جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فطرت، یکی از کلیدواژه های مهم برای ورود به ساحت انسان شناسی است که در آموزه های دینی و علوم گوناگون همچون منطق، فلسفه، کلام و عرفان مورد بررسی قرار می گیرد. پژوهش حاضر، به بازشناسی کارکردهای فطرت در حوزه معرفت شناسی، ارزش شناختی و روان شناختی بر اساس نظام فکری حکیم شاه آبادی، جان کالوین و گوستاو یونگ می پردازد. هدف این تحقیق بازیابی دیدگاه این سه اندیشمند در مورد کارکردهای معرفتی، ارزش شناختی و روان شناختی و مقایسه تطبیقی آنهاست. روش پژوهش حاضر استنادی، توصیفی، تحلیلی با رویکرد تطبیقی است. یافته های پژوهش در وجوه اشتراک؛ شهودی و درونی بودن معرفت فطری، هدایتگری معرفت فطری، تأثیر گناه بر معرفت فطری، تفکیک میان طبیعت و فطرت و خلقت انسان به صورت پروردگار و در وجوه افتراق؛ اختلاف نظر در ماهیت انسان، سبک نظریه پردازی و جبر و اختیار بود. با رویکرد تطبیقی روشن گردید، نظریه پردازی حکیم شاه آبادی در حوزه کارکردهای فوق، به دلیل گستره، ثُبات، عمقِ معرفتی و استدلالِ نظریه بر نظرات جان کالوین و گوستاو یونگ برتری داشته و دارای غنای علمی و آثار عملی ملموس‌تری می باشد.

مقاله پیش‌رو به دنبال بررسی فطرت انسان به عنوان ویژگی بنیادین در موضوع انسان‌شناسی از منظر مکتب اسلام و اندیشمند معاصر، حکیم آیت‌الله شاه آبادی، مشهور به فیلسوف فطرت، با روشی توصیفی، نقلی و تفسیری می‌باشد. پژوهش حاضر حاکی از آنست که ریشه­ی بسیاری از بحران­های معرفتی، اخلاقی و مادی­گرایی در طول تاریخ حیات بشری، ناشی از بحران هویت است، که آن نیز بدلیل عدم شناخت انسان از خود اصیل و واقعی­اش می‌باشد. لذا یکی از اساسی‌ترین راهکارها برای رفع بحران مذکور، شناخت بنیادین و همه­جانبه انسان با ویژگی­های تکوینی خویش است. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد، انسان پیچیده­ترین و عالی­ترین مخلوق خداوند است و دارای شخصیت مرکّب از دو ویژگی وهدف تکوینی مُلکی (حیوانی) و مَلکوتی (فراحیوانی) است. ویژگی فطرت بُعد ملکوتی ، هویت ذاتی و توحیدی انسان را تشکیل می دهد، که در آیات و روایات اسلامی از آن به عنوان دین حنیف، اسلام، معرفت خدا و توحید یاد می­کنند و به تعبیر حکیم شاه آبادی، انسان مفطور به فطرت الهیّه است که از لوازم وجود مُدرک او می­باشد و حقیقتش، علم و عشق به کمال مطلق، یعنی خداوند سبحان است. فطرت انسان بر اساس آیه فطرت و تفسیر آیت الله شاه آبادی، دارای ویژگی­هایی همچون همگانی، همه­گاهی، غیراکتسابی(جبری و ناخودآگاه)، ثابت، غیرقابل تغییر و تبدیل و معصومیت ازخطا و اشتباه است. بر این اساس فطرت، نقش و جایگاه هدف نهایی از رشد و کمال واقعی انسان را ایفا می­کند. لذا برای او دارای ارزش و مطلوبیت ذاتی و مطلق است و اگر انسان به کمک تعالیم و آموزه­های انبیاء الهی، به صورت خودآگاه و اختیاری توجه خود را به سمت و سوی آن معطوف کند و حجاب­های بُعد مادی و حیوانی­اش را کنار بزند، منِ توحیدی او شکوفا شده و از هویتی اصیل و الهی برخوردار می­گردد، که در واقع همان مقام قرب الهی، بهشت سعادت و حقیقت­الکمال او خواهد بود.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

