جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه» أولی یا مابعدالطبیعه یکی از دانشهای کهن در عرصه» تفکّر و اندیشه بشری است که از هنگام نظم و نسق گرفتن خاصّ آن در کتابهایی مشخّص و ممتاز تا به امروز، نظریّات آن همواره در معرض بررسی و نقد دانشمندان این حوزه بوده است؛ بگونهیی که بررسی و تحقیق درباره» چیستی موضوع این دانش نیز از نگاه نقّاد و موشکافیهای فیلسوفانه مصون نمانده است. پس از ارسطو، بسبب برخی از عبارات بظاهر متعارض وی، نزاعی درباره» چیستی موضوع مابعدالطبیعه درگرفت که در یکسو، برخی امور مفارق الهی را بعنوان موضو ع تأملات مابعدالطبیعی معرفی میکردند و در طرف دیگر، عدهیی نیز بررسی موجود بصورت مطلق را موضوع این دانش تلقّی میکردند. اما در این میان، برخی از متفکّران بسوی نظریهیی وحدتبخش سوق یافتند که بر مبنای آن میتوان گفت هیچگونه تعارض و تفاوتی در میان عبارات گوناگون ارسطو یافت نمیشود. یک تقریر و تحریر بینظیر از این نظریه» وحدتبخش، بصورتی منسجم در آثار ابن سینا مشاهده میشود. ابن سینا از یکسو بر این باور است که موضوع و محور تأملات مابعدالطبیعی، موجود من حیث انّه موجود است و از سوی دیگر، موجود چونان موجود را همان امور الهی و مفارق معرفی میکند و بر این باور است که حدّ و تعریف علم کلّی همان تعریف علم الهی است. در نظر ابن سینا، فلسفه» أولی علم یگانهیی است که تنها یک موضوع دارد و آن موجود مطلق است اما حیطه» شمول و گستره» این موضوع، به امور مفارق از مادّه اختصاص دارد. دقّت در عبارات ابن سینا مبیّن آنست که اختصاص خود و ذات «موجود» به مفارقات در تغایر با مادی دانستن برخی از موجودات نیست و این، تنها هنگامی میسر است که به مسئله مهم و کلیدی تخصّص «موجود» در اندیشه» ابن سینا دقت شود. تخصص موجود بمعنای تنزّل آن از مقام اطلاق خود و ظهور خصوصیّات طبیعی یا تعلیمی است که آن نیز تنها با همراهی عدم میسّر میگردد. امر مادی، موجودی است که از مقام ذات «موجود» بشدّت تنزّل یافته و به مرزهای عدم نزدیک شده است. در نظر ابن سینا، موضوع فلسفه امری ذهنی نیست، بلکه امری خارجی است که در عین تحقّق خارجی، برخوردار از سعه و شمول است؛ نظریهیی که بروشنی، مبیّن دیدگاه اصالت وجودی ابن سیناست.

ابن سینا با توجه به ویژگیهای معرفتی قاعده «ذوات الاسباب» مدعی است علم یقینی به امور سبب دار فقط از راه علم به علل آنها بدست میآید. براساس این، ظاهراً طرح دیگر راههای محتمل شناخت، از جمله برهانهای «انّی مطلق» و «دلیل» نامعتبر است. اما او تصریح میکند که هرگاه حد وسط و ثبوت اکبر بر اصغر دو لازمِ حد اصغر باشند، امکان اقامه نوعی برهان انّی یقین آور وجود دارد. بدین لحاظ تأکید بر نقش معرفتی علت، نافی هر نوع معرفت یقینی از غیر طریق علت نیست. همچنین وی تعقل جزئی بنحو کلی را نیز ادراک از راه اسباب و علل دانسته و آن را مفید کلیت و یقین معرفی میکند. از سوی دیگر، بعقیده ابن سینا، علم به علت مستلزم تحقق علم بالفعل به معلول نیست. او برای انتقال از علم بالقوه به علم بالفعل دو شرط قائل میشود: نخست آنکه، رابطه لزومی علت و معلول باید بر سبیل وضع و حمل و بشکل قضیه بیان شود و دیگر آنکه در برهان، علاوه بر علم به علت، علوم دیگری باید ضمیمه شوند، تا نتیجه یقینی حاصل شود. مقاله حاضر نقش معرفتی علت در مباحث مختلف فلسفه ابن سینا را بررسی میکند.

