جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم معنای قرآن کریم به عنوان معجزه جاوید پیامبر اکرم (ص) همواره از زوایای گوناگون مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است. برخی در رابطه با نقش عقل در فهم معنا و مفهوم متن قرآن راه افراط در پیش گرفته و همانند مجسمه و حنابله عقل را تعطیل و تمسک به ظاهر را در فهم قرآن حجت دانسته­اند و گروهی دیگر از جمله برخی نومعتزله راه تفریط پیموده و با بشری خواندن وحی، بر آن شدند تا قرآن را با عقل بشری محک زنند. سؤال پیش رو این است که علامه طباطبایی و نصر حامد ابوزید در کدام طیف قرار می­گیرند و در فهم متن قائل به چه منزلتی برای عقلند؟ پژوهش حاضر بر آن است که علامه طباطبایی با اتخاذ راهی بین افراط و تفریط با پیش فرض الهی بودن متن، الفاظ و معانی قرآن کریم، عقل را در خدمت وحی می­داند نه ملاک فهم آن. این در حالی است که ابوزید با پیش فرض الهی بودن مبدأ وحی، قائل به بشری بودن الفاظ و معانی قرآن و تاریخمندی آن بوده، عقل را ملاک فهم قرآن قرار داده است.

مسئلة اصلی پژوهش حاضر، بررسی روش‌شناسی تأویلی نصر حامد أبوزید، متفکر و نواندیش معاصر مصری است. پروژه فکری این اندیشمند مسلمان، نوعی از تاریخ‌نگاری تأویل در اسلام و در چهارچوب مطالعات زبان‌شناختی است که از خلال چنین رویکردی، دیدگاه خود را در خوانش متون دینی اتخاذ می‌نماید. با توجه به تأثیری که وی بر مطالعات ادبی- انتقادی در کشورهای عربی-اسلامی داشته است، هدف از انجام این پژوهش بررسی رویکرد تأویلی این اندیشمند در خوانش متون دینی است که نتیجه چنین مطالعه‌ای، به فهم ریشه‌های اندیشمندی او و الزامات و دلالت‌های افکار او در ساحت‌های گوناگون فکری کمک خواهد نمود. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در این نوشتار، نخست به زمینه‌های شکل‌گیری روش‌شناسی وی و سپس به پیش‌فرض‌های نظری رویکرد تأویلی او پرداخته‌ایم و در ادامه، ابعاد مختلف روش‌شناسی او را توضیح داده و به این نتیجه ره سپردیم که ابوزید، در ارائة اندیشه‌ها و دیدگاه‌های تأویلی خود مبتنی بر تاریخ تأویل در تمدن اسلامی (مخصوصاً در میان جریان‌های کلامی همچون معتزلیان و اشاعره و عرفانی همچون محیی‌الدین ابن عربی) از یک سو و و بازشناسی جریان‌های تأویلی مدرن، با اتخاذ روشی تلفیقی و با به کارگیری روش تأویل در «چهارچوب قوانین زبان‌شناختی» در دوره‌ای و تأویل به منظور «ترسیم معنای زندگی» در دوره‌ای دیگر، کار خود را به پایان برده است. در پایان نیز به برخی کاربردها و دلالت‌های روش‌شناسی او اشاره می‌شود.

