جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دائرة‌المعارف اسلام لیدن را می‌توان از مهم‌ترین نمونه‌های تحول و تخصص‌گرایی در مطالعات اسلامی غرب دانست که جایگاهی برجسته در میان دانشنامه‌های غربی مرتبط با اسلام دارد. در این میان، مقاله «امام حسین(ع)» نوشته لائوراوچاوالیری از مقالات مهم این دائرةالمعارف به‌شمارمی‌رود. بخشی از این مقاله با عنوان «افسانه‌ها» به نقل روایت‌هایی می‌پردازد که جنبه‌هایی ویژه از حیات معنوی امام حسین(ع) را بازمی‌نمایاند. بررسی این بخش از مقاله نامبرده از آن رو ضروری است که بازتاب مباحث آن تحت عنوان «افسانه‌ها»، نه تنها می‌تواند زمینه‌ساز تلقی غیر واقعی از مبانی ایدئولوژیک تشیع در محافل علمی گردد، بلکه احتمال تقلیل جایگاه پیشوایان دینی در نگاه مخاطب را نیز به دنبال دارد. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی‌ـ‌ تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که محتوای بخش «افسانه‌ها» در مقاله یاد شده تا چه اندازه از اعتبار علمی برخوردار است و قابلیت نقد و ارزیابی را داراست. یافته‌ها حاکی از آن است که بسیاری از مطالب این بخش مبتنی بر منابع ضعیف و کم ارجاع است؛ موضوعی که می‌تواند متأثر از نقل‌های تکرار شونده و گاه غیر نقادانه برخی گزارش‌های نامعتبر در متون شیعی نیز باشد.

داده‌های تاریخی کتاب «الامالی» شیخ صدوق دربارهٔ مقتل امام حسین† از موضوعات مهم پژوهش‌های عاشورایی است. مجالس محدثان شیعی همواره به واقعهٔ عاشورا و امام حسین† توجه ویژه‌ای داشته‌اند. کتاب مزبور نیز اخبار ارزشمندی در این باره نقل کرده است. مجلس سی‌ام این کتاب اطلاعات خاصی را دربر دارد که تاکنون چندان مد نظر پژوهشگران قرار نگرفته است. بررسی دقیق این مجلس می‌تواند در روشن‌سازی دقت راویان و شیخ صدوق در ثبت وقایع مهم عاشورا نقش اساسی داشته باشد. این تحقیق با هدف بررسی اعتبار تاریخی اخبار مجلس سی‌ام این کتاب انجام شده و اطلاعاتی دربارهٔ افراد حاضر در واقعهٔ عاشورا، قاتلان، شهدا و حتی شخصیت‌هایی ارائه می‌دهد که نادرست به‌عنوان شهدای کربلا معرفی شده‌اند. روش پژوهش «توصیفی ـ تحلیلی» بوده و تطبیقی بین اخبار این مجلس با منابع متقدم و معاصر با شیخ صدوق انجام شده است. «الامالی» شیخ صدوق شامل ۹۷ مجلس تدوین‌شده طی ۱۳ ماه، یکی از آثار برجستهٔ ایشان است که ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. بااین‌حال، تحلیل دقیق سند و محتوای گزارش‌های آن ضروری است. یافته‌های پژوهش نشان‌دهندهٔ وجود خطاهایی در اسناد و نقل محتوای اخبار این کتاب است که بازنگری آن را ضروری می‌نماید.

شمایل‌نگاری دورة قاجار تحت تأثیر ایدئولوژی‌های مذهبی قرار گرفته و چهره‌های شیعی به‌عنوان الگوهایی از کمال و تقوا به تصویر درآمده‌اند. یکی از نمادهای برجسته در این آثار، «هالهٔ نور» است که در اطراف سر شخصیت‌های مقدس قرار می‌گیرد. نگارندگان این جستار با بهره‌گیری از مطالعات اسنادی و روش «کیفی»، هفت نقاشی از دورة قاجار را با هدف تبیین چگونگی استفاده از نمادهای عرفانی (نظیر هالهٔ نور) در تقویت پیام‌های مذهبی و معنوی تحلیل کرده‌اند. پرسش اصلی مقاله این است که ارتباط میان نمادهای عرفانی، به‌ویژه هالهٔ نور و مضامین مذهبی در شمایل‌نگاری‌های امیرالمؤمنین† و حسنین‡ چگونه است؟ یافته‌ها نشان می‌دهد که در دورة قاجار، شمایل‌نگاری اهل‌بیت پیامبر‰، به‌ویژه امیرالمؤمنین† و ذریهٔ ایشان، به‌مثابهٔ رسانه‌ای برای اشاعهٔ اندیشه‌های شیعی و معرفت دینی به‌کار گرفته شده است. این آثار با الهام از روایات مذهبی، سیرة امامان معصوم‰ و شخصیت متعالی ایشان خلق شده‌اند. در نقاشی‌های قاجار، هالهٔ نور به‌مثابهٔ نمادی از تقدس و نور الهی تصویر شده است. این نماد نه‌تنها بیانگر مقام ملکوتی امامان معصوم‰ نزد باری‌تعالی، بلکه مظهر تجلی اسماء الهی در وجود مقدس ایشان است و پیوندی روحانی میان انسان مؤمن و عالم غیب برقرار می‌سازد. افزون بر این، هم‌افزایی میان عناصر نوشتاری و تصویری در این آثار، بر ویژگی‌های قدسی و معنوی امیرالمؤمنین† به‌عنوان انسان کامل، ولی و راهبر سالکان طریق حق تأکید می‌کند.

