جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به تبیین و تحلیل نسبت حیات ابدی و سعادت انسان از دیدگاه دو متفکر برجسته اسلامی، ابن‌سینا و مطهّری می‌پردازد. مسئله اصلی این تحقیق، تبیین چگونگی ارتباط حیات ابدی به معنای ادامه حیات نفس پس از مرگ جسمانی - باسعادت به‌عنوان غایت نهایی و کمال مطلوب انسان است. این ارتباط در ساحت‌های مختلف نفس شامل باور، احساسات، عواطف، اراده و عمل موردبررسی قرارگرفته است. هدف این پژوهش، دستیابی به درکی عمیق‌تر از مفاهیم حیات ابدی و سعادت انسان در اندیشه ابن‌سینا و مطهّری و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر است. روش‌شناسی پژوهش بر مبنای رویکرد تطبیقی-تحلیلی استوار است. در این روش، آثار ابن‌سینا و مطهّری با دقت مطالعه و تحلیل‌شده‌اند. به‌منظور تحلیل سامان‌یافته، دو چارچوب نظری به کار گرفته‌شده است: چارچوب نظری نیکولاس تتنس برای تحلیل ساحت‌های نفس انسانی شامل باور، احساسات و عواطف، اراده و عمل. دسته‌بندی الیزابت تلفر از معانی انواع سعادت، شامل سعادت اخلاقی و لذت‌گرایانه. این چارچوب‌ها امکان مقایسه دقیق و نظام‌مند دیدگاه‌های ابن‌سینا و مطهّری را فراهم کرده‌اند. فرضیه اصلی پژوهش این است که ازنظر ابن‌سینا و مطهّری، میان حیات ابدی و سعادت انسان ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی وجود دارد که در تمامی ساحت‌های نفس انسانی از باور تا عمل متجلی می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ابن‌سینا و مطهّری، علی‌رغم تفاوت‌هایی در نحوه تبیین و تأکید بر ساحت‌های نفس، هر دو بر وجود ارتباط وثیق میان ارتباط حیات ابدی و سعادت انسان تأکیددارند. ابن‌سینا با تمرکز بر جنبه عقلانیِ روحانی نفس انسان، سعادت ابدی را در اتصال به عقل فعال و ادراک حقایق می‌بیند. او نفس را جوهری مجرد می‌داند که برای تکامل و استکمال ذات خود، بدن را تدبیر می‌کند. این دیدگاه نشان‌دهنده اهمیت ویژه‌ای است که ابن‌سینا برای قوه عاقله و کمالات عقلانیِ روحانی در مسیر نیل به سعادت ابدی قائل است. در مقابل، مطهّری با نگاهی جامع‌تر و با تأسی از حکمت متعالیه صدرایی، بر نقش فطرت انسانی و اهمیت انتخاب‌های آگاهانه در شکل‌گیری سعادت ابدی تأکید می‌کند. او انسان را موجودی دوبعدی می‌داند که دارای جنبه‌های روحانی و مادی است. ازنظر مطهّری، سعادت ابدی انسان درگرو شکوفایی استعدادهای روحانی و معنوی او است، که این امر از طریق انتخاب‌های آگاهانه و عمل به ارزش‌های اخلاقی تحقق می‌یابد. این دیدگاه مطهّری، بر اهمیت پرورش تمامی ساحت‌های نفس انسانی در جهت نیل به سعادت ابدی تأکید دارد. نتایج تحلیل‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که در اندیشه هر دو متفکر،ابن‌سیناومطهّری حیات ابدی نه‌تنها به‌عنوان تداوم صرف وجود، بلکه به‌عنوان بستری برای تحقق سعادت ابدی انسان تلقی می‌شود. این دو متفکر، نقش محوری ساحت‌های نفس انسان - از باور تا عمل - را در تحقق سعادت ابدی موردتوجه قرار داده‌اند، اگرچه ابن‌سینا بیشتر بر جنبه عقلانیِ روحانی و مطهّری بر جنبه‌های اخلاقی تأکید دارد. این پژوهش با ارائه تحلیلی عمیق از آرای ابن‌سینا و مطهّری، زمینه‌ را برای مطالعات بیشتر در حوزه فلسفه اسلامی و بررسی‌های تطبیقی درباره ارتباط حیات ابدی و سعادت انسان فراهم می‌آورد. نتایج این مطالعه می‌تواند به‌عنوان مبنایی برای پژوهش‌های آتی در این حوزه مورداستفاده قرار گیرد و به غنای مباحث فلسفی _ کلامی درزمینه حیات ابدی و سعادت انسان بیفزاید.

