد اختصاص به روایات فقهی دارد و شامل روایات معرفتی نمی‌شود. عده‌ای هم حجیت را اعم می‌دانند. مشهور میان محققان این است که شیخ طوسی مخالف حجیت خبر واحد در تفسیر است. پژوهشگران به عبارت شیخ در مقدمۀ تفسیر تبیان استناد کرده‌اند. از دقت در آن عبارت و توجه به دیگر عبارات شیخ در تفسیر تبیان و عدة الاصول، به دست می‌آید که شیخ طوسی از موافقان حجیت خبر واحد در تفسیر است.