جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه کنش ارتباطی در تحلیل گفتمان بر عنصر زبان استوار است. یورگن هابرماس از صاحب نظرانی است که دیدگاهی جامع در زمینه کنش ارتباطی ارائه داده و در نظریه او کنش ارتباطی شامل سه بخش گفتاری، نمایشی و هنجاری است که با تکیه بر رویکرد وی می‌توان به شناخت دقیقی از معانی نامرئی در زیر لایه‌های یک گفتمان دست یافت. با عنایت به اینکه داستان حضرت یوسف (ع) از قصه‌های اندرز‌محور قرآن است و حضرت به مقتضای شرایطی که در آن قرار گرفته برای ابراز حقانیت الهی طریقه گفتگو را برگزیده است. بنابراین زبان و ارتباط کلامی در این داستان نقش محوری دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر نظریه کنش ارتباطی یورگن هابرماس به شناخت هر چه بیشتر نشانه‌شناسی داستان حضرت یوسف (ع) در گستره گفتگو میان شخصیت‌های اصلی و فرعی داستان، پرداخته است. نتایج حاصله از تحقیق گویای آن است که کنشگر اصلی حضرت یوسف (ع) است که از دیدگاه منِ شخصی، ایفای نقش می‌کند و گفتمان منسجمی با کاربست عنصر زبان و گفتگو در داستان برقرار می‌سازد. با توجه به نظریه هابرماس گفتمان حضرت یوسف (ع) از مشخصه‌هایی چون ترغیب، استقامت، مستندگویی و ... برخوردار است و اثبات حقیقت وجود خداوند با بیان براهین عقلی از جانب شخصیت محوری داستان بیان می‌شود. عنصر ترغیب برای برانگیختن احساس درونی مخاطب جهت گرایش به راستی بیشترین کاربرد را دارد. کنش ارتباطی نسبت به کنش نمایشی و هنجاری بسامد بالایی داشته و کنش‌های هنجاری از قبل سازماندهی شده و به سوی هدف اصلی جهت یافته‌اند.

مقاله حاضر به تحلیل مقایسه‌ای عقلانیت عملی صدرالمتألهین با عقلانیت ارتباطی هابرماس، با هدف بررسی میزان توانمندی اندیشه فلسفی اجتماعی ملاصدرا در مقایسه با اندیشه‌های معاصر و امکان توان پاسخگویی به ابهامات و مسایل آن‌ها، پرداخته است. نتایج حاصل بدین شرح است؛ صدرالمتألهین و هابرماس ارزش‌ها را ثابت تلقی کرده ولی باور به آن‌ها و میزان بهره‌وری از آن‌ها را با تحلیل عقلی و فلسفی ممکن دانسته‌اند؛ هر دو بر لزوم عقلانیت عملی و ارتباطی در جوامع انسانی تأکیدداشته و کارکرد این عقلانیت را تلاش برای رسیدن به حقیقت دانسته‌اند، نه درک مفهوم آن. در دیدگاه دین‌محور ملاصدرا عقل عملی به تنهایی، برطرف‌کننده موانع و اصلاح‌کننده انحرافات نیست، بلکه سعادت جوامع انسانی در گرو بهره‌وری عقل عملی از زعامت قرآن و سنت است. چنین عقلانیتی اگرچه ابزاری به نظر می‌رسد، در جهت تثبیت ولایت فقیه مثبت ارزیابی می‌شود؛ در حالی که مطابق آخرین نظریه‌ هابرماس تا امروز درباره دین و در دیدگاه انسان‌محور و عقلانیت ارتباطی وی، دین غیرابزاری می‌تواند بستر کنش ارتباطی باشد و زیست‌جهان مناسبی را فراهم آورد که تفاهم شکل گرفته در آن، جامعه را به سعادت برساند.

کتاب حاضر شامل پنج مبحث یا مقاله است که عبارت‌اند از: "ماندگاری‌ها و نااستواری‌ها در فلسفه‌ی نقدی ایمانوئل کانت"، "دیباچه‌ای بر فلسفه‌ی سیاسی هگل"، "مکتب فرانکفورت و یورگی‌ هابرماس، نگرش عقلی‌سازی و رهایی (گذران تاریخی و اندیشه‌های مشخص)"، "یورگن‌ هابرماس و نگرش عقلی‌سازی و رهایی" و "منطق علم پوپر: کژی‌ها و منابع تاریخی". نویسنده در این سلسله مباحث، نکته‌ها و دلایل مهم مکتب فرانکفورت را بررسی و نقد می‌کند. گفتنی است: جامعه‌شناسان بورژوازی و فلاسفه‌ی متعلق به "مکتب فرانکفورت" عموما بحران اجتماعی سیاسی سرمایه‌داری را به مثابه‌ی بحرانی که ریشه در روساخت و نه زیرساخت جامعه، یعنی روابط تولید، دارو تفسیر می‌کنند. آنان بر این باورند که تمامی مسائل جامعه‌ی سرمایه‌داری در دوران انقلاب علمی فنی در عرصه‌ی مدیریت متمرکز است. از این ادعا چنین نتیجه گرفته می‌شود که می‌توان ساحت‌های منفی سرمایه‌داری را با تدارک یک علم "مدیریت تامه" معین کرد. این اعتقاد به امکان "تکمیل عقلی" جامعه‌ی سرمایه‌داری از طریق ایجاد تغییرات ساختاری و کارکردی، در همه‌ی آرای مربوط به عقلی‌سازی در جامعه‌شناسی بورژوازی و "مکتب فرانکفورت" مشترک است. تنها تفاوتی که در این‌باره بین آن‌ها وجود دارد به مساله‌ی "عقلی‌سازی مطلوب" ساختار اجتماعی و به استراتژی و شگردهای متحقق ساختن آن مربوط می‌شود.

پیتر میلر در این کتاب به بررسی مقایسه‌ای چهار فیلسوف [هورکهایمر ، مارکوزه ، هابرمارس و فوکو] در مورد سوبژکتیویته و رابطه آن با قدرت می‌پردازد. از یک سو قدرت مقوله‌ای تلقی می‌شود که صرفا از طریق سرکوب سوبژکتیویته عمل می‌کند و قدرت نهایتا سوبژکتیویته را خرد و نابود می‌کند و در نتیجه، رهایی، آزادی سوژه به معنای فروپاشی و محو قدرت است. چنین مفهومی از قدرت با انگاره استیلا تعریف می‌شود. در مقابل، فوکو تصویر کاملا متفاوتی از قدرت ارائه می‌دهد که نه با سرکوب سوبژکتیویته، بلکه با ارتقا، پرورش و بارور کردن آن عمل می‌کند. پیتر میلر (استاد فلسفه سیاسی) در بخش اول کتاب، آثار سه اندیشمند بزرگ مکتب فرانفکورت را در این باره بررسی می‌کند و در بخش دوم کتاب به آثار مهم فوکو می‌پردازد»