جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش به بررسی رابطه‌ی بین اخلاص و حکمت در عرفان اسلامی با توجه به روایت شریف "مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ اَلْحِکْمَهِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ." با تاکید بر رساله‌ی سیر و سلوک علامه بحرالعلوم می‌پردازیم. حدیث مذکور در منابع معتبر روایی بسیاری از جمله اصول کافی شیخ کلینی، عیون اخبار الرضا شیخ صدوق و بحار الانوار علامه مجلسی آورده شده است. به طور کلی، اخلاص و حکمت از جمله مفاهیم عمیق در باب عرفان و دین است و علما و مفسرین به صورت گسترده به این موضوعات پرداخته اند. در باب اخلاص، امام خمینی (ره) حقیقت اخلاص را تصفیه عمل از هر آمیختگی و رویت غیر حق تعالی در تمام اعمال ظاهری و باطنی می دانند و برای تحقق آن مراحل پنج گانه ای قائل هستند.(امام خمینی، 1394). علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی نیز اخلاص را ضد اشراک دانسته و بر این باور است که سالک خالص، باید اعمال و دل خود را از هرگونه آمیختگی و آلودگی چون حبّ جاه و مال، بهره های نفسانی و انگیزه‌های دیگر که عمل را بی مقدار و قلب را در بند حجاب ، حبس می کند، پاک گرداند (علامه طهرانی2:1433). در باب حکمت نیز علامه طباطبایی (ره)، حکمت را نوعی محکم کاری دانسته اند که سستی و رخنه ای در آن راه ندارد و غالباً در معلومات عقلی واقعی استعمال می شود (طباطبایی،1374). مرحوم طبرسی نیز آن چه که انسان را بر حقی خالی از باطل و خطا رهمنون سازد، حکمت نامیده اند (طبرسی، 1385). بررسی متون دینی و عرفانی، حکایت از ارتباط عمیق بین دو مفهوم اخلاص و حکمت دارد و نوعی رابطه علّی و معلولی بین این مفاهیم را می رساند؛ تا جاییکه مرحوم حر عاملی، اخلاص و سکوت را از موجبات و اسباب حکمت برشمرده است (حرعاملی، 1401). علامه سید محمد مهدی طباطبایی معروف به سید بحرالعلوم در رساله سیر و سلوک خود باتکیه بر روایت ذکر شده، به تفصیل به این موضوع پرداخته اند. سید بحرالعلوم (1155-1212ق)، از مراجع تقلید و بزرگ شیعیان در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری بود. ایشان در فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر و رجال تبحر بسیاری داشتند. از جمله آثار ارزشمند ایشان می‌توان به المصابیح، در عبادات و معاملات، الدرّه النجفیه، مشکاه الهدایه، الفوائدالرجالیه، تحفه الکرام فی تاریخ مکه و البیت الحرام و رساله‌ی سیر و سلوک اشاره کرد. ایشان در این رساله و در شرح این حدیث، عوالم یازده‌گانه‌ای را مقدم بر عالم اخلاص برشمردند. این عوالم عبارتند از: اسلام اصغر، ایمان اصغر، اسلام اکبر، ایمان اکبر، هجرت کبری، جهاد