جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم جدید نقش منحصر بفرد و غیر قابل انکاری در شکل­گیری تمدن جدید دارد. موفقیت این حوزه معرفتی بشر در حل مسائل معرفتی دامنه موضوعات خود و دستاوردهای عملی آن در بهبود وضع زندگی بشر، به تدریج، منجر به شکل­گیری آموزه­ای گردید که به دنبال تعمیم مرزهای علم به سایر حوزه­های معرفت یا زیست انسانی است. اصطلاحاً به این آموزه «علم­گرایی» می­گویند. هدف این مقاله به دست دادن تصویری روشن از مدعای علم­گرایی، انواع مختلف آن و نسبت آن با سایر مفاهیم مرتبط می­باشد. بدین منظور، در ابتدا تاریخچه تکوین این ایده مرور شده و پس از آن انواع مختلف آن بیان شده است؛ بحث از انواع علم­گرایی با تعیین وجه جامع آن پایان یافته است. در گام بعدی، مفاهیم اصلی مرتبط با این آموزه فهرست شده و وجه مشترک میان سه مفهوم اصلی مرتبط با علم­گرایی بیان شده است و نهایتاً مقاله با نسبت­سنجی دو آموزه علم­گرایی و طبیعی­گرایی به پایان رسیده است.

نظریه تطور، از بدو انتشار موجی از مخالفت‌های فلسفی و دینی را برانگیخت. تفسیر متعارف امروزین این نظریه نیز در چالش با خداباوری تلقی می‌گردد. طبیعی است که تلاش‌هایی از بدو پیدایش این نظریه تا به امروز در راستای نشان دادن سازگاری یا ناسازگاری دعاوی این نظریه با آموزه‌های دینی صورت گرفته است. الیوت سوبر، فیلسوف زیست‌شناسی برجسته معاصر، روایت بدیعی از نسبت تطور و خداباوری ارائه نموده است. او می‌کوشد با نشان دادن خصلت احتمالاتی نظریه تطور، سازگاری آن را با وجود عوامل پنهانِ تعین‌بخش (و از جمله خدا) نشان دهد و از سوی دیگر، نسبت ادعای هدایت‌نشده بودن جهش‌های زیستی را با خداباوری بررسی کند. دستاورد نهایی بررسی‌های او این است که نظریه تطور، نسبت به دعاوی خداباورانه خنثاست و بنابراین ضوابط طبیعت‌گرایی روش‌شناختی را رعایت می‌کند. در این مقاله، موضع سوبر تشریح شده و نهایتاً مورد ارزیابی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد تصویری که او از هدایت‌نشده بودن تطور مبتنی بر شواهد تجربی ارائه می‌کند، ناتمام است و او به‌صورت نابجا از جهش‌های هدایت‌نشده به تطور هدایت‌نشده منتقل شده است.

مسئله حدوث عالَم از دیرباز مطمح نظر حکما و فلاسفه بوده است؛ این مسئله در حوزه تفکر اسلامی، به دلیل ارتباطی که با مضامین دینی داشته است، مورد توجه و بررسی بسیار قرار گرفته است؛ به گونه ای که چندین نظریه برای به تصویر کشیدن حدوث عالَم از سوی متفکرین مسلمان در طول تاریخ تفکر اسلامی و در عرصه های کلام، فلسفه و عرفان، طرح شده است. صدرالمتألهین در عین التزام به چارچوب مباحث فیلسوفان گذشته، به فضل نظریه حرکت جوهری، تصویری بدیع از حدوث زمانی عالَم ارائه نموده است. از طرف دیگر، مرحوم علامه طباطبائی در باب حدوث زمانی عالَم دارای نظری دو وجهی است؛ ایشان از سویی، همنوا با صدرالمتألهین، قائل به حدوث تجددی تکْ تکِ اجزای عالَم هستند و از سوی دیگر، بر خلاف صدرا، کل عالَم را نیز حادث زمانی می داند. در این مقاله، پس از ذکر پاره ای مقدمات، نظریه ملاصدرا و علامه طباطبائی در باب حدوث زمانی عالَم طرح شده است و پس از نشان دادن وجوه اشتراک و تمایزشان، مورد ارزیابی قرار گرفته است.