نصر حامد ابوزید (۱۹۴۳-۲۰۱۰) متفکر و قرآن پژوه مصری بود. وی به و اسطه‌ ی تفسیر انسان محورانه از قرآن شهره است. او معتقد بود که برای تفسیر قرآن ‌باید از علوم رایج روز بهره گرفت. وی قرآن را کلام محمد(ص) می‌ دانست و بر تفسیرهای قدسی از قرآن انتقاد می کرد. به تعبیر او: “برای مؤمنان حتی کاغذ این کتاب هم مقدس است. اما برای من به عنوان یک محقق، این کتابی است که عده ‌ای در ساختنش مشارکت داشته ‌اند. من شاهد دریافت هیچ کلمه‌ ای توسط محمد(ص) از سوی خدا نبوده ‌ام. من به عنوان یک مسلمان فقط شاهد گزارش محمد(ص) از مواجهه او با خدا هستم. قرآن کلام محمد(ص)، بشری همچون خود ماست. کسی که مدعی شد از خدا وحی دریافت می‌ کند و ما هم او را باور کردیم. اما ما فقط کلام محمد(ص) را در اختیار داریم و لذا با امر انسانی روبرو هستیم”.[۱] اینگونه است که ابوزید به بشری بودن کلام قرآن تاکید می کند.

مهم‌ترین کتاب مرجع که مسلمانان آموزه‌های دینی خود را از آن اخذ می‌نمایند، قرآن است. این کتاب یگانه منبع مهم و اساسی برای دریافت عقاید و اخلاق و احکام اسلامی است. بماند اینکه از روزگاران دور، باورمندان به این دین، از عامی و عالم، بیش از مراجعه به قرآن و فهم آن، اوقات خود را به تفقه در فقه گذرانده‌اند و بی‌توجه به قرآن، کتب فقهی و روایات و احادیث منقول را به دیده گرفته و گویی با بودن آن مأثورات، نیاز چندانی به این منبع اصلی دین خود ندیده‌اند.

حامد ابوزید از نواندیشان معاصر معتقدست که راه زنده ماندن پیام قرآن، تأویل است. از دیدگاه وی، آیات الاحکام باید به‌صورت عصری تأویل شود؛ از سیر تکوین احکام در عصر نزول، پیامی حاصل می‌شود که با استفاده از آن می‌توان احکام عصری را به‌دست آورد. از آنجا که هر فهمی از قرآن باید ضابطه‌مند باشد، بررسی ضابطه‌مندی تأویل ابوزید ضروری می‌نماید. هدف پژوهش حاضر، پی‌گیری ضابطه‌مندی در مؤلفه‌های تأویل ابوزید؛ مبانی هرمنوتیکی، روش و معیار تأویل است. مطابق نتایج پژوهش، برخی عوامل موجب بی‌ضابطگی تأویل می‌شود: در مبانی، غفلت از قصد مولف، اعتقاد به تاریخمندی فهم و ...؛ در روش، خوانش‌پذیری پیام حاصل از سیر تکوین احکام و در معیارها، عصری بودن و مطابقت با پیام حاصل از سیر تکوین احکام. البته دو معیار پیوند معنا با فحوا و توجه به بافت‌های مختلف کلام، خوانش افراطی متن را مهار می‌کنند.

این مقاله در تلاش است تا با بررسی و تببین مبانی اندیشه‌های ابوزید، به واکاوی دیدگاه­های وی در خصوص مسئله زن در عصر حاضر بپردازد. مهمترین مبانی‌ فکری ابوزید در مسئله زنان، تفکر سکولاریستی وی در خصوص مرجعیت عقل انسانی، تاریخمندی متون دینی، هرمنوتیک فلسفی گادامر، زبان­شناسی خاص وی و تفاوت معنا و فحوا است که به او این اجازه را می‌دهد تا مدعی شود قرآن،‌ یک‌ محصول‌ فرهنگی‌ است‌ که‌ در زمینه‌‌ فرهنگی-اجتماعی‌ خاصی‌ شکل‌ گرفته‌ که جدای‌ از فرهنگ‌ آن روزگار نیست. بنابراین، بسیاری از احکام مختص زنان مانند ارث، پوشش و ازدواج و طلاق را اموری تاریخمند و تأویل پذیر می‌داند که مربوط به عصر نزول است و در عصر حاضر کارایی ندارد. در عصر حاضر، ضروری است تا متفکران اسلامی، احکام و قوانینی متناسب با این عصر برای زنان وضع کنند.