جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با تألیف مصباح المتهجد (بین سالهای ۴۴۱/ ۴۴۴ تا ۴۴۷ق) دوره جدیدی در ادبیات دعایی امامیه آغاز می‌شود. ویژگیهای کتاب مصباح المتهجد یعنی جامعیت، تبویب نوآورانه و اتقان آن، و نیز اعتبار و اهمیت شخصیت شیخ طوسی (۴۶۰ق) سبب شد از جنبه‌های مختلف توجه علما و دانشمندان امامیه به این کتاب جلب شود و قبول عام یابد. بدین ترتیب کتاب یا به عبارت دیگر قرائتی معیار از میراث دعایی پراکنده شیعه عرضه شد. مصباح المتهجد مهمترین و معتبرین دعانامه شیعی است و همه کتابهای نوشته‌شده در ادبیات دعای امامیه پس از آن به صورت مستقیم یا غیرمستقیم وامدار آن هستند. در این مقاله نخست تأثیر تألیف مصباح المتهجد در حوزه ادبیات دعا بررسی شده است. سپس درباره زمینه‌ها و انگیزه تألیف، نام دقیق کتاب، هویت مهدی الیه، تاریخ تألیف و تحریرهای مصباح المتهجد به تفصیل بحث شده است.‌ آن گاه با بررسی نسخه‌ها و نگارشهای پیرامونی و ترجمه‌های کهن، سیر گسترش و تداول این کتاب تا قرن نهم هجری گزارش شده است. شواهدی نیز از تأثیر این کتاب بر مجامیع دعایی سایر مذاهب مانند شافعیان و زیدیه ارائه شده است. همچنین به ضرورت بررسی تاریخ تألیف مصباح المتهجد، بحثی درباره تاریخ تألیف آثار دیگر شیخ طوسی مطرح شده است.