اکبر، فتح و ظفر، اسلام اعظم، ایمان اعظم، هجرت عظمی، جهاد اعظم و در نهایت عالم اخلاص. اخلاص عبارت است از تصفیه و پاک شدن از هر گونه شائبه غیر الهی. از نظر صاحب رساله سیر و سلوک، اخلاص دو قسم است. اول خلوص دین و اطاعت خداوند متعال و دوم خلوص خود و خالص کردن خود برای خدا. در باب خلوص انسان برای خداوند نیز مراحلی وجود دارد. در لسان قرآن، سالکی که در مراحل ابتدایی خلوص است، مخلِص (به کسر لام)، و سالکی که از این مرحله عبور و تمامی وجودش را برای ذات اقدس الهی خالص کرده‌، مخلَص (به فتح لام) نامیده شده. در واقع مخلِص، کسی است که دارای اخلاص است و اعمال خود را خالصانه برای خدا انجام می دهد و مُخْلَص به آن مرحله عالی از مراتب اخلاص گفته می‌شود که پس از مدت‌ها جهاد با نفس، حاصل می‌شود؛ همان مرحله‌ای که شیطان از نفوذ وسوسه‌اش در انسان مأیوس می‌شود. از تعابیر قرآن، چنین استفاده می شود که مخلَصین را خداوند خالص گردانده است(صاد46). حکمت نیز عبارت است از علم و معرفت نسبت به حقایق، اوصاف، خواص و احکام اشیا، آن‌گونه که هستند و شناخت نحوه ارتباط اسباب با مسببات، و آگاهی از اسرار نظام پدیده‌های عالم و عمل به مقتضای آن. حکمت از نگاه قرآن و حدیث، به سه نوع حکمت علمی ، حکمت عملی و حکمت حقیقی تقسیم می‌شود. حکمت علمی، معرفتی است که برای صعود به مقام انسان کامل، ضروری است. حکمت عملی نیز برنامه‌ای عملی است که انسان را به مرتبه‌ی کامل انسانیت سوق می‌دهد. درنهایت، حکمت حقیقی، نورانیت و بصیرتی است که با به کار بستن حکمت عملی حاصل می‌گردد. حال می‌توان با کنکاش در رساله‌ی مذکور و در نظر گرفتن انواع اخلاص و حکمت‌هایی که به آن‌ها اشاره شد، نوعی رابطه‌ بین اخلاص و حکمت را نتیجه گرفت و آن این‌که از آثار اخلاص، ظهور حکمت است. بخشی از علم و آگاهی در قلب انسان است که اگر این قلب از رذایل اخلاقی پاک شود، این علوم بالا می آید و در قالب حکمت در رفتار و گفتار انسان تجلی می‌یابد. پژوهشگر قصد دارد با استفاده از این رساله‌ی ارزشمند، رابطه‌ی بین اخلاص و حکمت را دریافته و بررسی نماید. اندیشمندانی چون استاد صفایی حائری معتقدند که کلمه‌ها، فکرها و طرح‌های قرآن به دلیل اینکه به درستی درک نشده‌اند و دستخوش روزمرگی‌ها و مصداق گذاری سطحی شده‌اند؛ موررد ظلم و ستم قرار گرفته اند (علی صفایی حائری، 1388). به نظر می‌رسد واژه‌هایی چون اخلاص و حکمت نیز از جمله مفاهیمی هستند که جایگاه واقعی خود را از دست داده‌ و در زندگی فردی و اجتماعی دچار روزمرگی شده‌اند.. در این پژوهش، پژوهشگر قصد دارد که با تکیه به رساله‌ی علامه بحرالعلوم به درک عمیق‌تری از این دو مهم رسیده و رابطه‌ی علت و معلولی بین آنها را واکاود.

