مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

خراسان در سده پنجم و ششم از تر كیب مذهبي خاصي برخوردار بود. منازعات مذهبی و درگیری بین مذاهب مختلف، ویژگی اصلی این دوره است. تعصب غزنویان نسبت به اهل سنت، باعث سخت گیری شدید نسبت به شیعیان گردید. سیاست های مذهبی حکومت سلجوقیان در تشدید اختلافات فرقه ای تاثیر زیادی داشت. تعصب های فرقه ای عمیدالملک کندری و خواجه نظام الملک طوسی باعث شد تا بین حنفیان و شافعیان رقابت های شدیدی به وجود آید. حمله غزها به خراسان موجب ویرانی و کشتار شدیدی گردید؛ به دنبال این حمله درگیریهای شدید فرقه ای و مذهبی شکل گرفت. مذهب غالب، شافعي بوده، پس از آن مذهب حنفي که مورد اعتقاد پادشاهان سلجوقي است، قرار داشته است. حنبلیان در چند شهر به و یژه در هرات پیرواني داشتند. تا آنجا که از منابع بر می آید، دانشمند برجسته مالکي مذهب در خراسان حضور نداشته است. شیعیان امامي از جایگاه خاصي برخوردار بوده و برخی از دانشمندان برجسته شیعه در این عصر می زیستند. اسماعیلیان در شهرهاي مختلف نفوذ ز یادي داشته و همواره با دولت سلجوقیان، منازعات سیاسي شدیدي داشتند. همچنین تعداد اندکي از ز یدیان در خراسان میزیستند. پیروان ادیان مسیحیت و یهود نیز در خراسان، به صورت محدود می زیستند و داراي مراکز عبادي خاصي بودند.

«التاویل فی التفسیر بین المعتزلة و السنة» نوشته دکتر السعید شنوقة ، استاد زبان عربی در دانشگاه الطارف الجزائر، و به زبان عربی است. این کتاب به بررسی «تاویل» از دیدگاه معتزله ، با محوریت تفسیر کشاف زمخشری ، و دیدگاه اهل سنت می‌پردازد. البته مباحث کتاب منحصر به کتاب کشاف نیست بلکه موضوع از دیدگاه هردو گروه معتزله و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گیرد و نقد و ردیه‌های اهل سنت بر معتزله مطرح می‌شود. مراد نویسنده از واژه «تاویل» اجتهاد و اعمال رای در تفسیر است. معتزله در مقام تایید و انتصار اصول خمسه خود؛ یعنی توحید ، عدل ، وعد و وعید ، منزلة بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر به تاویل آیات قرآن روی آورده‌اند و در این بین زمخشری لغت و نحو را در تحکیم و تثبیت تفکر اعتزالی به خدمت گرفته است. زمخشری در « الکشاف » کوشیده است برخی از مفردات یا عبارات را که با عقیده او سازگار نبوده به نحوی توجیه کند. برخی فرضهای مجازی و دیریاب در این تفسیر یافت می‌شود که مفسر به این وسیله می‌کوشد از اعتقادات اعتزالی خود دفاع کند. اما اهل سنت، علیرغم اعتراف به جایگاه علمی این تفسیر، از آراء اعتزالی آن دل خوشی ندارند. در این کتاب به بحث و بررسی درباره «تاویل» ‌های صورت گرفته در تایید اصول خمسه معتزله پرداخته شده و ردیه‌های اهل سنت بر ایشان بیان شده است. نویسنده در آغاز به مباحثی چون معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، فرق تفسیر با تاویل و معنای لغوی و اصطلاحی تاویل، مراحل اساسی تفسیر یعنی تفسیر در عصر صحابه ، عصر تابعین ، عصر تابعین تابعین و ویژگی‌های تفسیر در هریک این سه مرحله، پیدایش فرق اسلامی، انواع تفسیر ( تفسیر ماثور و تفسیر به رای ) می‌پردازد. پس از آن به عوامل ظهور فرقه معتزله، تبیین اصول خمسه ایشان و نیز بررسی تفسیر از دیدگاه معتزله پرداخته می‌شود. در ادامه به بررسی مذهب اعتزالی با توجه به تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و چگونگی استخدام لغت و نحو توسط زمخشری برای تثبیت افکار و عقاید اعتزالی توضیح داده شده است. همچنین کیفیت بهره گیری زمخشری از نص قرآنی و قرائت‌های متناسب با تفکر اعتزالی و نیز کاربرد مجاز و تشبیه در تاویل آیات قرآنی برای تثبیت عقاید اعتزالی و نیز تاویل آیات با دلیل عقلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و ردیه‌های اهل سنت بر این تاویلات نیز بیان شده است.