این پایان نامه در موضوع علم رجال نوشته شده است و پایان نامه حاضر ترجمه ای از کتاب به نام "کلیات فی علم الرجال" است. و این کتاب را حضرت آیت الله العظمی شیخ جعفر سبحانی "مد ظله العالی" به زبان عربی نگاشته است. کتاب مذکور مشتمل بر هشت فصل و یک خاتمه است. ما پنج فصل ابتدائی این کتاب را به زبان اردو ترجمه نموده ایم که خلاصه آن به این قرار است: فصل اول: در این فصل مبادی تصوریة علم رجال، یعنی تعریف علم رجال، موضوع آن، مسائل آن، بین علم تراجم و علم رجال چه تفاوتهای موجود است؟ تفاوت بین علم رجال و علم درایه چیست؟ محور بحث در علم رجال چیست؟ همه این مطالب مطرح و به خوبی بررسی شده است. فصل دوم: این فصل دربارة نیاز به علم رجال است و مطالبی مانند ادله طرفداران علم رجال و ادله منکرین علم رجال مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. یعنی این فصل به دو بخش تقسیم می شود. در بخش اول طرفداران علم رجال پنج دلیل را بیان کرده اند: دلیل اول: در مورد حجیت قول ثقه است و توضیح این دلیل به نحو احسن بیان شده است. دلیل دوم: دستور رجوع به صفات راوی در اخبار علاجیه است واین مطلب را توضیح داده اند. دلیل سوم: افراد جاعل و تدلیس کننده درمیان راویان وجود دارند این مطلب را هم بسیار خوب توضیح داده اند. دلیل چهارم: اشخاص عامی (اهل سنت) در سند روایات وجود دارد. دلیل پنجم: اجماع علماء علم رجال بر ضرورت علم رجال موجود است. در بخش دوم، منکرین علم رجال هشت ادله را بیان کرده اند: دلیل اول: روایات کتب اربعه قطعی الصدور هستند. دلیل دوم: عمل مشهور ضعف سند را جبران می کند. دلیل سوم: راهی برای اثبات عدالت راوی وجود ندارد. دلیل چهارم: اختلاف نظر در معنای عدالت و فسق وجود دارد. دلیل پنجم: با علم رجال مردم رسوا می شوند. دلیل ششم: گفتار رجالی و شرایط شهادت وی چیست؟ دلیل هفتم: توثیق اجمالی چیست؟. دلیل هشتم: شهادت مشایخ ثلاثه چه حكمی دارد؟. فصل سوم: مصنف کتاب منابع اولیه علم رجال را در دو بخش توضیح داده است. در بخش اول، اصول هشتگانه رجالی را کاملاً توضیح داده اند. 1: رجال كشی و چگونه این کتاب تدوین شده است، این را بیان کرده اند. 2: فهرست نجاشی. 3: رجال شیخ طوسی. 3: فهرست شیخ طوسی. 5: رجال برقی. 6: رسالة ابی غالب زراری. 7: مشیخة شیخ صدوق. 8: مشیخة شیخ طوسی در دو كتاب "تهذیب" و "استبصار" ذکر شده است. پس از ذکر این اصول هشتگانه، ادامة كتاب نویسی در علم رجال را متذکر شده اند. تفاوت کتاب رجال و فهرست را هم بیان کرده اند. در بخش دوم، دربارة کتاب ابن غضائری تحت این عنوان: الف: شرح حال غضائری. ب: شرح حال ابن غضائری. ج: چگونگی اطلاع علماء از کتاب الضعفاء. د: آیا مؤلف آن غضائری است یا فرزند او. ه: چهارمین کتاب او کتاب ضعفاء است. د: اعتبار علمی این کتاب ضعفاء چیست؟. علمای رجال نظریات مختلفی را در مورد این کتاب ابراز کرده اند. فصل چهارم: در این فصل منابع ثانوی رجال را تحت چهار عنوان توضیح داده اند. عنوان اول: در این عنوان اصول چهار گانة رجالی را شرح می دهند. 1: فهرست شیخ منتجب الدین. 2: معالم العلماء. 3: رجال ابن داود. مشخصات رجال ابن داود چیست؟ مشایخ ابن داود. شاگردان او، کتابهای او و زمان وفات او را بیان کرده اند. 4: خلاصة الاقوال فی علم الرجال. و تفاوتهای رجال علامه حلی و ابن داود را توضیح داده شده است. مجهول در اصطلاح علامه حلی و ابن داود چه تفاوت وجود دارد به این نکته هم اشاره شده است. عنوان دوم: جوامع رجالی را در زمان های بعدی را شرح می دهد و این جوامع پنج تاست. 1: مجمع الرجال. 2: منهج المقال. 3: جامع الرواة.4: نقد الرجال. 5: منتهی المقال فی احوال الرجال. عنوان سوم: جوامع رجالی تدوین یافته بر اسلوب قدماء، و این سه جوامع است.1: بهجةالآمال فی شرح زبدة المقال فی علم الرجال۔ 2: تنقیح المقال فی معرفة علم الرجال۔ 3: قاموس الرجال. عنوان چهارم: تکامل نگارش جوامع رجالی است و ظهور روش ویژه در تألیف علم رجال وجود دارد و کتاب ها با این روش نوشته شده اند و چهار مورد از آنها وجود دارد. 1: جامع الرواة۔ 2: طرائف المقال۔ 3: مرتب اسانید الکتب الاربعة۔ 4: معجم رجال الحدیث. فصل پنجم: در این فصل توثیق های ویژه را بیان فرمودند و این توثیق راه هایی دارند که ما آنها را بیان می کنیم: راه اول: تصریح یکی از معصومین (ع). راه دوم: تصریح یکی از دانشمندان و اعلام گذشته. راه سوم: تصریح یکی از دانشمندان و علمای متأخر. راه چهارم: ادعای اجماع از طرف پیشینیان. راه پنجم: مدحی که کاشف از حسن ظاهر است. راه ششم: تلاش مجتهد در جمع قرائن. سپس این بحث را مطرح کردند که آیا تزکیة یک نفر عادل، كفایت می کند؟

یکی از مسائل مهم در امام شناسی پرداختن به ویژگی‌های امام است. علم امام که از شاخص‌ترین آن ویژگی‌هاست همواره مورد توجه و کنکاش اهل فکر و دانش بوده است. نوشتار حاضر به منظور دستیابی و تطبیق آراء، نگرش و روش شیخ طوسی و علامه طباطبایی در مسأله علم امام، تدوین یافته است. روش اندیشه ورزی توصیفی- تحلیلی است که با روش کتابخانه ای جمع آوری صورت پذیرفت ؛ و به دنبال آن دسته بندی و تطبیق نظرات این دو اندیشمند به دست آمد این است که شیخ طوسی -اندیشمند متقدم- با رویکرد عقلی، علم حداقلی در محدوده معارف و احکام دین و سیاست و تدبیر امت را برای امام لازم می‌داند. اما علامه طباطبایی –متفکر معاصر- با رویکرد فلسفی عرفانی علم حداکثری را برای امام قائل است که شامل علم اولین و آخرین، بلایا و منایا، زبانها، صنایع و حرفه‌ها، باطن انسانها، معارف دینی و حکومت و سیاست است

