جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

6- بیان مسئله اصلی پژوهش دوران معاصر با افزایش ارتباطات و تعاملات فرهنگی میان جوامع مختلف روبروست. چرا که؛ فرهنگ‌پذیری (توانایی پذیرش و سازگاری با فرهنگ‌های متفاوت) از طریق عقلانیت می‌تواند به گفتگوی سازنده و تفاهم میان فرهنگ‌ها کمک کند. از این رو؛ بررسی نظریه‌های دو فیلسوف مهم، حوزه شرق، فارابی و حوزه غرب، اسپینوزا، درباره عقلانیت و فرهنگ‌پذیری، راهنمای علمی برای هدایت این فرآیند را فراهم می آورند. که با شناخت تفاوت‌ها و اشتراک‌های این دو دیدگاه فلسفی در تدوین مبانی نظری فرهنگ‌پذیری عقلانی بسیار موثر باشد و آنچه که اهمیت موضوع را دوچنذان می کند پذیرش فهم این نکته که فرهنگ‌پذیری عقلانی به توسعه همزیستی مسالمت‌آمیز و کاهش تعارضات فرهنگی کمک می‌کند، و چه بسا بررسی دیدگاه‌های فلسفی فارابی و اسپینوزا به اهداف تمدن‌سازی، توسعه فرهنگ عقلانی و ایجاد جوامع چند فرهنگی کمک ‌کند تا با تعمیق فهم عقلانیت و نقش آن در تنظیم و سازمان‌دهی روابط فرهنگی در جهان پیچیده امروز؛ زمینه‌ساز تحقیقات بین رشته‌ای مرتبط با فلسفه، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی و مطالعات فرهنگی را مهیا سازد. در جهان امروز که با روندهای شتابان جهانی‌شدن، مهاجرت‌های گسترده، انقلاب‌های ارتباطی و سیطرهی فرهنگ‌های سیال مواجه است، مفهوم فرهنگ‌پذیری بیش از پیش به موضوعی بنیادین در مطالعات فلسفی، علوم تربیتی، جامعه‌شناسی و سیاست‌گذاری فرهنگی تبدیل شده است. فرهنگ، دیگر نه واقعیتی ایستا و متصلب در مرزهای جغرافیایی و قومی، بلکه رخدادی پویا، انتخاب‌گرانه و وابسته به فهم فرد از خود، دیگری و نظم اجتماعی تلقی می‌گردد.در شرایطی که جوامع معاصر با چالش‌هایی چون افراط‌گرایی فرهنگی، بحران معنا، ازخودبیگانگی فرهنگی، نسبی‌گرایی افراطی، فروپاشی سنت‌های بومی و تضعیف انسجام اجتماعی مواجه‌اند، بازخوانی فلسفیِ مفاهیم بنیادینی چون فرهنگ‌پذیری و عقلانیت ضرورتی مضاعف یافته است (حسینی و همکاران، 1402: 91-93). به‌ویژه آنکه در بسیاری از سیاست‌های فرهنگی رایج، فقدان چارچوب نظری عقل‌محور موجب شده است که فرهنگ‌پذیری یا در قالب ایدئولوژی‌های تحمیلی و بسته اعمال شود، یا در ورطه ی نسبی‌گرایی فرهنگی و انفعال اجتماعی سقوط کند (اسپینوزا،1376: 287). اگرچه پژوهش‌های پرشماری در حوزهی جامعه‌شناسی فرهنگ یا نظریهی آموزش فرهنگی صورت گرفته‌اند، اما بسیاری از آن‌ها فاقد پیوندهای هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی با مفاهیم فلسفی‌اند. این امر، عملاً منجر به تقلیل مفهوم فرهنگ‌پذیری به فرآیندی انفعالی، رفتاری و صرفاً روان‌شناختی شده است، در حالی‌که ریشه‌های حقیقی این مفهوم را باید در سنت‌های فلسفهی اجتماعی، اخلاق، و معرفت‌شناسی جست‌وجو کرد. در این میان، اندیشهی فیلسوفان برجسته‌ای چون فارابی از سنت اسلامی و باروخ اسپینوزا از سنت عقل‌گرای غربی، ظرفیت‌های نظری کم‌نظیری برای بازتعریف مفهوم فرهنگ‌پذیری در بستر عقلانیت فراهم می‌آورند. می توان گفت که هر دو متفکر، عقلانیت را محور و پایه فهم و رفتار انسانی و تأکید بر نقش عقلانیت در ایجاد هماهنگی و نظم در جامعه و رفتارهای انسانی را حائز اهمیت می دانند و اهمیت فهم و پذیرش تفاوت‌ها و ترویج فرهنگ تحمل و مدارا از طریق عقلانی را می پذیرند و.عقلانیت به عنوان مسیر بهبود روابط فردی و اجتماعی .