«الهیات سلبی» دیدگاهی در حیطه صفات الهی است که ازدیرباز تا به امروز مطرح شده ، این نظریه دارای طیف وسیعی است که از نفی برخی صفات تا نفی مطلق صفات را شامل میشود ، و دارای ابعاد هستی شناختی ، معرفت شناختی و معناشناختی میباشد.در مقاله «الهیات سلبی از منظر ابن سینا»، تبرایی ادعا کرده است که ابن سینا در هر سه حیطه قائل به الهیات سلبی بوده است ودلایلی برای هر یک از حیطه ها اقامه میکند. وی در پایان نامه «عوامل معرفتی شکل گیری مفهوم واجب الوجود نزد ابن سینا و پیامدهای فلسفی و کلامی» ادعا میکند تلقی ابن سینا از صفات الهی مانند الهیات سلبی با رویکرد افلوطین میباشد ، به این معنا که خداوند ماورای عالم بوده ولی این به معنای نبود او نیست، همچنین ابن سینا همچون فلوطین- که احد را نافی تمام کثرات میداند ولی با عنوان «خیر» در مقام اثبات از او یاد میکند - برای توصیف خدا «واجب الوجود» را به کار میبرد. در این پایان نامه قصد دارم به بررسی رویکردهای گوناگون الهیات سلبی پرداخته و دلایل نسبت الهیات سلبی به ابن سینا را شرح و نقد کنیم.

• بیان مسئله: زیرساخت و زیربنای هر فلسفه‌ای بر "معرفت‌شناسی"، "شیوه فلسفه‌پردازی" و "منابع معرفت" استوار است؛ بنابراین برای آگاهی از چیستی و چرایی و شناخت بهتر مکاتب فلسفی یا اندیشه‌های فیلسوفان، مانند ابن‌سینا، بایستی به این محورها توجه کرد تا چارچوب و درون‌مایه اندیشه آنها به‌دست آید. مکتب فکری مشایی و تفکر فلسفی و جهان‌شناسی ابن-سینا، به‌ویژه مسئله "واجب‌الوجود"، آنگاه بهتر و روشن‌تر فهمیده می‌شود که به سنت فکری یونانی، اسکندرانی و نوافلاطونی خوب توجه شود؛ چرا که به نظر می‌رسد بن‌مایه‌های اصلی تفکر مشایی همان است که در الهیات و مابعدالطبیعه‌ی فیلسوفان یونان، سنت اسکندرانی‌ و به‌ویژه نوافلاطونیان، نیز وجود دارد. فلسفه ابن‌سینا، ویژگی دینی دارد؛ بدیهی است که اصلی‌ترین نشانه دینی بودن، باور به خدا، توحید و صفات الهی است؛ از این‌رو، قلّه و غایت فلسفه ابن‌سینا (همچون سایر فیلسوفان دینی)، اثبات واجب‌الوجود (خدا) به‌عنوان مبدأ و عالی‌ترین مرتبه هستی است. توصیفات و استدلال‌های گوناگونی که ابن‌سینا درباره واجب‌الوجود (خدا) دارد و واژه‌هایی که در این‌باره به‌کار می‌گیرد، ضعف‌هایی دارد که چالش برانگیز است؛ از جمله این‌که با جستجو و تعمق در متون دینی، متوجه می‌شویم واجب‌الوجود ابن‌سینا و هم‌فکران او، با خدای قرآن تفاوت‌های زیادی دارد. دیگر آن‌که، به لحاظ سنجه‌ها و شاخص‌های فلسفی نیز دستاوردهای فلسفی ابن-سینا در این مسئله، کاستی‌ها و ضعف‌هایی دارد. به دیگر سخن، استدلال‌های او درباره واجب‌الوجود، از نگاه معرفت‌شناسی مناقشه‌برانگیز است و در مقام اثبات و ثبوت، الزامات دینی را برآورده نمی‌کند و با مقومات الوهیت ناسازگاری دارد. برای رسیدن به کاوشی ژرف و نگاهی عمیق در این مسئله، ناگزیریم واجب‌الوجود ابن‌سینا را در 3 ساحت بررسی کنیم: الف. بررسی سیر تطور و تحول مفهوم واجب‌الوجود؛ ب. بررسی و ارزشیابی استدلال‌ها(معرفت‌شناسی)؛ ج. مغایرت‌ها و پیامدهای احتمالی (شیوه فلسفه-پردازی).