محاصره، مورد هجوم قرار گرفتن و سر آخر، کشته شدن امام حسین علیه السلام همزمان با دهم محرم سال ۶۱ق، در سرزمین کربلا مورد اتفاق همه تاریخ‌نگاران و محل توجه مذاهب و نحله‌های مختلف فکری است. در مسیر مطالعه وقایع این قطعه از تاریخ، نوع برپایی این جنگ و رفتار سپاهیان مقابل امام نیز به جهت شناخت ساختار فکری و اعتقادی آن‌ها می‌تواند موضوع مطالعه باشد. در این بین، حرکات بدیع و رفتارهای شنیع دور از انسانیت، رحم و جوانمردی مانند بریدن سر امام و بی‌احترامی به آن، مورد نظر نویسنده قرار گرفته است؛ زیرا نشان از هدفی فراتر از کشتن فرد در آن نهفته است که ابراز پیروزی و علنی کردن هتک و ارسال خبر آن به بلاد دیگر، از جمله آن می‌تواند باشد. در نوشتار پیش رو، اصلِ عمل و چگونگی تحقق آن از «دستور» تا «دفن» بررسی و تحقیق شده و نقش افراد در این سیر تاریخی مشخص گردیده است.

یکی از برجسته ترین یادگارهای امام حسین، خطبه ای است که حدود دو سال قبل از مرگ معاویه در صحرای منا ایراد فرموده اند. امام حسین در این خطبه به هویتی که علم به دانشمندان میبخشد و نیز وظایفی که عالمان در قبال جامعه دارند به بهترین وجه اشاره نموده و نسبت آن را تبیین کرده اند. این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی توصیفی بر آن است تا نسبت «علم، عالِم و عالَم» را بر اساس خطبه امام حسین در صحرای منا تبیین و ارائه نماید. این تحقیق برای جمع‌آوری اطلاعات از روش اسنادی بهره برده است. در این پژوهش به اثر هویتی علم بر عالِم اشاره شده و در ادامه به پشتوانه این هویت، نقش عالمان در یک جامعه از منظر امام حسین مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. از جمله ره‌آوردهای پژوهش، در کنار تبیین این نسبت در کلام حسینی، توجه دادن به جایگاه حقیقى‏ علم و عالم و رسالت تاریخى آنها است که عنایت به آن میتواند باعث جهت دهی درست و حرکت آفرینی جهادی در جریان علم موجود بشود.

در جهان امروز، با پیشرفت علوم و فنون در زمینه‌های مختلف، مادی‌گرایی فزاینده انسان‌ها و در مقابل، کم‌رنگ شدن جلوه‌های معنوی و فراوانی چالش‌های تربیتی و اخلاقی در جوامع بشری، توجهی ویژه و بنیادین به علوم و مباحث تربیتی لازم به نظر می‌رسد. در این راستا با توجه به غنای مکتب اسلام در زمینه تربیتی، مطالعه و بررسی احادیث معصومین علیهم السلام ­­به عنوان انسان‌های کامل و دریافت آموزه‌ها و اصول تربیتی و نهادینه‌سازی آن‌ها در افراد می‌تواند بسیار مفید و راه‌گشا باشد. مطالعه حاضر می‌کوشد برخی اصول تربیتی را در کلام امام حسین علیه السلام­ با محوریت اخلاق اسلامی، با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد و مدارک کتابخانه‌ای به ویژه کتب روایی، مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد. امام حسین علیه السلام­­ به عنوان اسوه اخلاق و تربیت، آینه تمام‌نمای زهد، آزادگی، صبر و مدارا، عزت‌مندی، صله رحم، بخشندگی و کمک به افراد نیازمند، عدم تحمیل رأی و خودکامگی بوده‌اند و با گفتار و رفتار خود، شیعیان و انسان‌های آزاده را به رعایت این اصول و پایبندی به آن‌ها سفارش می‌نمودند.