مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب ترجمه دو مدخل بلند «تصوف» و طریقت از «دانشنامه اسلام» است. نویسندگان ضمن توضیح اصطلاحات تصوف و طریقت و ریشه‌های تاریخی شکل‌گیری آن‌ها در عالم اسلام به پراکندگی جغرافیایی طریقت‌ها و سلسله‌های صوفیانه، تحولات تاریخی آن‌ها از ابتدا تا دوران معاصر، مشایخ و شیوه‌های سلوک و ... در مناطق مختلف دنیا از اروپا و افریقا تا اقصا نقاط آسیا می‌پردازند.

کتاب حاضر، پژوهشي است که در آن سعي شده تا ضمن بررسي مختصر اوضاع سياسي و اجتماعي و ديني با تأکيد بر فرايند پيشرفت کار شيوخ صفوي اردبيل درگذر از تصوف به تشيع و استقرار حاکميت جديد با شكل مذهبي نوين يعني تشيع در ايران، از ديدگاه خاورشناسان مباحثي مطرح شود.

نوشتار حاضر، با هدف بازشناسی آسیب‌پذیری جامعة کنونی نسبت به مکتب‌های شبه عرفانی و التقاطی تصوف به نگارش در آمده است و مطالبی راهبردی در زمینة ارائة راهکارهای مناسب در شناخت فرقه‌های انحرافی و شبه عرفانی کاذب را در بردارد که در طول تاریخ به عنوان مستمسکی در دست قدرت‌های جور در رد اسلام ناب محمدی(ص) و طرفداران واقعی آن به کار گرفته شده‌اند. کتاب، مشتمل بر چهار فصل است و نگارنده طی آنها به بررسی تاریخچة تصوف و تأثیرگذاری آن بر جامعة اسلامی به ویژه جوانان پرداخته و مفهوم تصوف را از دیدگاه ائمه(ع) و علمای شیعه بیان کرده است، سپس به معرفی صوفیه، انشعابات، بدعت‌ها و مفاسد اخلاقی آن اهتمام ورزیده و در نهایت علل جذب جوانان به فرقه‌های مختلف صوفیه و تصوف را جست‌وجو نموده است.

کتاب حاضر تحولات تصوف در عصر صفويه و تأثير آن بر ادبيات فارسي آن عصر را در چند فصل ذکر و بررسي نموده است. آنچه از عرفان و تصوف در اين کتاب مطرح شده بيشتر ناظر به مقولات تصوف است تا مباحث عرفاني، بدين معنا که عمدتاً تحولات اجتماعي مرتبط با صوفيه و مناسبات آن‌ها با عامه، حکام و طبقه فقها بحث شده و به علل شکل‌گيري چنين مناسبات، و تحولات ناشي از آن توجه شده است. کتاب حاضر رساله دکتري نگارنده در رشته زبان و ادبيات فارسي است که در دانشکده علوم انساني دانشگاه تربيت مدرس در سال ۱۳۹۲ از آن دفاع شده است.

نویسنده در این کتاب در نگاهی تاریخی به بررسی سیر تصوف در عصر قاجاریه پرداخته است. بدین ترتیب در گام نخست از کتاب تعریفی از تصوف و صوفی ارائه شده و سپس وضع اجتماعی ایران در دورة قاجاریه شرح داده شده است. آن‌گاه به معرفی «نورعلی شاه همدانی» بنیان‌گذار تصوف در ایران پرداخته و گزیده‌ای از آثار منثور و منظوم او نظیر: «رسالة جامع الاسرار»، «انوار الحکمه»، «منظومة کبرا در منطق» و... را مورد مطالعه قرار داده است. در ادامه سلسله‌های تصوف را در دوران قاجار، معرفی و دربارة اندیشه و عقاید هر یک توضیحاتی کوتاه ارائه کرده است. سلسله‌های «نعمت‌اللهی»، «ذهبیه» و «قادریه» از سلسله‌های تصوف در دوران قاجاریه هستند که در کتاب به آنها پرداخته شده است. از آن‌جا که ادبیات هر دوره‌ای با اندیشه‌های دینی آن عصر مطابقت دارد در پایان کتاب نیز ادبیات تصوف در عصر قاجاریه با بیان دیدگاه‌های شعری شاعران آن دوره و نیز به نظم در آوردن گزیده‌ای از اشعار آنان و همچنین معرفی آثار معروف صوفیان آن دوره مورد مطالعه قرار گرفته است.

دوران حکومت مغول (ایلخانی و ایلکانی) در ایران، دوران تغییرات چشمگیری برای تصوف بوده است. تعیین کامل سلسله‌ها، گوناگونی طریقت‌ها، تنوع اندیشه‌ها، برداشت‌های گوناگون از مبانی تصوف، رشد ادبیات صوفیانه، تالیف کتاب‌های متعدد درباره تصوف نظری و مراحل سیر و سلوک عرفانی، در کنار مناسبات سران صوفیه با ارباب سیاست، حکایت از تحولی عظیم در تصوف ایرانی داشت. نگارنده در کتاب حاضر، با رویکرد تاریخی، سیر تصوف در آذربایجان و رونق و اهمیت آن را در دروة مغول بررسی می‌کند. وی نخست ضمن بیان کلیاتی دربارة جغرافیای تاریخی آذربایجان و تاریخ سیاسی آن تا حملة مغول و میراث فکری و زبان مردم آذربایجان و پیشینة تصوف آن قبل از سلطة مغول به بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آذربایجان عصر ایلخانی می‌پردازد. سپس به ویژگی‌های تصوف در آذربایجان، از سلطة مغول تا سقوط ایلکانیان، را بررسی و در ادامه عملکرد اجتماعی و فرهنگی متصوفه در دورة مغول را ارزیابی می‌کند.