علی‌رغم تفاوت‌های معرفتی، هستی‌شناختی و تاریخی، که فارابی عقلانیت را بیشتر در قالب عقل عملی سیاسی و تدبیر جامعه می‌بیند، اما اسپینوزا آن را عقل نظری و فلسفی برای شناخت طبیعت و انسان می‌داند. در دیدگاه فارابی، فرهنگ‌پذیری در بستر ساماندهی اجتماعی است، ولی در اسپینوزا، عقلانیت به مثابه شناخت طبیعی موجب پذیرش فرهنگی و اخلاقی است. فارابی به نقش پیامبران و حکمای دینی در هدایت عقلانیت اجتماعی توجه دارد، ولی اسپینوزا رویکردی سکولار و فلسفی دارد. از این رو؛ هر دو فیلسوف، فرهنگ را نه به‌مثابه مجموعه‌ای از آداب، رسوم و نمادها، بلکه در نسبت با نظم عقلانی هستی، انسان متفکر، و اخلاق عقل‌محور تعریف می‌کنند. فارابی، با بنیان‌گذاری منظومهی مدینهی فاضله، فرهنگ‌پذیری را نتیجهی تربیت عقلانی در نظم سیاسی حکیمانه دانسته و نقش عقل فعال، رئیس اول، نطق، و ملت را در آن برجسته می‌سازد (فارابی، 1384: 105). اسپینوزا نیز، در منظومهی اخلاق، فرهنگ‌پذیری را حاصل شناخت علّی، آزادی عقلانی، رهایی از انفعالات و عشق عقلانی به نظم طبیعی جهان می‌داند (اسپینوزا، 1376: 125-137 و 287؛ صابری ورزنه و زارع کهنمویی، 1399: 171). اگر چه تفاوت در نحوه نگرش به اهداف عقلانیت؛ فارابی را متمایل به تحقق «شهر فاضله»، و اسپینوزا را مصر به تحقق «زندگی عقلانی» و آزادی معنوی می نماید. با وجود این هم‌سویی بنیادین، مطالعات تطبیقی میان این دو اندیشه عمدتاً حول مسائل نبوت، عقل و دین صورت گرفته‌اند (محمدپور، 1393: 42؛ روحی، 1389: 61، 87، 103) و هنوز بررسی فرآیند فرهنگ‌پذیری در بستر عقلانیت به‌صورت منسجم، لایه‌مند، و تطبیقی در این باره که نقطه عزیمت این تحقیق است انجام نشده است. بنابراین، پژوهش حاضر در تلاش است تا با بازخوانی مفاهیم بنیادین عقلانیت و فرهنگ‌پذیری در اندیشهی فارابی و اسپینوزا، الگویی نظری برای تربیت عقلانی، سیاست‌گذاری فرهنگی عقل‌محور، و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی در جهان معاصر ارائه دهد؛ الگویی که فرهنگ را نه ابزار سلطه، بلکه عرصهی فهم، انتخاب، و تعالی انسان تعریف کند. در مسیر بازخوانی فلسفی مفهوم فرهنگ‌پذیری، نخست باید به تبیین مفهومی عقلانیت و فرهنگ‌پذیری پرداخت؛ زیرا این دو، نه صرفاً واژگان علوم اجتماعی، بلکه مفاهیمی چندلایه با ریشه‌های هستی‌شناختی، اخلاقی و تربیتی‌اند که در سنت‌های فلسفی کلاسیک معنا یافته‌اند. در اندیشهی فیلسوفانی چون فارابی و اسپینوزا، هر دو مفهوم مزبور نه‌تنها به‌مثابه ابزار تحلیل اجتماعی، بلکه به‌عنوان ساختار بنیادین فهم انسان از هستی، خویشتن، و دیگری تعریف شده‌اند.

جهان شناسی یکی از کهن ترین مسائل فلسفی است که حکیمان و متفکران درباره آن بحث و فحص کرده و هر یک بر اساس مبانی فکری و افق اندیشه خویش سخنی گفته اند. بدیهی است این دو حکیم الهی نیز که هر یک نظام فلسفی و مکتب فکری ویژه ای دارند در این باب نیز باید دیدگاه خاصی داشته باشند که این نوشته درصدد بیان پاسخ های آنان به پاره ای از پرسشهای اساسی جهان شناسی بر پایه مبانی فلسفی آنهاست. در نظام تشكیک وجودی ملاصدرا، رابطة خدا با جهان، رابطة وجود مستقل با وجود ربطی است وجود ذومراتب و مشكک است و مراتب آن در شدت و ضعف، تقدم و تاخر، كمال و نقص، غنا و فقر با هم متفاوت و متمایزند و آنچه در فلسفه اسپینوزا برجسته می شود، تنوع وجود انسان و طبیعت است. «طبیعت از نظر اسپینوزا، ضرورت جهش مداوم و گریزناپذیری از وابستگی در میان موجودات متناهی است.