عرفان اسلامی، به‌ویژه عرفان شیعی، به‌عنوان یکی از عمیق‌ترین جریان‌های فکری و معنوی جهان اسلام، نقش بسزایی در رشد و تکامل معنوی انسان دارد. در این مسیر، مفاهیم کلیدی همچون "نفی خواطر" به‌عنوان یکی از مراحل بنیادین سلوک مطرح می‌شوند. نفی خواطر در عرفان به معنای دور کردن اندیشه‌ها و تصورات نامطلوب از ذهن و قلب سالک است تا توجه کامل او به حق تعالی معطوف شود. این مفهوم، به‌ویژه در آموزه‌های عرفای شیعه، جایگاهی ویژه دارد؛ چراکه تحقق آن، زمینه‌ساز خلوص در عبادت، شناخت عمیق‌تر از حق، و نیل به ولایت الهی است.

عرفان عملی به تبیین مسائل و راه‌کارهای سیر و سلوک یعنی مسیر رسیدن به خدا می‌پردازد. در باب عرفان عملی اسلامی و مسیحیت ارتدوکس نه تنها کاری به صورت مقایسه‌ای بلکه به صورت مجزا نیز صورت نگرفته است. با توجه به رواج معنویت‌های غیردینی، این تحقیق ضروری به نظر می‌رسید. این رساله برای این مقایسه از اسلام رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم و از مسیحیت ارتدوکس، کتاب فیلوکالیا را برگزیده و در سه بخش مسئله، راه‌کار و غایت به بررسی نظام اندیشه این دو کتاب پرداخته است‌. نتیجه بررسی‌ها شباهت‌های معناداری در عرفان عملی این دو دین را به اثبات می‌رساند که با وجود تفاوت در پاره‌ای جزئیات در کلیت خود مطابق و هم‌راستا و هم‌روش هستند. بیشترین شباهت در این دو عرفان در زمینه ذکر (به تعبیر اسلامی) و نیایش عیسی (به تعبیر مسیحی) دیده می‌شود. ذکر یا نیایش را می‌توان به طور خلاصه در تکرار کلامی، ذهنی یا قلبی مفهوم یا صورتی خاص خلاصه کرد که به تدریج سالک را به مرحله فراغت و سکون قلبی و به تعبیر اسلامیِ آن، به حالت کامل نفی خواطر می‌رساند.

هدف: عرفان ولایی شیعی به‌عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین مظهر عرفان اسلامی همیشه در ترازوی نقد دوستان و همچنین مخالفین آن بوده است و ازآن‌جهت که گاه با تصوف رسمی مماس حرکت نموده است بعضاً موردانتقاد دشمنان واقع گردیده این نوشتار سعی دارد با معرفی دو طریقه مهم عرفان ولایی شیعی، طریقه علامه بحرالعلوم و طریقه مکتب نجف، نسبت به شناساندن آموزه‌های دینی و شیعی موجود در آن‌ها قدم بردارد روش‌شناسی پژوهش:در پژوهش حاضر به‌صورت کتابخانه‌ای، از روش تطبیقی ، توصیفی و تحلیلی استفاده‌شده است. یافته‌ها: این پژوهش، با بررسی منابع در دسترس هر دو طریقه به مقایسه و بررسی وجه شباهت و تفاوت این دو مکتب از جهت سلوکی و اعتقادات و روش‌های تربیتی مورداستفاده در هرکدام از طریقه‌های مطرح پرداخته است. طریقه علامه سید مهدی بحرالعلوم، روش خالص‌سازی نفس سالک باتوجه‌به حدیث مشهور نبوی ظهور چشمه‌های حکمت از قلب انسان مخلَص بر زبان او به‌شرط رعایت اخلاص به مدت چهل روز استفاده نموده به شرح مقامات و مراتب عرفانی و همچنین شروط و ملزومات طی طریق می‌پردازد و در مقابل طریقه مکتب عرفانی نجف بر شناخت نفس متمرکز است و مستمسک آن حدیث معروف من عرف نفسه فقد عرف ربه است و با این اوصاف نسبت به ارشاد سالک به رهایی از نفس و شناختن خویشتن خویش پرداخته و این شناخت را تا رسیدن به معرفت الله ادامه می‌دهد و در این راه معتقد به برخی لوازم و شروط است که از خلال مکتوبات و منابع منسوب و متعلق به بزرگان این مکتب قابل‌استفاده است. نتیجه‌گیری: ازنظر هر دو مکتب لزوم تبعیت از شرع و وجود استاد و برخی شرایط طی طریق همچون مراقبه، محاسبه و رازداری جزو لوازم سلوک الی الله است هرچند در برخی موارد چون نفی خواطر طریقه علامه بحرالعلوم با طریقه مکتب نجف تفاوت اساسی دارد

الذريعة إلی تصانيف الشيعة اثر عالم انديشمند شيخ آقا بزرگ طهرانى است كه با هدف ثبت نام آثار مؤلفان شيعه تأليف شده است. وى بر آن بوده تا فهرستى از آثار تأليفى شيعه را در هر زمينه و از هر زبان و منطقه، اعم از خطى و چاپى ارائه دهد. او افزون بر نام كتاب و نام مؤلف، اطلاعاتى از كتاب و در مواردى از موضوع آن جمع‌آورى نموده است.شيخ آقا بزرگ در طول قريب شصت سال (از سال 1330 قمرى تا 1389) نام هر كتابى را كه در فهارس كتابخانه‌هاى شخصى و عمومى و غير آن مى‌ديده يادداشت مى‌كرده و به مرور زمان، اين اطلاعات را تكميل كرده و در الذريعة ارائه نموده است. وى ضمن معرفى كتاب، در صورتى كه اثر مزبور مخطوط بوده و خود آن را ملاحظه كرده، افزون بر ارائه نخستين عبارت كتاب، محلى كه آن نسخه را در آنجا ديده ياد كرده است، به ويژه اگر نسخه مورد نظر، در دست شخص خاصى بوده نام او را آورده است.