نظریه فایده‌گرایی جان استوارت میل نقش محوری در سودگرایی به ویژه سودگرایی کلاسیک دارد و بیشترین خیر برای بیشترین افراد را اصل اساسی ارزش اخلاقی می‌داند. در سویی دیگر در سنت کلامی شیعی و مکتب عقل‌گرای بغداد، نظراتی که حول محور مصلحت مطرح و مصلحت را ملاک ارزش و حسن و قبح افعال معرفی ‌می‌کنند، این قابلیت این را دارا هستند که با سودگرایی مقایسه‌ شده و ما را به نظریات فلسفه اخلاق اسلامی نزدیک‌تر کنند. از این رو در این تحقیق با روشی توصیفی ـ تحلیلی، نظریه میل با نظریه‌ مصلحت که برامده از آراء متکلمین اصلی مکتب کلامی بغداد (شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی) است، مقایسه‌شده است. حاصل آنکه هر دو نظریه در اصول وحدت‌گرا هستند. در نظریه میل اصل سود و در نظریه مصلحت، مصالح و مفاسد واقعی است که حسن و قبح افعال را تعیین می‌کنند. مصالح و مفاسدی که اگر ثابت و همیشگی باشند عقل مرجع تشخیصشان است و اگر متغیر باشند شرع به کمک عقل آمده و آنها را به نحو تفصیلی مشخص می‌کند. نظریه میل اگرچه به زعم وی قابلیت سازگاری با آموزه‌های مسیحی را دارد، نظریه‌ای سکولار و فارغ از پیش‌فرض‌های الهیاتی است اما نظریه مصلحت به شدت متأثر و مبتنی بر مبادی خداشناسانه است. در نهایت اینکه اگرچه خیر ذاتی در نظریه میل و مصلحت غایی در نظریه مصلحت به لذت و ألم منتهی می‌شود اما برخلاف میل، لذت و ألمی در نظریه مصلحت مبنای ارزش افعال و جعل احکام دانسته می‌شود که یا از احکام ضروری عقل صادر شده باشد یا از جانب خداوندی که کمال مطلق است تأیید شده باشد، از این رو لذات اخروی و پایدار بر لذات دنیوی تقدم دارند. ماهیت نظریه مصلحت سبب می‌شود بسیاری از اشکالاتی که به نظریه میل وارد می‌شوند، مانند دشواری محاسبه سود یا غفلت از سود فردی، وارد نباشد.

قرن پنجم در تاریخ تدوین اصول فقه اهل سنت عصر شکل‌گیری تدوینات اصولی جامع بر پایه مذاهب فکری مختلف است. از ویژگی‌های مهم این دسته از تألیفات نقل آرای اصولی بزرگان اصولی قرون پیشین همچون ابوعلی جبایی، فرزندش ابوهاشم، ابوعبدالله بصری، و قاضی عبدالجبار است که کتاب‌هایشان به دست ما نرسیده و برای شناخت آرایشان چاره‌ای جز مطالعه کتب اصولی نگاشته‌شده در قرون بعد، مخصوصاً قرن پنجم، نداریم. در مذهب امامیه نیز قرن پنجم نقطه عطف به شمار می‌آید و زمان تدوین اصول فقه به صورت شامل و جامع است که در آنها منقولات بسیاری از اصولیان اهل سنت وجود دارد که می‌تواند منبعی برای شناخت اقوال این بزرگان در کنار سایر منابع اهل سنت به شمار رود، به‌ویژه آن دسته از علمایی که امکان دسترسی به تألیفاتشان در قرون بعد ناممکن شده است. در این مقاله با انتخاب کتاب العُدّة فی اصول الفقه تألیف شیخ طوسی از کتب تألیف‌شده در قرن پنجم، و بررسی برخی مباحث این کتاب، که حاوی نقل آرای اصولیان اهل سنت است، کوشیده‌ایم از منظر مذکور به جایگاه این کتاب و آرای منقول در آن بنگریم.