از خلال آموزه هاي عرفاني مي توان تصويري از «انسان مطلوب» را به دست آورد. آنچه در اين راستا مد نظر است، آرمان هر انسان مي باشد. افراد به تناسب توانمندي هاي دروني خود قادرند در راستاي هدف مطلوب و آرماني خود حرکت کنند. ميل دروني انسان براي تعالي يافتن و نيل به کمال، امري است که به انحاي مختلف مورد توجه انسان بوده است. در اين مقاله به تبيين اين مسئله خواهيم پرداخت که آيا ابزار هاي نيل به اين مرتبه، در ذات و خلقت انسان ريشه دارد يا در خارج از ذات او؛ و آدمي چگونه مي تواند با در نظر گرفتن ابزارهاي مذکور، به مقام مطلوب خود نائل شود؟ در اين پژوهش سعي بر اين است که تبيين موضوع مورد بحث، با تکيه بر آراي امام خميني ره و آيت‌الله شاه‌آبادي صورت گيرد. در اين آرا به مبحث ذات و فطرت انسان برمي خوريم که از اين طريق، نه تنها تصويري از مقصد آرماني او ارائه مي شود، بلکه نقطة آغاز و مسير يک سير کمالي نيز تبيين مي گردد.

در سنت تفکر اسلامی برهان فطرت در اثبات وجود خدا، برهانی ملهم از آموزه‌های قرآنی و مبتنی بر رویکردی انسان‌شناسانه است. گرانیگاه برهان فطرت، التفاتی مضمر در نفس انسان نسبت به کمال بحت و مطلق است. آیت‌الله شاه آبادی به عنوان یک فیلسوف مابعد صدرایی، کوشیده تا معطوفیت ذاتی نفس به مفهوم کمال را در آمیزش با قاعدۀ فلسفیِ تضایف در تفکر اسلامی، همچون تمهیدی جهت اقامۀ استدلالی برای اثبات وجود متعلق التفات نفس به کار گیرد. در مقالۀ پیش رو استدلال مذکور (برهان فطرت عشق)، در قالب دو قیاسِ اقترانی و استثنایی صورت‌بندی شده و لوازم و مقومات آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی از بنیان‌گذاران نظریه فطرت در قرن اخیر به‌شمار می­ رود. رهیافت شاه­ آبادی به نظریۀ فطرت، درون­ دینی و احیانا آمیخته با رویکرد ذوقی و عرفانی است. درعین‌حال بیشتر نظریه ­پردازی­ های وی از پشتوانۀ فلسفی و عقلانی برخوردار است. اثبات اصول اساسی مذهب (اثبات واجب، نبوت و امامت عامه و معاد) براساس مقتضیات فطرت از طرق متعدد، استناد به مقتضیات فطرت در برخی مباحث فلسفی (نفی ماهیت، مکان­مندی، جسمانیت، ...از واجب تعالی) و همچنین علم النفس، ارائۀ تحلیلی جامع از فطری بودن دین و تمسک به اقتضائات فطرت برای سیر و سلوک و خودسازی، مهم­ترین نوآوری ­های وی در این باب قلمداد می ­شود. مهم­ترین عامل توفیق شاه ­آبادی در پدید­آوردن این نو­آوری­ ها، اهمیت دادن او به آموزه ­های کتاب و سنت و تأمل عمیق در آن‌هاست.

