مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر نقدی است بر مقالة "عقل خودبنیاد دینی" اثر استاد محمدرضا حکیمی. استاد در این مقاله درپی ترویج یک مکتب فکری کامل و جامع است تا آن را جایگزین همة مکاتب فلسفی و عرفانی در قلمرو اندیشة اسلامی سازد. نگانرده در شش عنوان ـ جدایی فلسفه، عرفان و دین، برتری و اصالت شناخت دینی، استناد شناخت دینی به قرآن و حدیث، ردّ هرگونه تأویل و پرهیز از فهم عقلی یا عرفانی دین ـ آراء استاد را مورد نقد و بررسی قرار داده، با دلایل عقلی و نقلی و مستندات تاریخی، نظرات ایشان را رد کرده است و با طرح سؤالاتی، اهمیتِ پرداختن به فلسفه و بحث‌های فلسفی را دوچندان ساخته است.

مسئلۀ تحقیق؛ رویکرد جریان­های کلامی ­و فلسفی جهان اسلام در بهره­گیری از عقل ­و رابطۀ میان­ آن ­و نقل، متفاوت بوده است. با توجه به اهمیت نظرات سیّد مرتضی و علّامه طباطبائی در خصوص­معنا، حجیت و رابطۀ عقل و نقل، سعی نمودیم به صورت تطبیقی این مسئله را از دیدگاه این دو بزرگوار بررسی نماییم. روش تحقیق؛ پژوهش حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی به بررسی عنوان این پژوهش تا رسیدن به نتیجه مطلوب پرداخته است. یافته­های تحقیق؛ سیّد مرتضی، عقل­ را به معنای مجموعه علومی می­داند که برای مکلّف حاصل می‌شود. علّامه، عقل را به ‌معنای قوۀ شناخت انسان، و از آن به حقیقتِ نفسِ انسانِ مُدرِک یاد می‌کند. از دیدگاه این دو بزرگوار، حجیت عقل ذاتی آن است و از منابع معرفت به شمار می­رود. از دیدگاه ایشان، هر کدام از عقل و نقل، ضمن آن که دارای قلمروِ خاصِ خود، می­باشند ولی در موارد زیادی، مؤید یگدیگرند. ایشان در بحث تعارض عقل و نقل، دیدگاهی مشابه دارند.

در میان قوای باطنی نفس، قوه‌ی وهم و خیال کارکردهای قابل‌توجهی در معرفت‌شناسی اسلامی به‌خصوص آرای صدرایی دارند. در نگاه صدرایی خیال گاه حافظ صور و گاه مدرک آن‌ها معرفی می‌گردد. رفع این ناسازگاری جز با تمسک به مبانی خاص وی امکان‌پذیر نیست. این قوه به لحاظ معرفتی کارکردهای عامی چون حفظ و نگه‌داری صور، تبدیل علوم حضوری به حصولی، تجسم و تمثل، بازیابی و بازشناسی و کارکردهای اختصاصی چون تأثیر در خواب و رؤیا، وحی و الهام، کشف و شهود دارد. صدر المتالهین برخلاف مشهور، وهم را قوه‌ای مستقل نمی‌داند، بلکه معتقد است عقل در تنزل خود با همراهی حس نسبت‌هایی با متعلقات خود می‌یابد که جزئیات وهمی حاصل آن است نه اینکه صفات جسمانی قائم به نفس باشد. درک معانی جزئی، ایجاد مغالطات و تأثیر وهم در ارکان و منابع معرفت از کارکردهای قوه‌ی واهمه در معرفت‌شناسی اسلامی است.

نظام مباحث لطیف الکلام در کلام امامیه و در انتقال از مدرسه بغداد به مدرسه حله، دستخوش تغییرات قابل توجهی شد. همین تغییر پرسشی مهم در برابر پژوهشگر قرار می‌دهد که این تطور در چه مسائلی و به چه صورتی رخ داد؟ و چه عواملی در تطور این دست مسائل در کلام امامیه دخیل بود؟ در دوره متقدم دانش کلام برای پاسخ به پرسش‌های عامّ و غیر الهیاتی بخش خاصی در نظر گرفته می‌شد که عمدتاً در مقدمه دانش کلام از آن بحث می‌کردند و از آن برای تبیین و مدلل ساختن مسائل مختلف دانش کلام بهره می‌بردند. از این مسائل به «لطیف الکلام» یاد می‌شد. مسائل کلام لطیف در سه بخش مسائل جهان شناختی، فعل شناختی و معرفت شناختی قابل طبقه بندی است. مطالعه توصیفی آثار متکلمان متقدم امامیه نشان می‌دهد آنان در مباحث جهان‌شناختی از الگوی ترکیبی جزء لایتجزی و عرض ابوالهذیل علاف بهره برده‌اند و بیشتر تحت تأثیر قرائت بهشمیه از این الگو بوده‌اند. بعدها معتزلیان متأخر به سبب تعامل با فلسفه اسلامی در پاره‌ای از مولفه‌های نظام جهان‌شناختی معتزله تجدید نظر کردند و تعریفی جدید از «عرض» و «اکوان» ارائه نمودند. آنان همراه با فیلسوفان مسلمان ایده «شیئیت معدوم» معتزله متقدم را به چالش کشیده، وجود دو عرض «فناء» و «تألیف» را انکار کردند. از سوی دیگر با به رسمیت شناختن منطق تفکر فلسفی توسط اشعریان متأخر، امور عامه فلسفه مشاء نیز وارد ادبیات علمی دانش کلام شد. بدین ترتیب متکلمان امامیه در مدرسه حله میراث دار دو نظام جهان‌شناختی معتزله بهشمیه و معتزله متأخر و نیز دستگاه هستی شناختی فلسفه مشاء بودند. آنان با پذیرش تغییرات ایجاد شده توسط معتزلیان متأخر از یک سو و پذیرش سه مولفه اساسی فلسفه مشاء از سوی دیگر نظام لطیف الکلام خود را تا حد زیادی به امور عامه فیلسوفان نزدیک کردند. در پی این تغییر، مفاهیمی چون «وجود و ماهیت» و «امکان و وجوب» وارد در مباحث امور عامه شد و مفهوم «علت» کلامی به «علت» فلسفی تغییر یافت. در این بین مفاهیمی چون «عرض»، «کون»، «حرکت» و «سکون» نیز به تبع تغییری که توسط معتزله متأخر ایجاد شده بود، تغییر کرد. مولفه‌هایی مانند «صفت»، «سبب» و «فعل» هم به حاشیه رفته و جایگاه خود را از دست داد. با این همه متکلمان مدرسه حله همچنان به وجود جزء لایتجزی باور داشتند و جسم را بر پایه همین مولفه تعریف می‌کردند. آنان بر همین پایه همین مولفه تعریف می کردند. آنان بر همین پایه دلایل اثبات جواهر مجرد را نیز مخدوش می دانستند. این تطور در پی کمرنگ شدن حساسیت های متکلمان امامیه به نظام هستی شناختی فیلسوفان و تحمیل آن بر نظام جهام شناختی کلام متقدمان، به سبب پذیرفته شدن آن توسط مکاتب دیگر کلامی رخ داد.