مسئله علم خدا به مادیات از غامضترین مسائل فلسفی است که پیچیدگی آن به نحوه وجود متغیر اشیاء مادی باز میگردد. از اینرو چنین علمی باید بگونهیی تبیین گردد که رابطه علمی میان واجب تعالی با مادیات متغیر، منجر به راهیابی هیچگونه تغیر و تکثری در ذات وی نگردد. طرح کلی ملاصدرا در حل مسئله ارتباط علمی میان واجب تعالی و مادیات در مقایسه با ابن سینا از جامعیت ویژهیی برخوردار بوده و نقایص نظرات وی، از جمله حصولی دانستن علم خدا به ماسوی و ناتوانی از اثبات علم ذاتی واجب به غیر را برطرف ساخته است. ابتکار اساسی ملاصدرا در باب علم واجب به مادیات، بهره گیری از قاعده «بسیط الحقیقه» برای اثبات علم ذاتی ثابت حق تعالی است. ملاصدرا از طرفی علم فعلی واجب تعالی به مادیات را همان حضور خارجی مادیات نزد حق تعالی میداند و از آنجائیکه کمال علمی خدا را به علم ذاتی وی ارجاع میدهد، متغیر بودن علم فعلی را موجب اثبات هیچ نقصی برای ذات متعالی وی نمیداند. زیرا از نظر وی علم فعلی که عین فعل است، کمال علمی فعل محسوب میشود نه کمال علمی فاعل. البته صدرالمتألهین در تبیین علم خدا به مادیات عبارات بظاهر متناقض دارد که با بازگرداندن آنها به دو مبنای مختلف، قابل توجیه خواهند بود.

مسئله ما در این پایان نامه وحی نبوی است. وحی را به وصف نبوی بودن موصوف کرده ایم تا از دیگر انواع مشترک به اشتراک لفظی وحی در ادبیات دینی متمایز گردد. موصوف این وصف یعنی وحی را نیز در بستر گستره های معرفتی مختلف اعم از روان شناسی، کلام، عرفان و فلسفه به بررسی نشستیم تا از این رهگذر فضای عمومی بحث و کاوش های معرفتی این گستره ها در باب بررسی سرشت سروش وحی روشن شود. هر یک از گستره های معرفتی مختلف مطابق با ذائقه معرفتی خودشان چیستی وحی را از جنس مقولاتی نظیر، شعور ویژه، ضمیر ناخودآگاه، نبوغ، ارتباط عقلانی با جواهر مجرده و کشف و شهود دانستند. ابن سینا به عنوان یک مصداق از نظریة عقلانی و فلسفه وحی وامدار طرح کلی فارابی در مسئله وحی است. پس از آن ابن سینا خود از یک سو با در نظر گرفتن مراتب سیر نزولی هستی و از دیگر سو با توجه به سیر صعودی، نفس انسان را به عقل قدسی می رساند و در پیوند هستی شناسی و انسان شناسی و ارتباط معرفت شناختی میان آن دو وحی را تفسیر می کند. سنخ وحی از دیدگاه او رنگی عقلانی و معرفتی می گیرد و عقل قدسی نبی با تمسگ به قوّة حدس و قوّة متخیّله با جواهر عقلی و نفوس سماوی مرتبط می شود. از این روبا القاء خفی عقلانی، وحی صورت می گیرد. مطالب انسان شناسی او نیز نبوی بودن وحی را توصیف می کند. غزالی با تنوع حیات معقول خود دارای چند رویکرد کلامی، فلسفی، تجربی و عرفانی است. اگر چه در نهایت کار تبیین عرفانی را بر می گزیند. از دیدگاه او وحی از سنخ الهام و کشف و شهود قرار می گیرد و عرفان اولیاء تحت شریعت انبیاء جای می گیرد. تاثیرات غزالی بر وارثان بعدی خود نظیر ابن عربی، صدرا و سید حیدر آملی در خور توجه است. ابن سینا و غزالی در چیستی شناسی و تعیین مصداق ماهوی سنخ وحی از یکدیگر متمایز می شوند و مبانی مختلفی را برای تبیین وحی در نظر می گیرند اما علاوه بر این، در خواستگاه بررسی مسئله وحی و علت آن و برخی لوازم و نتایج و مسائل به یکدیگر پیوند می خورند تا جایی که در نگاه جامع نگر صدرا به یکدیگر می رسند. تبیین این دو اندیشمند از بهترین تبیین هایی است که در میان سایر گستره های معرفتی مذکور است. اگر چه آخرین و کامل ترین سخن نیست.