مسئله نبوت پس از اصل توحید جایگاه ویژه‌ای در اندیشه دینی دارد. در این تحقیق، به روش توصیفی و تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای به مقایسه دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی در فلسفه نبوت پرداخته شده است تا از این رهگذر، نقش فلسفه در تبیین نبوت به‌عنوان یکی از اصول اعتقادی روشن شود. هدف اولیه پژوهش حاضر بررسی فلسفه نبوت از دیدگاه ابن سینا و خواجه‌نصیر الدین طوسی به بحث گرفته شده است و نکات اشتراک و افتراق هر دو متفکر بیان شده است. اغلب متکلمین مسلمان، نبوت را عطیه و گزینش ویژه الهی دانسته و در غیر کسبی بودن آن تأکید ورزیده‌اند؛ اما فیلسوفان مسلمان با دید فلسفی وارد قضیه شده و توجه خود را به شخصیت و استعداد نبی متمرکز کرده‌اند. بواسطه و مطالعاتی که من داشتم در این پایان‌نامه منعکس است به نظر می‌رسد که دیدگاه این دو متفکر ناظر به مسئله نبوت دربردارنده یک‌سری اشتراکات و افتراقات است اشتراکات آن این است که هر دو متفکر نبی و پیامبری را موهبتی الهی از جانب خداوند به‌سوی بندگانش می‌دانند تا انسان‌ها را راهنمایی نماید و قایل به این باور هستند که انبیا از جمله انسان‌هایی کامل هست که دارای بالاترین عقل نظری و عملی هستند و بدون تعلیم و آموزش قادر به یادگیری هست و ضرورت انبیا را هر دو متفکر در راستای سعادت حقیقی زندگی اجتماعی و هم تأکید در امر دنیوی و اخروی می‌دانند و همچنین هر دو متفکر قایل به عصمت انبیا هستند و افتراقات این دو متفکر در فلسفه نبوت در بیان خصلت‌ها و ویژگی‌های پیامبران می‌دانند ابن سینا سه خصلت برای نبی قایل‌اند که این خصلت‌ها نبی را با دیگر انسان‌ها متمایز می‌کنند عبارت‌اند ا‌ز: خصلت اول شدت وحدت قوه حدس. خصلت دوم، جودت و قدرت نیروی تخیل است و خصلت سوم شدت قوه متصرفه است. اما خواجه‌نصیر الدین طوسی سه نکته را در تعریف نبی بیان می‌کند که این سه نکته را تنها برای انبیا قایل است و آن عبارت‌اند از: هویت انسانی نبی، رابطه خدا و انسان، هویت اخباری نبی هستند. در مسئله عصمت انبیا، ابن سینا به‌صورت مطلق به عصمت انبیا قایل است و هر گونه سهو و خطا را از ساحت قدس آنها دور می‌داند؛ اما خواجه نصیرالدین طوسی ایل به عصمت مطلق در بُعد نظری نیست تنها شامل دریافت و حفظ و ابلاغ وحی می‌شود؛ اما در بُعد عملی به‌صورت مطلق قایل هست و گسترده آن را در داوری منازعات، موضوعات احکامی دینی، مسائل اجتماعی و عادی زندگی هم در بر دارد. نکته افتراق دیگری این دو متفکر در مسئله عقل و وحی هست در نزد ابن سینا هر گونه معرفتی افاضه عقل فعال و اگر وحی هم افاضه عقل فعال به نفس نبی است در فلسفه ابن سینا قوه حدس ازاین‌جهت بسیار مهم تلقی می‌شود که به‌وسیله آن بین معرفت وحیانی و غیر وحیانی فرق نهاده شده. نزد ابن سینا وحی القا خداوند به واسطه امر عقلی است. هنگامی که نفس در حال بیداری با مفیض وحی؛ یعنی عقل فعال مرتبط می‌شود معارف وحیانی را دریافت می‌کند. اما خواجه‌نصیر به عقل و وحی و مناسبات این دو به طور مستقل نمی‌پردازد؛ بنابراین خواجه به عقل و وحی و به‌ویژه موضوع فلسفه و فقه و روابط این دو، بیشتر به‌صورت ظاهری و خارجی و سیاسی توجه دارد.

