جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زیر ساخت­های محیط اجتماعی درناخودآگاه هر فرد تأثیر می­گذارد. با استفاده از رمزگان­های موجود در یک محیط و فرهنگ می­توان به فضای اندیشگانی شاعران و نویسندگان دست یافت. در این نوع رمزگان­ها ارجاع متن به بیرون و محیط زندگی است؛ از ین­رو با عنایت به مسیحی بودن بخشی از مردم قونیه در آن زمان و بافت فرهنگی و اجتماعی آن شهر، می­توان با بررسی اشعار مولانا، میزان و کیفیت تأثیرگذاری فرهنگ مسیحیت را در نمادهای حیوانی غزلیات شمس مورد نقد و ارزیابی قرار داد. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که مهم­ترین جلوه­های مسیحیت در نمادهای حیوانی؛ مقوله­های عروج مسیح، دم مسیحایی، غسل تعمید و باورهای مسیحیت است، که مولانا ازین الگوها برای بیان وگسترش اندیشه­های ناب عرفان اسلامی کمک می­گیرد. بر این اساس عروج با الگوی بازگشت به حق، دم مسیحایی با الگوی عشق الهی و باروری، غسل تعمید با الگوی گذر و تزکیه نفس و شیطان در مسیحیت با الگوی اسلامی نفس اماره همنوایی معنایی دارد که هر کدام ازین مفاهیم با استفاده از نمادهای حیوانی در غزلیات شمس به نمایش در آمده است .

افراد برای ابراز معانی به گفتار و نوشتارِ هنجار روی می­آورند، اما همیشه این زبان عادی قابلیت القای معانی ذهنی و ماورایی را نداشته؛ و با بالا بردن ظرفیت زبان دست به هنجارگریزی و استفاده از نماد می­زنند. با این توضیح مولوی به عنوان یک شاعر و اندیشمند دینی مضامینی در ذهن خود دارد، که این مفاهیم را به­واسطة مکانیزم بلاغی نماد به مخاطبان القا می­کند و از آن­جایی که مضامین قرآنی در ناخوادگاه مولوی جریان داشت-که تنوع استفادة مولانا در لفظ و معنا به احادیث و قرآن نشانگر آشنایی مولوی با معارف اسلامی است- پس نمادها هم­چنان پشتوانة مذهبی خود را حفظ کرده­اند، که در اغلب موارد برای دریافت لایه­های ضمنی یک نماد باید به ژرف ساخت­های دینی آن نیز توجه داشت. نتایج بررسی­ها نشان می­دهد که مولوی از گزاره­های قرآنی و احادیث برای پردازش الگوهای عرفانی و اسلامی خود از جمله تهذیب نفس، سفر در خویشتن، تجدید حیات و... بهره می­گیرد که این الگوها از لایه­های متنوع ذهنی و زبانی شاعر به صورت دایره­های متداخلی که مرکزیت آن حول محور انسان می­چرخد، تشکیل شده است.

نشانه ­شناسی مطالعه نظامند نشانه­ ها جهت دریافت لایه ­های گوناکون فکری شاعر یا نویسنده است. با علم نشانه ­شناسی می­توان به اصلی ­ترین وظیفه آن یعنی بررسی انواع دلالت­ های معنایی دست یافت. این نوشتار با رویکرد علم نشانه­ شناسی نماد حیوانی شیر را در غزلیات شمس تبیین می­کند. در این مقاله سعی نویسندگان بر این است که نماد شیر را از مناظر رمزگان فرهنگی، هنجارشکنی، بازی دال، کنش، جفت ­های تقابلی و دگردیسی مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در مقوله رمزگان­های فرهنگی دو آیین میترا و مسیحیت به جهت فضای دینی میترائیسم در قونیه و ارتباط مولوی با کشیشان مسیحی، بر فضای اندیشگانی شاعر و اشعارِ او تأثیر گذاشته ­است. در بخش روابط تقابلی و دگردیسی مولوی به‌واسطه تغییر مداوم کنش­ها و برخورد دینامیکی با جفت ­های تقابلی، راهی برای القای الگوی فنا و اندیشه وحدت­ گرایی خود ایجاد کرده که این مسئله گویای روح پرتلاطم مولوی در حیطه عشق او به شمس تبریزی است. در بخش کنش ­ها دو مقوله کنش مکانی و کنش طبیعیِ رمیدن شیر از آتش برای پردازش مفهوم ریاضت ­دادن بیشه دل آدمی به واسطه آتش عشق بهره گرفته شده است. همچنین مولانا برای مهیاکردن بستری مناسب در جهت القای مفاهیم عرفانی و عاشقانه نشانه شیر را از حیطه رمزپرداختگی خارج و راهی برای ورود به عرصه هنجارشکنی باز می­کند.

روایت نقلِ معنایی، طرحی است که رویداهای آن با نظم زمانی خاصی بیان می‌شوند. در روایت، جهت‌گیری حوادث داستان به‌ وسیلة روابط علت و معلولی به سمت خاصی پیش می‌رود و با بررسی ساختار روایت یک اثر می‌توان به مفاهیم و ژرف‌ساخت آن دست یافت. لباو و والتسکی از نظریه‌پردازان ساختار روایی، معتقدند که روایت‌های شفاهی دارای اصول و ضوابط خاصی هستند، و برای آن‌ها ساختار داستانی متناسبی را مطرح می‌کنند. طبق الگوی لباو، روایت از مراحلی چون چکیده، جهت‌گیری، رخداد، گره، ارزیابی، نتیجه و پایانه تشکیل می‌شود که تمام مراحل به غیر از ارزیابی در بندهای ثابت روایی قرار دارند. از آنجا که مثنوی متنی گسترده با داستان‌های متنوع است، در پژوهش حاضر نویسندگان برآن هستند تا بر اساس الگوی روایت‌شناسی لباو و والتسکی، داستان پیر چنگی را مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مثنوی با وجود کلاسیک بودن با نظریه‌های نوین از جمله الگوی لباو و والتسکی قابل تطبیق است و ارزیابی که مهم‌ترین بخش این الگو است در بندهای روایی آزاد، وجود دارد.