تيسير التفسير، اثر محمد بن یوسف اطفیش (متوفی 1332/1914م)، اثری تفسیری است در 17 جلد به زبان عربی با موضوع تفسیر و علوم قرآن. شیخ ابراهیم بن محمد طلای به کمک جمعی از اساتید، به تحقیق و تصحیح این اثر پرداخته‎اند. تراجم و تخریج احادیث، توسط کروم احمد و بازین عمر انجام شده و فهرست‎بندی و امور چاپ، توسط مصطفی اشریفی و محمد بباعمی. نویسنده در مقدمه‎اش بر کتاب پس از حمد الهی می‎نویسد: این اثر را پس از «هميان الزاد إلی دار المعاد» که اثرش در سنین رشد بوده و «داعي العمل ليوم الأمل»، به‎عنوان سومین اثر تفسیری خودش نگاشته است. نویسنده آن را پس از هشتادسالگی، یعنی در سنین پختگی علمی، به اتمام رسانده است. البته نظر محقق کتاب، ابراهیم محمد طلای، در مقدمه این است که نویسنده در شصت و چند سالگی‎ و پس از افزون بر چهل سال تدریس و تحقیق و تألیف، دست به نوشتن این اثر زده است. خود محمد بن یوسف اطفیش، این کتاب را بسیار گرامی می‎داشت و شاگردانش را بر اقبال و رجوع به آن تحریک و تشویق می‎کرد. وی این کتاب را «تيسير التفسير» نامید و به‎حق می‎توان گفت: این اثر، آسان‎کننده فهم وجوه مختلف نص قرآنی است؛ وجوهی که صناعت و اسالیب لغت عربی پذیرای آن است. اطفیش، در این اثر چونان مدرسی ماهر شاگردانش را بر فهم معانی محتمل از متن ارشاد می‎کند، ولی نظر خودش را بر آنان تحمیل نمی‎کند. بااین‎حال، از بیان وجوه راجح و مرجوح نص غفلت نمی‎نماید. این اثر، از جنبه دیگر، خواننده را از مراجعه به بسیاری از تفاسیر، اعم از تفاسیری که بر نقل و روایت اعتماد کرده‎اند یا تفاسیر اعتمادکننده بر رأی و دلالت لغوی، بی‎نیاز می‎کند؛ نویسنده این اثر بین هر دو روش تفسیری پیش‎گفته، در اسلوبی مختصر و مفید، جمع کرده است. وی درعین‎حال، وجهی از وجوه اعراب یا بیان را جا نیانداخته و در همه موارد هم به قواعد نحو و بیان اشاره کرده است. وی همچنین هیچ مسئله‎ای از مسائل فقهی و اصولی را وانگذارده مگر اینکه متعرض حکم آن شده و وجه صواب و قول مختار خودش یا جمهور علمای امت را هم با آن بیان کرده است. ابراهیم محمد طلای، درباره علت اختیار این کتاب برای تحقیق می‎نویسد: ارتباط من با این کتاب به زمان شاگردی‎ام در حلقات درس استاد ابراهیم بن ابی‎بکر در معهد جابری، یعنی حدود پنجاه سال پیش برمی‎گردد. ما در دروس تفسیرمان به این کتاب مراجعه می‎کردیم. اما ازآنجاکه نسخه مورد مراجعه ما به‎صورت سنگی چاپ شده بود، گاهی ما را خسته می‎کرد. در آن زمان آرزو می‎کردیم که کاش این کتاب با امکانات فنی امروزی و به‎صورت جدید چاپ می‎شد. این امر ماند تا زمانی که من با گروهی از شاگردانم مشغول ترتیب «الجامع الصحيح» ربیع بن حبیب در حدیث شدیم و کار تحقیق و تخریج آن را به یاری خدا در سال 1415ق، معادل با 1995م، به پایان رساندیم. برخی از برادران اهل علم و فضل، پس از این امر، از من درخواست کردند که به این کتاب تفسیر، یعنی تيسير التفسير هم پرداخته و کار تحقیق و تخریج آن را هم انجام دهم تا خواندنش برای مطالعه‎کننده آسان شود. آنان در این‎باره اصرار کردند، ولی من چون ضعیف شده بودم و امکاناتم هم کم بود و از طرفی هم این اثر، طولانی بود و تعداد صفحاتش هم زیاد، ترسیدم که پرداختن به این کتاب با این شرایط، به قیام به حق آن و اینکه کارم خوب از آب دربیاید ضربه می‎زند و حق کتاب و نویسنده آن ضایع می‎شود؛ ازاین‎رو در ابتدای امر از این کار امتناع کردم، ولی در نهایت استخاره کردم و بر خدای متعال توکل کردم و شروع به کار کردم.

این کتاب مجموعه ای از احادیث فقهی است که از شافعی روایت شده است.