جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادرک حسی دومین مرحله از مراحل سیر آگاهی در پدیدارشناسی روح هگل است که بر محور کلیت و ضرورت منطقی قوام یافته و بنابراین، در بستر آن برای نخستین‌بار در این سیر، امکان ظهور شیء به‌مثابه «ذات» فراهم می‌گردد. اما تعارض وحدت شیء و کثرت ویژگی‌های آن، معضلی بنیادین است که اندیشمندان در دورة اول تاریخ فلسفه (یا همان سنت فکری ارسطویی،) با وضع تمایز میان امر ذاتی و غیرذاتی و انتساب امر دوم به ویژگی‌های متکثر شیء، درصدد حل آن برآمده‌اند. در عین حال، با به‌چالش کشیده شدن این راه‌حلِ واقع‌گرایی خام در پی برجسته شدن نقش فاعل‌شناسا در فرآیند شناخت در فلسفه متجدد، بازاندیشی این معضل، برای معرفت شناسان متجدد ضرورت یافت. اما حاصل این بازاندیشی، تبدیل تعارض مورد بحث به جدالی لاینحل میان دو نحلة عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی در مورد انتساب وجه ذاتی (وحدت) به شیء و وجه غیرذاتی (کثرت) به فاعل‌شناسا در نحلة اول و برعکس آن در نحلة دوم، بود؛ جدالی که انقلاب کوپرنیکی کانت با بی‌اعتبار ساختن تمایز سنتی ذاتی و غیرذاتی، و باز تعریف مفهوم ذات ذیل شرایط استعلایی فاعل‌شناسا (سوژه) برای شناخت، بنا داشت مُهر ختامی همیشگی بر آن باشد، هرچند راه‌حل وی نیز بار دگر، با پدیدارشناسی هگل به‌چالش کشیده شد.

کی‌یرکگور را یکی از منتقدان جدی هگل دانسته‌اند. اما بعضی مفسران معتقدند نقد کی‌یرکگور، بیش از اینکه متوجه خود هگل باشد، متوجه هگلیان دانمارک است. حتی هنگامی‌که نقد وی بر خود هگل است نیز تا مد زیادی نتوانسته نظام هگلی را به‌درستی نقد کند و خود را از بستر اندیشة هگل جدا کند و همچنان در فضای هگلی به نقد هگل می‌پردازد. در این مقاله ضمن تبیین این تفسیر، برخی از نقدهای کی‌یرکگور، مانند نقد او بر جایگاه فرد، عقل نظری و ضرورت تاریخی در فلسفة هگل را بررسی می‌کنیم تا مشخص گردد، صحت و سقم این تفسیرتا کجاست. همچنین نگاهی خواهیم داشت به بیان کی‌یرکگور دربارة ساحت پاردوکسیکال ایمان و مقایسة آن با تضاد هگلی، و به این نکته خواهیم پرداخت که در بیان این مفهوم، کی‌یرکگور تا چه اندازه تحت تأثیر هگل قرار دارد. هدف مقاله بررسی نقدهای کی‌یرکگور است، در عین حال، هرجا که لازم بوده به اندیشه‌های هگل نیز اشاره شده است.

هگل مدّعی است که نظریّه‌ی اخلاقی کانت، انتزاعی و بدون محتواست؛ علاوه ‌براین، اصول اخلاقی کانت، اخلاقی را عرضه می‌دارند که به‌واسطه‌ی تناقضات ذاتی که دارد، محال و غیرممکن است. در عوض، هگل پیشنهاد می‌کند که «زندگی اخلاقی» راه حل عیوبی است که در نظریّه‌ی اخلاقی کانت مطرح است. هدف این مقاله بررسی و تعیین اعتبار انتقاد هگل است؛ و تا حدی آنچه می‌توان آن را بسط نظریّه‌ی اخلاقی کانت نامید. برای هگل، اخلاق انتقال ضروری از تجلّی آزادی فردی به مفهوم حق است.