شاعران عارف به‌ویژه مولوی، برای بیان عرفان عملی و القای مضامین ناب عارفانه، ناچار به استفاده از زبان خاصی بودند؛ بنابراین، با بالابردن ظرفیت زبانی و استفاده از نمادهای عرفانی، سعی در انتقال این مفاهیم عمیق داشتند. از سوی دیگر، برای دریافت دلالت‌های ضمنی نمادهای اشعار مولوی، ناگزیر باید به روابط میان نشانه‌ها توجه کرد که از جملۀ آن­ها روابط تقابلی است؛ چراکه دریافت الگوهای فکری مولوی، متضمن بررسی روابط تقابلی، نحوۀ گزینش و روش برخورد با روابط است. تقابل‌های دوگانه، اساس نظریة ساختارگرایی است که توجه حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی، روایت‌شناسی، فلسفه و... را به خود جلب کرد. این تقابل‌ها، ژرف‌ساخت متن را نمایان می‌کنند و با تحلیل و بررسی آن­ها می‌توان به دنیای تفکر شاعر دست یافت. در این مقاله، نگارندگان به روش توصیفی- تحلیلی، جفت‌های تقابلی نمادهای حیوانی را در غزلیات شمس بررسی می­کنند. آنچه در بخش تقابلی حائز اهمیت است، نحوة گزینش نمادها و هنجارشکنی در روابط تقابلی است. مطابق نتایج، رابطه‌های تقابلی در غزلیات شمس، در چهار دستة سلبی، ایجابی، دووجهی و میانه نمود یافته است که تقابل‌های میانه و دووجهی، نشانگر هنجارشکنی و پویایی در جفت‌های تقابلی هستند. همچنین در این مقاله، روابط تقابلی از سه منظر الگو، کنش و دگردیسی بررسی می­شود. در مقولة الگوها، جفت‌های خاموشی/ قیل­وقال، روح/ جسم، عقل/ عشق و... در تقابل با یکدیگر قرار گرفته‌اند که این مسئله، بیانگر دغدغه‌های اندیشگانی مولوی دربارۀ این مؤلفه‌هاست. در بخش کنشی، کنش‌ها در چهار مقولة رنگ، صدا، مکان و حرکت نمود یافته­اند که اغلب، دلالت‌های ضمنی نماد، با کارکرد کنش‌ها در یک راستا قرار می‌گیرند؛ برای مثال، باز جان با شنیدن صدای موسیقی و طبل عشق آرزوی دیدار معشوق در او زنده می‌شود و به­همین­دلیل، حرکت مسیح­وار باز، با رنگ سفید و مکان آن تطابق پیدا می‌کند. در نقطة مقابل باز، کلاغ با داشتن رنگ سیاه، حرکت روبه­پایین و مکان مردار، مبین تطابق کنش‌ها با دلالت ضمنی نماد است. درنهایت، روح تعالی‌بخش مولوی معتقد است که این دوگانگی‌ها زمانی از میان برمی‌خیزند؛ اما در مواردی، این دگردیسی‌ها درجهت عکس پیش می‌روند که این مسئله، ناشی از پویایی و هنجارشکنی‌های عرفان مولوی است. گذر متن غزلیات شمس از حالت مکانیکی به دینامیکی نیز منوط به ساختارشکنی‌های موجود در دلالت‌های قراردادی است.

نماد گونه‌ای از بیان است که بدون داشتن قرینه‌ای، علاوه بر مفهومی ظاهری، طیف معنایی گسترده‌ای را به خواننده القا می‌کند و بیان‌کننده تجربه‌ای غیرمحسوس با قابلیت چندمعنایی و عدم قطیعت مدلول‌ها است؛ ازاین‌رو نماد، مصادیق متعددی پیدا می‌کند و یگانه راه درک معنی آن، تأویل و تفسیر است. بر این پایه برای رسیدن به معنای نماد، باید از روساخت به ژرف‌ساخت، با در نظر گرفتن ساختار و بافت متن گذر کرد. مولانا هم شاعری عارف و معناگراست که از نماد برای پرداخت الگوهای فکری خود بهره گرفته است. توجه فوق‌العاده او به محیط طبیعی و ظرایف و دقایق آن، بستری برای پردازش مفاهیم ذهنی او شده است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی، مضامین اندیشگانی مولانا از جمله اندیشه بازگشت، خاموشی، سَهَر، سفر، قبض و بسط، عشق و ... را مورد تحلیل و تبیین قرار می‌دهد و نگارندگان با کشف نشانه‌های موجود در متن، کوشیده‌اند به لایه‌های متنوع و متضاد فکری مولانا دست یابند تا از این طریق، بتوان به شناخت کامل‌تر شخصیت و عرفان مولوی نزدیک شد. در این پژوهش، نمادهای برجسته الگوهای حیوانی بررسی شده است.