الذريعة إلی تصانيف الشيعة اثر عالم انديشمند شيخ آقا بزرگ طهرانى است كه با هدف ثبت نام آثار مؤلفان شيعه تأليف شده است. وى بر آن بوده تا فهرستى از آثار تأليفى شيعه را در هر زمينه و از هر زبان و منطقه، اعم از خطى و چاپى ارائه دهد. او افزون بر نام كتاب و نام مؤلف، اطلاعاتى از كتاب و در مواردى از موضوع آن جمع‌آورى نموده است.شيخ آقا بزرگ در طول قريب شصت سال (از سال 1330 قمرى تا 1389) نام هر كتابى را كه در فهارس كتابخانه‌هاى شخصى و عمومى و غير آن مى‌ديده يادداشت مى‌كرده و به مرور زمان، اين اطلاعات را تكميل كرده و در الذريعة ارائه نموده است. وى ضمن معرفى كتاب، در صورتى كه اثر مزبور مخطوط بوده و خود آن را ملاحظه كرده، افزون بر ارائه نخستين عبارت كتاب، محلى كه آن نسخه را در آنجا ديده ياد كرده است، به ويژه اگر نسخه مورد نظر، در دست شخص خاصى بوده نام او را آورده است.

کتاب مظالم حاصل سخنرانی های شهید سعیدآیت الله سید عبدالحسین دستغیب است . ایشان در این چند سخنرانی سعی کرده اند شنونده و خواننده را نخست به حقوق دیگران و به اصطلاح مظالم آشنا سازد و سپس مجری این قوانین را خود افراد بشناساند. ایشان در این کتاب ایمان هر فردی و اعتقاد به معاد و بهشت و دوزخ را عامل اساسی رعایت حقوق دیگران دانسته و از این نکته برای پیشگیری از مظالم یعنی ادا نکردن حقوق دیگران استفاده می نماید.این کتاب با الهام از فقرات نخستین دعای 38 صحیفه سجادیه الهام می گیرد.ایشان هر یک از عناوین دعای 38 ام صحیفه را مطرح کرده و به بحث درباره آن می پردازند. برخی از عناوین کتاب عبارتند از: علاقه شدید شهید دستغیب به صحیفه سجادیه علیه السلام مظالم و صراط و عقبات دیگر جلوگیری از گناه مفسد, حق واجب اولاد است ایثار حضرت زینب در کودکی رفتار والدین سرمشق بچه ها اسراف از موارد ظلم است

این کتاب که به زبان عربی نوشته شده و شارح در پاورقی مطالبی را به زبان عربی و فارسی بر آن افزوده، بیان آداب طریقت و سیر و سلوک عرفانی و تهذیب نفس است که در دو بخش عمده و هر بخش در چهار فصل تنظیم یافته است: خاصیت عدد 40، معرفت اجمالی برای مقصد و هدف، دخول در عالم خلوص، سیر در منازل اربعین، بیان اجمالی در راه سلوک الی‌الله و بیان تفصیلی آن، آثار سلوک و طریقه‌ی ذکر مولف کتاب برای سیر و سلوک عرفانی. هم‌چنین در آغاز مقدمه‌ای از شارح درباره‌ی سیر و سلوک عرفانی و معرفی کتاب و مولف آمده و در پایان آثار و تالیفات شارح معرفی شده است

کتاب حاضر که یک کتاب در مورد امام زمان عج و مهدویت می باشد دارای دو بخش می باشد: بخش اول: بحث امکان اینکه در غصر غیبت کبری آیا می توان امام زمان را زیارت کرد یا نه؟ و اینکه امام زمان عج چه قدر رعایت حال مراجع و علماء را دارند؟ و بخش دوم : در مورد علمای اعلامی است که توفیق تشرف به زیارت امام زمان عج را پیدا کرده اند می باشد.