جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

از خلال آموزه هاي عرفاني مي توان تصويري از «انسان مطلوب» را به دست آورد. آنچه در اين راستا مد نظر است، آرمان هر انسان مي باشد. افراد به تناسب توانمندي هاي دروني خود قادرند در راستاي هدف مطلوب و آرماني خود حرکت کنند. ميل دروني انسان براي تعالي يافتن و نيل به کمال، امري است که به انحاي مختلف مورد توجه انسان بوده است. در اين مقاله به تبيين اين مسئله خواهيم پرداخت که آيا ابزار هاي نيل به اين مرتبه، در ذات و خلقت انسان ريشه دارد يا در خارج از ذات او؛ و آدمي چگونه مي تواند با در نظر گرفتن ابزارهاي مذکور، به مقام مطلوب خود نائل شود؟ در اين پژوهش سعي بر اين است که تبيين موضوع مورد بحث، با تکيه بر آراي امام خميني ره و آيت‌الله شاه‌آبادي صورت گيرد. در اين آرا به مبحث ذات و فطرت انسان برمي خوريم که از اين طريق، نه تنها تصويري از مقصد آرماني او ارائه مي شود، بلکه نقطة آغاز و مسير يک سير کمالي نيز تبيين مي گردد.

در سنت تفکر اسلامی برهان فطرت در اثبات وجود خدا، برهانی ملهم از آموزه‌های قرآنی و مبتنی بر رویکردی انسان‌شناسانه است. گرانیگاه برهان فطرت، التفاتی مضمر در نفس انسان نسبت به کمال بحت و مطلق است. آیت‌الله شاه آبادی به عنوان یک فیلسوف مابعد صدرایی، کوشیده تا معطوفیت ذاتی نفس به مفهوم کمال را در آمیزش با قاعدۀ فلسفیِ تضایف در تفکر اسلامی، همچون تمهیدی جهت اقامۀ استدلالی برای اثبات وجود متعلق التفات نفس به کار گیرد. در مقالۀ پیش رو استدلال مذکور (برهان فطرت عشق)، در قالب دو قیاسِ اقترانی و استثنایی صورت‌بندی شده و لوازم و مقومات آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

آیت‌الله میرزا محمدعلی شاه‌آبادی از بنیان‌گذاران نظریه فطرت در قرن اخیر به‌شمار می­ رود. رهیافت شاه­ آبادی به نظریۀ فطرت، درون­ دینی و احیانا آمیخته با رویکرد ذوقی و عرفانی است. درعین‌حال بیشتر نظریه ­پردازی­ های وی از پشتوانۀ فلسفی و عقلانی برخوردار است. اثبات اصول اساسی مذهب (اثبات واجب، نبوت و امامت عامه و معاد) براساس مقتضیات فطرت از طرق متعدد، استناد به مقتضیات فطرت در برخی مباحث فلسفی (نفی ماهیت، مکان­مندی، جسمانیت، ...از واجب تعالی) و همچنین علم النفس، ارائۀ تحلیلی جامع از فطری بودن دین و تمسک به اقتضائات فطرت برای سیر و سلوک و خودسازی، مهم­ترین نوآوری ­های وی در این باب قلمداد می ­شود. مهم­ترین عامل توفیق شاه ­آبادی در پدید­آوردن این نو­آوری­ ها، اهمیت دادن او به آموزه ­های کتاب و سنت و تأمل عمیق در آن‌هاست.

سالک راه حق با پيمودن سفري چهار مرحله‌اي که به «اسفار اربعه» شهرت يافته است، خود را به حضرت حق عزوجل رسانده، به بقاي پس از فنا دست يافته و به دستگيري از خلايق مي‌پردازد. اين سفرهاي چهارگانه که به ترتيب عبارت‌اند از: سفرِ «من الخلق الي الحق»، «في الحق بالحق»، «من الحق الي الخلق» و «في الخلق بالحق»، از شهرت فراواني برخوردارند و آيت‌الله شاه‌آبادي(ره) بر پايه همين الگو، و همچنين بر اساس آيات مربوط به ملاقات حضرت موسي و حضرت خضر(ع) اسفار اربعه را به صورت ديگري که عبارت است از سفرِ «من الخلق الي الحق المُظهَر»، «من الحق المظهر الي الحق الظاهر»، «من الحق الظاهر الي الحق الباطن» و «من الحق الباطن الي الخلق» مطرح و تبيين مي‌کنند. از مهم‌ترين ويژگي‌هاي اسفار اربعه مرحوم شاه‌آبادي، مي‌توان به تکيه داشتن آن بر آموزه‌هاي قرآني و روايي و همچنين توجه ويژه آن به جايگاه انسان کامل در امر سير و سلوک اشاره کرد. مقاله پيش‌رو، به شرح اسفار اربعه و آراي مرحوم شاه‌آبادي در اين زمينه خواهد پرداخت تا به اين وسيله درک بهتري از کيفيت سلوک براي ما حاصل شود.