در ادبیات معاصر فلسفۀ تحلیلی‌‌، اصل دلیل کافی به واسطۀ نتایج مناقشه‌برانگیز آن‌‌، مورد حمله قرار می‌گیرد. از میان این نتایج‌‌، آن‌چه بیش از همه اساسی تلقّی می‌‌شود‌‌، ‌ضرورت‌انگاری (شکست موجّهات). است. همۀ ما بر این باوریم که امور ممکنی پیرامون ما وجود دارند که می‌‌توانستند به گونه‌‌ای دیگر باشند؛ حال پرسش این است که اگر هر چیز‌‌، علّتی کافی داشته باشد‌‌، آیا جایی برای وجود اشیای امکانی باقی خواهد ماند یا همه چیز ضروری خواهد شد؟ در مواجهه با این مسئله‌‌، پاسخ‌‌های متنوعی شکل گرفته که در متن مقاله به آنها اشاره شده، اما آن‌ چه در این مقاله بر آن تأکید کرده‌ایم‌‌، اولاً‌‌، تبیین دقیق ایراد ضرورت‌انگاری با بیان یکی از قائلین اصلی آن (پیتر ون اینوگن‌‌) و ثانیاً‌‌، پاسخی مبتنی بر انکار ضرورت علّی از جانب یکی از مهم‌‌ترین پژوهشگران این عرصه (الکساندر پراس) به‌ عنوان راه حلِّ این مسئله است. در‌ نهایت‌، راه‌ حل فیلسوفان مسلمان را با محور قرار دادن‌ ابن‌ سینا طرح کرده‌ایم که بدون انکار ضرورت علّی‌‌، ایراد ‌ضرورت‌انگاری را پاسخ می‌دهند.[1]

چکیده آیا راه معقولی وجود دارد که بپذیریم دست خداوند در طبیعت باز است؛ راهی که از ایراد تاریخیِ خدای رخنه­پوش در امان باشد؟ جان پوکینگ­هورن، فیزیکدان و متکلم مشهور انگلیسی، از پیشگامان عرصة علم و الهیات و از معروف­ ­ترین متفکران مسیحی در این صحنه است. او علاوه بر دستاوردهای مهم در فیزیک نظری، در مباحث علم و الهیات نیز صاحب رأی به­شمار می­آید. یکی از نظریات خاص او، به تصویری مربوط می­شود که دربارۀ فعل الهی در طبیعت است. این تصویر، بر دیدگاهی واقع­گرایانه و ابتنای متافیزیک بر فیزیک مبتنی است و با توجّه به نظریه آشوب از نوعی علیت بالا به پایین دفاع می­کند. در این مقاله، پس از ذکر مقدماتی دربارۀ حیات علمی پوکینگ­هورن، نظام فکری او متناسب با مسئلۀ فعل خداوند ترسیم و پس از آن، دیدگاه او در این زمینه، به تفصیل، تبیین می­شود. در انتها مبانی و دیدگاه اختصاصی او در باب فعل خداوند در طبیعت، به­ویژه با توجه به مبانی حکمت اسلامی، نقد و بررسی می­شود. به­نظر می­رسد دیدگاه پوکینگ­هورن، در عین تفطّن به نکات مهم، اتقان فلسفی لازم را ندارد و او نتوانسته است تصویری استوار دربارة فعل خداوند در طبیعت، ارائه دهد.

تبیین را پاسخ به پرسش از چرایی اشیاء تلقی می‌کنند، و تبیین نهایی پاسخ به این پرسش است که چرا اساساً چیزی وجود دارد در عوض این که هیچ چیز نباشد؟ در این مقاله، پس از ذکر توضیحاتی درباره تبیین و تبیین نهایی، اهمیت تبیین نهایی تشریح می‌گردد، و پس از آن نشان خواهیم داد که جست‌وجوی تبیین نهایی در علوم طبیعی، علی‌الاصول، بی‌نتیجه خواهد بود. نهایتاً تقریری از تبیین نهایی مبتنی بر وجودِ یک موجود ضروری ارائه خواهد شد. در تمامی این فرایند، بحث را ناظر به موضع تیموتی اکانر، متافیزیک‌دان برجسته معاصر، پیش خواهیم برد و آرای او را درباره مسائل مذکور تشریح می‌کنیم. تلاش در جهت نشان دادن اهمیت تبیین نهایی و ارائه الگویی برای آن مبتنی بر برهان کیهان‌شناختی از ویژگی‌های بارز دیدگاه اکانر است. از نظر او وجود زنجیرۀ ممکنات هنگامی تبیینی کامل پیدا می‌کند که نهایتاً مبتنی بر وجودِ موجودی ضروری شود. اکانر برای گریز از ضروری‌انگاری ممکنات، از نظریه اختصاصی خود در زمینه علیت عامل استفاده می‌کند و دارای اراده بودن موجود ضروری را مجرای ورود گزینه‌های بدیل در فرایند آفرینش ممکنات در نظر می‌گیرد. مباحث اکانر در این موضوع حاوی نکات بدیع و قابل استفاده است، هرچند همۀ وجوه آرای او نیز قابل پذیرش نیست. به طور خاص، تصویر فعل ارادی که اکانر ارائه می‌دهد در این مقاله مورد پذیرش قرار نگرفته است.