مفهوم موجبیت و اختیار یکی از مباحث بنیادین و پیچیده در حوزه فلسفه است که در طول تاریخ تفکر بشری به اشکال مختلف مطرح شده است. در این میان، ملاصدرا و اسپینوزا به عنوان دو فیلسوف برجسته از دو سنت فکری متفاوت، یعنی فلسفه اسلامی و غربی ، هر یک رویکردهای منحصر به فردی نسبت به این موضوع ارائه داده اند.این مسئله، به ویژه در پیوند با مسائل فلسفی، اخلاقی، معرفتی و انسانی، تا آن جا اهمیت ویژه ای پیدا می کند که در کنار مسائلی جون حدوث و قدم، بساطت و ترکب جهان و اینکه واجب الوجودی یا ممکن الوجودی مختار یا موجب جهان را اداره می کند، قرار می گیرد، این که؛ آیا جهانی که در آن زندگی می کنیم، بر اساس قوانینی موجب، ضروری و تغییرناپذیر اداره می شود یا امکان دخالت اراده انسانی در آن وجود دارد؟ و آیا انسان در اعمال خود آزاد است یا تحت تأثیر جبر و ضرورت عمل می کند؟ از جمله پرسش هایی هستند که فیلسوفان در پی پاسخ به آنها بوده اند. اینکه مختار بودن و یا مجبور بودن انسان جزء مسائل دیرینه است و در تمام تمدن ها چه تمدن اسلامی و چه تمدن غربی به صورت یک مسئله شاخص و بارز مطرح بوده است، نگره ی گونه انسانی را به سمت تفکر عمیق فلسفی کشانده است (سبحانی، 1381؛ 11). از این رو؛ نظام موجبیت و اختیار در فلسفه اسپینوزا و ملاصدرا دو دیدگاه متفاوت را در مورد سرشت انسان، آزادی اراده و روابط میان علل و معلولات نمایان می‌کنند. برای بررسی تطبیقی این دو نظام می‌توان به محورها و اصول فلسفی هر دو فیلسوف توجه کرد.

در متن پیش‌رو نقدهای وارد بر ترجمۀ فارسیِ اخلاق اسپینوزا اثر مرحوم دکتر محسن جهانگیری تبیین می‌شوند. بررسی ترجمه محدود به فصل اول کتاب با عنوان «دربارۀ خدا» است که از لحاظ کمی حدود 15 درصد از حجم کتاب را دربرمی‌گیرد. طبق مقدمۀ ترجمه، جهانگیری سه ترجمۀ انگلیسی را مبنا قرار داده است: ترجمۀ وایت (White)، بویل (Boyle) و الوِس (Elwes). جهانگیری تصریح می‌کند که دانش اندکی از زبان لاتینی دارد و در موارد اختلاف ترجمه‌ها به استادان فن زبان لاتینی مراجعه کرده است. برای عدم ‌مطابقت‌های ترجمه می‌توان دو منشأ را برشمرد: 1. بعضی عدم ‌مطابقت‌ها در یکی از ترجمه‌های انگلیسی هم مشاهده می‌شوند و حاصل گزینش جهانگیری از میان ترجمه‌های انگلیسی هستند؛ 2. دسته‌ای دیگر در هیچ‌کدام از ترجمه‌های انگلیسی دیده نمی‌شوند و آنها را می‌توان مستقیماً به مترجم فارسی نسبت داد. با احترام به کار سترگ مرحوم جهانگیری در ترجمۀ اثر اسپینوزا، ارزیابی این‌جانب آن است که ترجمۀ او را نمی‌توان ترجمه‌ای قابل‌اتکا از یک متن تراز اول فلسفی دانست. تعداد موارد بی‌دقتی در ترجمۀ فصل نخست کتاب قابل‌توجه است، در‌حالی‌که از نقل بی‌دقتی‌های کم‌اهمیت‌تر پرهیز کردم. همچنین در برخی موارد معنا به طور جدی تغییر یافته است؛ به گونه‌ای که خوانندۀ فارسی‌زبان را به احتمال فراوان دچار سوءفهم می‌کند. سرچشمۀ همۀ این خطاها را می‌توان فقدان ارتباط بی‌واسطۀ مرحوم جهانگیری با متن لاتینی دانست. البته در زمانۀ ما که زمانۀ وفور ابزارهای هوشمند و منابع الکترونیکی است، کار مترجمان و منتقدان در قیاس با نسل‌های گذشتۀ پژوهشگران، آسان‌تر و از جهاتی کم‌ارج‌تر است.