کتاب هرمنوتیک قرآنی، طبرسی و مهارت تفسیر قرآن1 اثر برویس فاج (Bruce fudge) از جملة مهم‌ترین آثار خاورشناسان دربارة تفسیر مجمع‌البیان به حساب می‌آید. بررسی کتاب نشان می‌دهد که با وجود ابتکار و تلاش نویسنده در خلق برخی مطالب، کاستی‌ها و اشکالات مهمی نیز به چشم می‌خورد. در این نوشتار، پس از معرفی اجمالی فاج و آثار وی، گزارشی از محتوای کتاب ارائه شده است و در مقام بررسی، آرای وی در دو بخش نقد محتوایی و نقد منابع ارزیابی شده است. بر اساس بخش‌هایی از کتاب، نویسنده بر این باور است که طبرسی آیات قرآنی را مطابق با عقیدة خویش تفسیر کرده است و باورهای وی نقش تعیین‌کننده‌ای در تفسیر مجمع‌البیان دارد. در ادعایی دیگر نیز مجمع‌البیان را رونوشت و کپی‌برداری از تبیان شیخ طوسی دانسته که غالباً همان کلمات با اندک تغییری جایگزین شده‌اند. در این مقاله، به نقد و بررسی ادعاهای مذکور پرداخته شده است.

ادیان و مذاهب از اصولی تشکیل می شوند که قول به آنها و ایمان و اعتقاد به آنها شرط ورود در آن مذهب و قوام آن است. در میان مسلمین مسئله امامت و جانشینی پیامبر هم بلافاصله بعد از رحلت پیامبر محل مناقشه شیعه و سنی بوده است. در این مقاله قصد آن است که اعتقاد علمای شیعه راجع به اینکه امامت جزو اصول دین است و یا اصول مذهب بررسی شود و در خلال آن دیدگاه این علما نسبت به مخالفین شیعه که طیفی وسیع از ارتداد تا تساهل را در بر می گیرد بررسی شود.

خواجه نصيرالدين طوسي از منظر دو دانش کلام و فلسفه، شخصيتي دوگانه به‌نظر مي‌آيد. زيرا گاهي در يک مسئله علمي دو رأي مختلف داده است؛ يکي به شيوه اهل‌کلام و ديگري به روش فيلسوفان. در وهله نخست به ذهن مي‌آيد، که خواجه دچار تعارض شده است. براي نمونه، خواجه با ديدگاه فلسفي، اعاده معدوم را جايز نمي‌داند و ازسويي در مقدمات بحث معاد پذيرفته است که اِعدام عالم ممکن و مطابق ادله نقلي است. در اين مقاله به مطالعه «معاد» خواهيم پرداخت و سپس در مقام داوري، احتمالات ممکن را طرح کرده و از ميان آن‌ها، ديدگاهي را که از ديد ما با واقعيت مطابق است، به‌عنوان ديدگاه برگزيده انتخاب مي‌کنيم. اين نوشتار در داوري خود، برپايه عبارات خواجه نصير و درنظر داشتن موقعيت اجتماعي و علمي و ويژگي روزگار زندگي وي که با هجوم گسترده متکلمان بر ضد فيلسوفان روبه‌رو بود، همچنين باتوجه به شخصيت ميانه‌رو، حق‌محور و دانش‌دوست مرحوم خواجه، غبار تعارض را از چهره او مي‌زدايد و چنين حکم مي کند که شخصيت وي متعارض‌نماست و نه متعارض. اين تحقيق براساس پژوهش در آثار خواجه شکل گرفته است. اين آثار بيشتر به‌صورت کتابخانه‌اي انجام شد. ولي در همه اين موارد کوشيده‌ايم تا ديدگاه خواجه پس از تحليل و بررسي جهات محتمل، نقل شود. ازاين‌رو، در جاهايي که نياز بود، از عبارات شارحان نيز، ياري گرفته‌ايم.

کتاب حاضر در واقع تشکیل شده از 5 کتاب است با این توضیح: " الوالفی بکلام المثبت و النافی" و "تنزیه ذات خالق العالم" از مصنف یعنی ابن حمزه طوسی و "رساله النفی و الاثبات" از خواجه نصیرالدین طوسی، و " رساله فی عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از محقق حلی و "رساله الرد علی رساله عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از شرف الدین ابن العودی الحلی است.