طرّاحی هوشمند، به عنوان ایده قائل به وجود طرح و تدبیر در پس شگفتی های طبیعت، شیوعی فراگیر در تاریخ اندیشه بشر داشته و مشاهده شگفتی های طبیعت همواره انسان را با این پرسش مواجه می کرده که آیا این ویژگی های غریب، دلالت بر وجود طرح و تدبیر و در نتیجه، طرّاح و مدبّر می نماید یا این که تنها یک تصادف کور منجر به شکل گیری چنین ویژگی هایی شده است؟ امروزه عنایت به این ایده، با توجّه به یافته های علوم جدید، به خصوص علوم زیستی و کیهان شناسی، افزایش نیز یافته است؛ به گونه ای که شاید بتوان درگیری در این حوزه را جدّی ترین نزاع معاصر میان متألّهین و ملحدین به حساب آورد. در طول تاریخ اندیشه بشر، نقض و ابرامات بسیاری ناظر به ایده طرّاحی هوشمند روی داده و از این میان، یکی از متأخّرترین و جدّی ترین انتقادهای مطرح بر این ایده، متعلّق به الیوت سابر -فیلسوف علم مشهور معاصر- است. سابر، طرّاحی هوشمند را واجد شرط آزمون-پذیری و در نتیجه ورود به عرصه علمی و تحقیقاتی نمی داند. او در اثبات این مدّعا، طریقی جدید نسبت به راه متعارف تجربه گرایان را پیموده و حتّی در این مسیر با پاسخ به برخی از انتقادات جدّیِ تاریخی به برهان طرّاحی هوشمند، به انتقاد اصلی خود منتقل می شود. اگر بتوان با ارائه تقریری قیاسی از برهان طرّاحی هوشمند، ضرورت وجود طرّاح هوشمند را نشان داد، پاسخی مبنایی و شکننده به موضع سابر داده شده است. همچنین، ارائه تقریر احتمالاتی معتبر و مبرّای از انتقادهای سابر می تواند پاسخی دیگر به رویکرد و مواضع او در نظر گرفته شود. علاوه بر این دو، طبیعت گرایی روش شناختی و داروینیسم، به عنوان ارکان موضع ایجابی سابر در قبال طرّاحی هوشمند، با مشکلات و ایراداتی مواجه هستند که توجّه به این اِشکالات، آنها را از جایگاهی که سابر برای آنها قائل است، به زیر خواهند کشید. به نظر می رسد با توجّه به آموزه های حکمت اسلامی و استفاده از تلاش های معاصر در این زمینه، می توان ایده های سابر را در مواضع یاد شده به چالش کشید.

مسئله حدوث عالَم از دیرباز مطمح نظر حکما و فلاسفه بوده است؛ این مسئله در حوزه تفکر اسلامی، به دلیل ارتباطی که با مضامین دینی داشته است، مورد توجه و بررسی بسیار قرار گرفته است؛ به­ گونه­ ای که چندین نظریه برای به تصویر کشیدن حدوث عالَم از سوی متفکرین مسلمان در طول تاریخ تفکر اسلامی و در عرصه­ های کلام، فلسفه و عرفان، طرح شده است. صدرالمتألهین در عین التزام به چارچوب مباحث فیلسوفان گذشته، به فضل نظریه حرکت جوهری، تصویری بدیع از حدوث زمانی عالَم ارائه نموده است. از طرف دیگر، مرحوم علامه طباطبائی در باب حدوث زمانی عالَم دارای نظری دو وجهی است؛ ایشان از سویی، همنوا با صدرالمتألهین، قائل به حدوث تجددی تکْ تکِ اجزای عالَم هستند و از سوی دیگر، بر خلاف صدرا، کل عالَم را نیز حادث زمانی می­ داند. در این مقاله، پس از ذکر پاره­ای مقدمات، نظریه ملاصدرا و علامه طباطبائی در باب حدوث زمانی عالَم طرح شده است و پس از نشان دادن وجوه اشتراک و تمایزشان، مورد ارزیابی قرار گرفته است.