نظریه اخلاقی ابن سینا در زمره نظریه های فضیلت گرایی قرار می گیرد. وی نظریه اخلاقی خود را با بحث از سعادت به عنوان غایت نهایی زندگی انسان آغاز می کند و سعادت نهایی انسان را در «قُرب به خداوند متعال» و راه رسیدن به مقام قرب را کمال در عمل و نظر می داند. بنابراین سعادت حقیقی انسان در کمال قوه نظری و عملی اوست. کمال قوه عملی در این است که انسان به ملکه عدالت برسد و قوای شهوی و غضبی را تحت کنترل قوه عاقله درآورد و فضائل حکمت، شجاعت و عفت را کسب کند. همچنین کمال قوه نظری در آن است که انسان به حقایق همه اشیا علم پیدا کند و عالَم عقلی مضاهی با عالَم عینی باشد. ابن سینا فضائل را به فضائل نُطقی (یا عقلی) و خُلقی تقسیم می کند که فضائل نطقی، فضائل نفس هستند و فضائل خُلقی، فضائل بدن اراده کننده در نگاه او، راه رسیدن به فضائل اخلاقی، رعایت قاعده اعتدال است و نکته مهم در نظریه وی، اکثری دانستن این قاعده است. در این مقاله سعی شده است جهات ابتکاری نظریه اخلاقی ابن سینا در مقایسه با دیگر حکمای اسلامی نیز بیان شود.

رساله حاضر می کوشد ثابت کند فلسفه اسلامی در قلمرو مابعدالطبیعه دستاوردهای جدیدی دارد که آن را از فلسفه یونان متمایز کرده و موجب شده است به عنوان نظام فلسفی نوینی شناخته شود. برای این منظور ابتدا سنّت های فلسفی قبل از اسلام را گزارش و تأثیر آنها را در شکل گیری فلسفه اسلامی بررسی کردیم و نشان دادیم تنها فلسفه یونانی بود که در تشکیل فلسفه اسلامی نقش قابل توجه داشت. سپس با بررسی آراء ارسطو و شارحان او و نیز آراء ابن سینا دستاوردهای ابتکاری فلسفه اسلامی معرفی شدند. ابن سینا با طرح چهار مبحث: وجوب و امکان، حدوث و قدم، وحی و معاد سرفصل های نوینی در فلسفه اولی گشود و تحول عظیمی در آن ایجاد کرد. افزون بر این با افزودن مسأله ها، برهان ها، تقریرها و راه حل های جدید در مباحث قدیمی نیز آن را کاملاً متحول کرد. او در مبحث تعریف فلسفه اولی با بدست دادن موضوع آن و معرّفی اجزاء و فروعات آن، جایگاه آن را در میان علوم دقیقاً معین کرد. در مبحث وجود تفکیک بین وجود محمولی و وجود رابطی، اشتراک معنوی، تشکیک و تقسیمات گوناگون وجود؛ در مبحث ماهیت اعتبارات سه گانه ماهیت، تحلیل معنای جنسی و فصلی، توضیح چگونگی اتحاد آندو در تشکیل ماهیت واحد؛ در مبحث جوهر استدلال های او بر وجود هیولی؛ در مبحث تقدم و تأخر معرّفی تقدّم بالوجود (یا بالعلیهْْ) و تحلیل دقیق آن؛ در مبحث علّت و معلول، نگاه هستی شناختی به علّت و نظریه پردازی درباره علّت هستی بخش، تفکیک علّت حقیقی از علّت معدّه و علّت وجود از علت ماهیت، بررسی ملاک نیازمندی معلول به علّت، اثبات امتناع تسلسل و دور، تمایز ابداع از تکوین، مناسبات علّت و معلول، پاسخ به اشکالات علّت غایی و در خداشناسی اثبات وجود خدا با سه برهان: وسط و طرف، وجوب و امکان و تسلسل، اثبات توحید با برهان های مختلف، تبیین صفات خدا به ویژه علم خدا، بررسی فعل خدا به ویژه نظریه فیض و بالاخره توضیح چگونگی دخول شرّ در قضاء الهی از مهمترین دستاوردهای ابن سینااست. ابن سینا با در پیش گرفتن روش تقسیم و تحلیل در طرح مباحث مابعدالطبیعی و بدست دادن ابتکارات فراوان از روش مدرسی فاصله گرفت و به عنوان فیلسوف تمام عیار ظاهر شد.

هدف پژوهش حاضر ترجمه اثر ارزشمند ابن سینا و آشنایی با اندیشه های وی پیرامون مبدا آفرینش و نحوه فیض ربوبی است. روش پژوهش به صورت کتابخانه ای است. در این تحقیق به معرفی اندیشه های شیخ الرئیس در باب٬ مواد ثلاث ( مواد سه گانه عقلی) و ادله اثبات واجب و توحید و بحث ذات و صفات و افعال باری افعال پرداخته شده است.‬