یکی از مهم ترین مسائل غیر قابل انکاری که همواره فکر انسانها را به خود مشغول کرده مسئله مرگ و نحوه مواجهه با آن است که به عبارتی منجر به ترس و اضطراب از مرگ می شود . اگر به مسئله مرگ هراسی درون افراد پاسخ داده نشود ، این هراس با گذر زمان حاد شده و باعث مختل شدن زندگی می شود. در منظومه فلسفه اسلامی، ابن سینا راه حل های قابل توجهی در مورد مرگ هراسی ارائه کرده است ؛ همچنین از دید فلاسفه وجودی ، سوالات مختلفی پیرامون مرگ ، چیستی و ارتباط آن با معنای زندگی و نهایتا اضطراب مرگ یا مرگ هراسی وجود دارد . در حالی که هنوز تعریف مشخصی از اضطراب مرگ صورت نگرفته ولی ابن سینا تلاش کرده متناسب با جهان بینی فلسفی خود تعاریف متفاوتی را ارائه دهد . ، بوعلی ترس از مرگ را نتیجه ی جهل انسان از پدیده مرگ می داند ؛ و راهکار او این است که بهتر است در ابتدا حقیقت ومعنای مرگ برای فرد معلوم شود . روان شناسی وجودی نیز که در امتداد فلسفه وجودی پدید آمد ، به دنبال احیای مسئله مرگ آگاهی برای همه مردم است چراکه ویژگی های مثبتی را در پی دارد ، از جمله : ایجاد زندگی اصیل ، دوری از اعمال ناشایست ، ملموس شدن و این جهانی بودن مرگ ، پرهیز از روزمرگی ، پوچی و نیستی . در نظر اگزیستانسیالیست ها مرگ واقعیتی محسوب نمی شود بلکه یک نوع امکان به شمار می آید که خصوصیت اصلی آن اینست که هر لحظه می تواند به وقوع بپیوندد .

رساله حاضر به تبیین و نقد نظریه‌ی جورج الیس درباب فرآیند وحی، با تکیه بر مبانی فلسفی ابن‌سینا می‌پردازد. الیس با بهره‌گیری از دستاوردهای علمی معاصر، از جمله مکانیک کوانتوم و اصل عدم قطعیت هایزنبرگ، و تلفیق آن با چارچوب الهیات مسیحی، می‌کوشد مدلی ارائه دهد که فاعلیت الهی در پدیده وحی را بدون نقض قوانین طبیعی تبیین کند. هسته مرکزی نظریه‌ی وی بر مفاهیمی چون مدل سلسله‌مراتبی علوم، سلسله‌مراتب عالم ماده و نیز به کارگیری اصل عدم قطعیت در سطح کوانتومی به عنوان مجرایی برای فعل الهی، و همچنین نقش علوم اعصاب در دریافت وحی استوار شده است. این پژوهش با اتکا به نظام فلسفی ابن‌سینا به‌مثابه پایگاهی برای نقد، نشان می‌دهد که نظریه‌ی الیس با چالش‌های متعددی روبرو است. این چالش‌ها در دو سطح قابل ارزیابی هستند. نخست، نقدهای علمی-فلسفی معاصر که شامل وابستگی به تفسیر خاص کپنهاگی از مکانیک کوانتوم، تقلیل امر قدسی به پدیده‌های فیزیکی، ابهام در مکانیزم دقیق فاعلیت الهی و غفلت از بستر فرهنگی - تاریخی وحی است؛ دوم نقدهای برآمده از فلسفه‌ی ابن‌سینا که مهم‌ترین آن‌ها نقض قاعده الواحد، عدم رعایت سنخیت بین علت و معلول، غفلت از نقش عقل فعّال و ناسازگاری کنوزیس با مفهوم قدرت و اراده‌ی الهی است. بررسی تطبیقی این دو دستگاه فکری آشکار می‌سازد که تبیین ابن‌سینا - که بر سلسله‌مراتب وجودی و نقش وسایط مجرد (مانند عقل فعال) تأکید دارد - در مقایسه با مدل فیزیکی الیس، از عمق متافیزیکی بیشتری برخوردار است. این مدل قادر است هم جنبه‌ی متعالی و ماورائی وحی را حفظ کند و هم با عقلانیت فلسفی سازگاری کامل داشته باشد. این پژوهش در نهایت نتیجه می‌گیرد که علی‌رغم ارزشمندی تلاش الیس برای همسو کردن الهیات با علم معاصر، نمی‌توان بدون اتکاء به مبانی عمیق متافیزیکی، تبیینی جامع و قانع‌کننده از پدیده‌ای پیچیده مانند وحی ارائه داد. بنابراین، به‌نظر می‌رسد تلفیق رویکردهای علمی و فلسفی، با حفظ اصالت مبانی متافیزیکی حکمت اسلامی، راه‌حل بهتری برای این مسئله باشد