دیالکتیک به‌عنوان روش در فکر و استدلال فلسفی، نقشی محوری در فلسفۀ افلاطون و هگل دارد. افلاطون، به‌ویژه در دیالوگ‌هایی مانند جمهوری و سوفیست دیالکتیک را به‌عنوان راهی برای دستیابی به حقیقت معرفی می‌کند و بنیانی را پایه‌گذاری می‌کند که بعدها توسط هگل توسعه یافت. در فلسفه افلاطون ایده‌ها (مُثُل) ارتباط معنایی و منطقی با یکدیگر دارند و از طریق بررسی متقابل و دیالکتیکی آن‌ها می‌توان به فهمی عمیق‌تر از حقیقت رسید. اما هگل، دیالکتیک را به‌عنوان یک فرایند تاریخی و فلسفی می‌بیند که از طریق تضادها (تز و آنتی‌تز) و رفع آن‌ها (سنتز) پیش می‌رود و این فرایند به‌طور پیوسته آگاهی و شناخت را به سطح بالاتری می‌رساند و در نهایت به‌ تحقق عقل مطلق می‌انجامد. هانس-گئورک گادامر، متأثر از این دو فیلسوف، در کتاب مشهور خود حقیقت و روش تلاش می‌کند تا دیالکتیک را در چارچوب هرمنوتیک فلسفی بازتعریف کند. گادامر با تأکید بر تاریخ‌مندی و زبان به‌عنوان عناصر اساسی فهم، دیالکتیک را نه‌تنها عنصری بنیادین در دست­یابی به حقیقت، بلکه عامل جدایی­ناپذیر هر گونه فهم و تفسیر متون و رویداد‌های تاریخی می‌داند. این مقاله به بررسی تأثیر مؤلفه‌های دیالکتیکی افلاطون و هگل بر نظریه هرمنوتیکی گادامر می‌پردازد و به روش تحلیلی- تطبیقی نشان می‌دهد که گادامر چگونه با استفاده از مفاهیم دیالکتیکی افلاطون و هگل و ترکیب آن با اصول هرمنوتیکی خود، چارچوبی نوین با تأکید بر تاریخ‌مندی و گفت‌وگو برای فهم و تفسیر در علوم انسانی ارائه می‌کند.

یکی از دلمشغولی‌های اصلی فیلسوفان دوره جدید بویژه پس از عصر روشنگری، چالش‌های معرفت‌شناختی مهمی بود که ریشه در دیدگاه‌های فیلسوفان پیش از آنها درباب فاهمه آدمی و حدود و ثغور آن دارد. هگل در آثار مختلف خود، بویژه در پدیدارشناسیِ روح، به‌تناسب مباحث فلسفی و با ادبیات متافیزیکیِ خاص خودش، به برخی از این چالش‌ها توجه کرده و سعی دارد برون‌رفتی برای آنها بیابد. او در این اثر، به دشواریِ یافتن معیار گزاره صادق از کاذب و نیز یافتن معیار حقیقت از ناحقیقت اشاره می‌کند و پیامدهای معرفت‌شناختیِ آن ـ‌مانند شکاکیت‌ـ را متذکر می‌گردد. هگل برای فائق آمدن بر این شکاکیت معرفتی‌ای که از افلاطون به وی به ارث رسیده بود، تلاش می‌کند از عقلانی‌بودنِ واقعیت کمک بگیرد. مراد او از اینکه واقعیت عقلانی است، در درجه اول این‌است که در خود واقعیت چیزی نیست که برای عقل، شک‌برانگیز، حقیقتاً غیرقابل فهم، متناقض یا تبیین‌ناپذیر باشد. از نظر او، این را باید فلسفه به ما بیاموزاند وگرنه دچار شکاکیت و ناامیدیِ حاصل از تئوری‌های معرفت‌شناختی خواهیم شد که از گذشته به ما رسیده‌اند. در جستار حاضر، سعی خواهیم نمود با توجه به تبیین‌های هگل در مقدمه پدیدارشناسیِ روح، چالش‌های معرفت‌شناختی و برخی نگاه‌های انتقادی او به فیلسوفان گذشته را بیان کنیم.

بحث از تجربه نزد هگل و وایتهد با یک مبنای اساسی و شبیه به­‌هم، مطرح اما در دو مسیر کاملاً متفاوت بسط می­یابد. مبنای این دو فیلسوف در مورد تجربه گره زدن بحث از آن به چیستی هستی است؛ هر چند این موضوع نیز به‌­رغم شباهت‌­هایی که میان­شان هست، متفاوت می­‌نماید. هگل واقعیت را در صیرورت می‌­داند تا روح به مرحلۀ نهایی خود برسد. بنابراین تجربه را در این ساختار مورد توجه قرار داده و معنا و مفهومی در حوزۀ شناخت برای آن قائل می­‌شود. وایتهد نیز به صیرورت قائل است اما به روح قائل نیست و هر چه به ­تجربه دربیاید را واقعیت می­‌داند. بنابراین مفهوم تجربه نزد او از حوزۀ شناخت بیرون می­‌رود. ما در بررسی و تحلیل تجربه میان این دو فیلسوف با اینکه حضور مبنای مشترک را همه‌­جا می‌­توانیم دریابیم، اما می­‌بینیم در بیشتر موارد این دو از هم متمایز می­شوند و این موضوع به علت فهم متفاوت هر یک از تجربه است. ما در تحقیق حاضر سعی کرده‌­ایم با مبنا قرار دادن مفهوم و ویژگی­های تجربه میان هگل و وایتهد و با استفاده از آثاری که توانستیم مطالعه کنیم، در پاسخ به این پرسش که: «اگر آنچه از تجربه نزد هگل و وایتهد می­‌توانیم دریابیم را در برابر هم قرار دهیم، چه چیزی به‌­دست خواهیم آورد؟» ضمن نشان دادن وجوه «شباهت» و «تفاوت» را میان این دو فیلسوف به این نتیجه برسیم که «وایتهد در بحث تجربه از هگل عبور کرده است».