جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتارحاضر به تحلیل اندیشه­های نصر حامد ابوزید پرداخته، و ریشه­های آن را در آثار هرمنوتیکی غرب (مانند هایدگر و ...) و افکار فوکو، محمد ارگون، بولتمان و... جستجو می­کند. و شواهد گوناگونی از تاثیرپذیری و پیروی ابوزید از آن‌ها را ارائه می­نماید، در این مقاله اندیشه­های ابوزید در مورد نقد ادبی، اسطوره انگاری، نقش مفسر و مؤلف، تأویل، تاریخی بودن و قرائات متعدد از قرآن را بررسی نموده و سرچشمه­ها و برخی از پیامدهای آن را ذکر می­کند. در این میان حاصل برخی از نامه­نگاری­های نویسنده با ابوزید و پاسخ‌های او نیز ارائه می­شود.

در سده­ های اخیر قرآن­ پژوهی با استفاده از داده های علوم زبانی و مباحث نوین در فلسفۀ دین، روان­ شناسی دین، جامعه شناسی دین و... وارد عرصۀ جدیدی شده است. در این میان متفکران و مفسرانی ظهور کرده­ اند که با نگاهی نو به قرآن و آراء جدید خود، تحولات و چالش ­هایی را در جهان اسلام به وجود آورده­ اند. دکتر نصرحامدابوزید از جملۀ این قرآن­ پژوهان است. وی که از متفکران نواندیش دینی معاصر است پس از محکومیت در دادگاه مصر به هلند عزیمت کرد. و اینک در مؤسسۀ مطالعات اسلامی لیدن به تحقیق و تدریس می ­پردازد. وی با نگاهی نقادانه به سنت و گفتمان دینی و با بهره­ گیری از روش هرمنوتیکی جدید در روش تفسیر و استنباط دینی خود، در مجموعۀ آثارش می­کوشد گرایش اعتزالی جدید را به تبع اساتید مصری خود از جمله امین الخولی، محمد احمد خلف الله و حسن حنفی دنبال کند. حاصل این تحقیقات نظرات جدید پیرامون برخی از مفاهیم قرآنی است که در مقالۀ حاضر از آنها سخن به میان آمده است.

مسأله‌ اصلی در کتاب «مکتب تأویلی و گفتمان وحی» موشکافی و تدقیق دیدگاه نصر حامد ابوزید (اندیشمند فقید مصری) درباره وحی است. وی که در خلال مرحله‌ تحقیقات و در ابتدای نگارش همین کتاب از دنیا رفت، متفکری جنجال‌آفرین و مشهور بود که بر اثر رد درخواست ارتقای دانشگاهی‌اش و نیز صدور حکم ارتداد، در کانون توجه عربی قرار گرفت. وی به موضوع تأویل علاقه‌ای وافر داشت و آن را راه نجات فرهنگ عربی می‌دید. تمرکز این اندیشمند فقید مصری بر مباحث وحی هم به دنبال نیات تأویلی‌اش بوده و ارزش اولیه ندارد. وی معتقد بود که وحی نباید بر تمام جوانب زندگی عربی و یا اسلامی سیطره داشته باشد. نصر حامد ابوزید، تفسیر و تبیینی دیگرگونه از دین، قرآن و پیامبر داشت. از آنجا که وی متخصص در ادبیات عرب بود، رویکردی ادبی و گفتمانی به دین اتخاذ کرد و از این منظر به نقد باورداشت‌های اسلامی رایج پرداخت. نصر حامد ابوزید که منتقد سلفی‌گری و نص‌گرایی بریده از عقلانیت در دنیای اهل تسنن بود، پایه اصلاحات دینی را بر فاصله گرفتن از نگاه اشعری و روی آوردن به نگاه اعتزالی عقل‌گرا گذاشت و جامعه مخاطب خود را به اعتزال نو فرا خواند. وی در این‌باره تألیفات مهم و مؤثری داشت که برخی از آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شد. اندیشه‌های ابوزید در بین اصحاب اندیشه فارسی زبان، طرفداران و منتقدانی پیدا کرد و انتقادهایی بر دیدگاه‌های وی بیان شد، اما جامعه علمی ایران، فاقد متنی جامع از دیدگاه‌های وی در همه آثار به همراه ارزیابی کامل و نقد آن بود که در این کتاب با متنی محققانه و جامع به آن پرداخته شد. از جمله آثار نصر حامد ابوزید می‌توان به «رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن»، «نقد گفتمان دینی»، «متن، قدرت، حقیقت»، «نوآوری، تحریم و تاویل: شناخت علمی و هراس از تکفیر» و «محمد (ص) و آیات خدا: قرآن و آینده اسلام» اشاره کرد. کتاب «مکتب تأویلی و گفتمان وحی» نوشته میثم توکلی بینا در 484 صفحه از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی راهی بازار نشر شده است.