سالک راه حق با پيمودن سفري چهار مرحله‌اي که به «اسفار اربعه» شهرت يافته است، خود را به حضرت حق عزوجل رسانده، به بقاي پس از فنا دست يافته و به دستگيري از خلايق مي‌پردازد. اين سفرهاي چهارگانه که به ترتيب عبارت‌اند از: سفرِ «من الخلق الي الحق»، «في الحق بالحق»، «من الحق الي الخلق» و «في الخلق بالحق»، از شهرت فراواني برخوردارند و آيت‌الله شاه‌آبادي(ره) بر پايه همين الگو، و همچنين بر اساس آيات مربوط به ملاقات حضرت موسي و حضرت خضر(ع) اسفار اربعه را به صورت ديگري که عبارت است از سفرِ «من الخلق الي الحق المُظهَر»، «من الحق المظهر الي الحق الظاهر»، «من الحق الظاهر الي الحق الباطن» و «من الحق الباطن الي الخلق» مطرح و تبيين مي‌کنند. از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اسفار اربعه مرحوم شاه‌آبادي، مي‌توان به تکيه داشتن آن بر آموزه‌هاي قرآني و روايي و همچنين توجه ويژه آن به جايگاه انسان کامل در امر سير و سلوک اشاره کرد. مقاله پيش‌رو، به شرح اسفار اربعه و آراي مرحوم شاه‌آبادي در اين زمينه خواهد پرداخت تا به اين وسيله درک بهتري از کيفيت سلوک براي ما حاصل شود.

معنویت از مفاهیمی است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرارگرفتهو اکنون در مورد کودکان نیز به کار برده می شود. معنویت از مفاهیم کلیدی دینی است و بر مبانی، ساختار و روشهای معین دینی استوار است. در عرفان اسلامی نیز معنویت نقش کانونی ایفا میکند. با توجه به بحث های تخصصی معمول در حوزه معنویت، جای آن دارد که نسبت آموزه‫های طرح شده در جهان معاصر در باره معنویت برای کودکان با آموزه‫های عرفان اسلامی سنجیده شود. این نوشتار با محدود کردن دامنه پژوهش به دو عارف متاله حضرت آیت الله شاه آبادی(س) و امام خمینی(ره)، بررسی تطبیقی مبانی و آموزه‫های معنویت برای کودکان، که امروزه در جهان مطرح شده و مباحث متناظر این مفهوم در عرفان اسلامی را مورد پژوهش قرارداده است. بدیهی است معنویت برای کودکان به طور مستقل و مجزا در آراء این بزرگواران وجود ندارد، اما پژوهش و مطالعه در آثار ایشان نشان داد که تعریف معنویت، پرداختن به آموزشهای معنوی برای کودکان، مبانی و روشهای آن، از آثار ایشان قابل استخراج است. معنویت برای کودکان در عرفان اسلامی به لحاظ مبانی و اهداف، با آنچه از مبانی غیراسلامی منشعب شده، تفاوت مییابد هرچند در روشها و مصادیق، شباهت‫هایی دیده می‫شود.

مفهوم فطرت پیش از دوران پهلویِ دوم، در کتاب‌ها و روزنامه‌های مذهبی، بسیار به ندرت به کار رفته است. اما بعد از شهریور 1320 و آغاز سلطنت محمدرضا شاه، استفاده از این مفهوم و نظریه‌پردازی دربارۀ آن، در مجلات و روزنامه‌هایی که نشر و تبلیغِ مسائل دینی را هدفِ خود قرار داده بودند، افزایش می‌یابد. فطرت، رفته رفته از سویی، به مفهومی کلیدی برای دفاع از دین در برابر مارکسیست‌ها یا دیگر منتقدانِ دین تبدیل می‌شود و از سوی دیگر، برای نقدِ دین‌داریِ متحجرانه و خرافی به کار می‌رود. بدین ترتیب، فطرت به چنان ابزار مهمی برای مبارزات دینی-اجتماعی مبدل می‌شود که در آستانۀ انقلاب اسلامی، استاد مرتضی مطهری آن را «ام‌المسائل» دین اسلام می‌نامد. اما پس از انقلاب اسلامی، این موج فروکش کرده و با بلاموضوع‌شدنِ کارکردهای این مفهوم در دورۀ پیش از انقلاب، بار دیگر به حاشیه رانده می‌شود. این مقاله کارکردهای اجتماعی فطرت در دورۀ پهلوی دوم را بررسی می‌کند.