اصل علیّت یکی از محوری‌ترین اصول مطرح در تمامی نظام‌های شناخته‌شده از سنت فلسفه اسلامی است و اگرچه در نظام‌های فلسفی مختلف، تفاوت‌هایی در تقریر آن دیده می‌شود، در میان غالب فیلسوفان متعلّق به این سنت، این اصل، علی‌الخصوص تقریر سینوی آن، بدیهی تلقی شده‌است. با این وجود، در آثار ابن سینا هم شواهدی قابل تفسیر به بداهت این اصل و هم شواهدی قابل تفسیر به مقابل آن دیده می‌شود که شارحان آثار ابن سینا سعی در رفع این تعارض به‌سود بداهت اصل علیّت نموده‌اند. از طرفی واژه بداهت نیز در فلسفه اسلامی اطلاقات متعدّدی دارد و لازم است با بررسی تلاش‌های درون‌متنی و برون‌متنیِ طرفداران بداهت اصل علّیّت، مشخص گردد که از منظر ابن سینا، اصل علیّت به کدام یک از معانیِ آن بدیهی و به کدام یک نظری می‌باشد. این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد اسنادی سامان یافته‌است، درصدد است تا نشان دهد اگرچه اصل علیّت به‌سبب بی‌نیازی از اندیشه یا تجشّم در اندیشه، نزد اشخاص بسیاری مورد اذعان است، و به این اعتبار بدیهی خوانده می‌شود، امّا چون قابل اثبات به‌کمک استدلال‌های معتبر است، یک قضیه برهان‌ناپذیر و یک بدیهی اوّلی نیست. همچنین با نقد تلاش‌های طرفداران بداهت اصل علیّت، در این نوشتار نشان داده می‌شود که می‌توان تفسیری از تمام شواهد متنی ابن سینا به‌سود عدم بداهت اصل علیّت نزد وی ارائه داد.

وحی به‌عنوان مهمترین آموزه دینی مورد تحلیل و موشکافی بسیاری از فیلسوفان مسلمان قرار گرفته و آنها کوشیده اند با وجود دیدگاههای مختلفی که نسبت به عقل و حدود و قلمرو آن در فهم وحی وجود دارد ،تبیینی عقلانی از وحی ارائه دهند،تا هم حقیقت آن کشف و هم شبهات مربوط به آن رفع شود. ابن‌سینا در مقام برجسته ترین متفکر مشائی و ملا صدرا، بنیانگذار مکتب حکمت متعالیه تبیین ویژه ای از وحی ارائه داده اند،که تاثیر بسزایی بر عالمان وفیلسوفان بعد از خود برجابی گذاشته است. در این نوشته سعی شده است تا دیدگاه این دو فیلسوف در باب رویکرد فلسفی به قرآن کریم باروش توصیفی تحلیلی تبیین شود و با بیان تعریف دقیقی از وحی و عقل و رابطه بین این دو از منظر قرآن ،حدیث وعلما و متکلمان اسلامی مشخص شود که هیچ تعارضی بین این دو وجود ندارد و هر دو دارای یک مقصدند.از جمله نو آوریهای این نوشته بررسی و واکاوی ابعاد مختلف تبیین فلسفی وحی و مبادی فلسفی وحی شناسی از نگاه هرکدام از این دو فیلسوف که شامل عقل فعال،عقل قدسی ، قوه متخیله نبی،عالم مثال واتصال و اتحاد نبی باعقل فعال و ...به طور جداگانه و مقایسه و تطبیق آنها است.دست آوردی که این نوشته به همراه دارد ایجاد برداشتی صحیح از رویکرد فلسفی این دو فیلسوف بزرگ به قرآن و میزان توفیق هرکدام در فهم و تفسیر قرآن کریم -البته در حد وسع این نوشته-می باشد.