معنویت از مفاهیمی است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرارگرفتهو اکنون در مورد کودکان نیز به کار برده می شود. معنویت از مفاهیم کلیدی دینی است و بر مبانی، ساختار و روشهای معین دینی استوار است. در عرفان اسلامی نیز معنویت نقش کانونی ایفا میکند. با توجه به بحث های تخصصی معمول در حوزه معنویت، جای آن دارد که نسبت آموزه‫های طرح شده در جهان معاصر در باره معنویت برای کودکان با آموزه‫های عرفان اسلامی سنجیده شود. این نوشتار با محدود کردن دامنه پژوهش به دو عارف متاله حضرت آیت الله شاه آبادی(س) و امام خمینی(ره)، بررسی تطبیقی مبانی و آموزه‫های معنویت برای کودکان، که امروزه در جهان مطرح شده و مباحث متناظر این مفهوم در عرفان اسلامی را مورد پژوهش قرارداده است. بدیهی است معنویت برای کودکان به طور مستقل و مجزا در آراء این بزرگواران وجود ندارد، اما پژوهش و مطالعه در آثار ایشان نشان داد که تعریف معنویت، پرداختن به آموزشهای معنوی برای کودکان، مبانی و روشهای آن، از آثار ایشان قابل استخراج است. معنویت برای کودکان در عرفان اسلامی به لحاظ مبانی و اهداف، با آنچه از مبانی غیراسلامی منشعب شده، تفاوت مییابد هرچند در روشها و مصادیق، شباهت‫هایی دیده می‫شود.

مفهوم فطرت پیش از دوران پهلویِ دوم، در کتاب‌ها و روزنامه‌های مذهبی، بسیار به ندرت به کار رفته است. اما بعد از شهریور 1320 و آغاز سلطنت محمدرضا شاه، استفاده از این مفهوم و نظریه‌پردازی دربارۀ آن، در مجلات و روزنامه‌هایی که نشر و تبلیغِ مسائل دینی را هدفِ خود قرار داده بودند، افزایش می‌یابد. فطرت، رفته رفته از سویی، به مفهومی کلیدی برای دفاع از دین در برابر مارکسیست‌ها یا دیگر منتقدانِ دین تبدیل می‌شود و از سوی دیگر، برای نقدِ دین‌داریِ متحجرانه و خرافی به کار می‌رود. بدین ترتیب، فطرت به چنان ابزار مهمی برای مبارزات دینی-اجتماعی مبدل می‌شود که در آستانۀ انقلاب اسلامی، استاد مرتضی مطهری آن را «ام‌المسائل» دین اسلام می‌نامد. اما پس از انقلاب اسلامی، این موج فروکش کرده و با بلاموضوع‌شدنِ کارکردهای این مفهوم در دورۀ پیش از انقلاب، بار دیگر به حاشیه رانده می‌شود. این مقاله کارکردهای اجتماعی فطرت در دورۀ پهلوی دوم را بررسی می‌کند.

هر يك از نظريات جبر و اختيار طرفداران خود را دارد. در اين مقاله بر آن هستيم كه موضع دو تن از مدافعان نامدار توحيد افعالی را دربرابر اين موضوع برررسی كنيم. بی ترديد كسی كه خدا را فاعل مطلق نظام هستی مي داند و معتقد به لا مُوثرَ في الوجود الا الله است، درباره اختيار انسان با فردی كه انسان را فاعلی مستقل و هم عرض خدا می پندارد، نظر مشابهی ندارد. غزالی به نفی نظريه جبر و تفويض پرداخته و معتقد به راه سومی به نام كسب است كه توسط اشاعره مطرح مي شود. ابن عربي نظريه كسب را تاييد مي كند، اما آن را راه حل نهايی بحث جبر و اختيار نمی داند. وی با جمع ميان جباريت حق و تجلی اختيار خدا در انسان از بند جبر و تفويض می رهد و در عين حال حريم توحيد افعالی را نيز حفظ می كند.

بنا بر قول مشهور، هر علمی نیاز به موضوع دارد و بحث از موضوع یک علم، برای تعین و تشخص آن علم، امری ضروری است. از این‌رو، موضوعات علم در خود آن علم مورد بررسی قرار نمی‌گیرند و این مهم بر عهده فلسفه آن علم است. اما علم بودن عرفان به‌دلیل آنکه از مقوله کشف و شهود است، همیشه معرکه آرای اهل نظر بوده است و عرفا هم برای اینکه علم بودن آن را ثابت کنند، در برخی از کتب عرفان نظری، به بحث درباره موضوع و مبادی و مسائل این علم پرداختند. از جمله منظم‌ترین و تحلیلی‌ترین کتابی که در آن موضوع علم عرفان مورد مداقه قرار گرفته است، می‌توان از مفتاح‌الغیب صدرالدین قونوی نام برد. از نظر قونوی موضوع علم عرفان، حق تعالی است و اسماء ذات، مبادی آن ـ‌البته بر اساس اصول مشهود عرفا‌ـ اسماء صفات و افعال از مسائل علم عرفانند. اما از نظر امام خمینی اساسا علوم، به شهادت تدوین تاریخی‌شان، نیاز به بیان موضوع ندارند و تمایز آنها هم به سنخیت ذاتی‌شان برمی‌گردد و لذا موضوع علم عرفان نیز از نظر امام، چون ذات حق تعالی است، شخصی و جزئی است، نه حقیقی و کلی.