جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نکات مهم درحیات تاریخی حکمت صدرایی آن است که به لحاظ تاریخی مدت زمان بسیاری به طول انجامید تا این حکمت در حوزه­های علمی جایگاه خود را بازیابد و مورد قبول قرار گیرد. مسئله‌‌ای که ریشه در ماهیت این مکتب و تعارضات و فضای اجتماعی-تاریخی آن دارد و بررسی آن می‌‌تواند ضمن روشن شدن وجوه تاریک و ناشناخته حکمت صدرایی، تفاوت­ها و تقابلات آن را با سایر مکاتب بازنماید. بر این اساس در این مقاله با روشی تاریخی تحلیلی با بررسی حیات تاریخی حکمت متعالیه پس از ملاصدرا تلاش می گردد به این سوال اصلی پاسخ داده شود که چرا حکمت متعالیه پس ملاصدرا با وفقه بسیار در فلسفه اسلامی رواج یافت و موانع این وقفه تاریخی چیست. به طور کلی حیات تاریخی حکمت متعالیه با فراز و فرودهایی همراه بوده است به طوری که این مکتب در آغاز به دلایلی چندان رواج و رشدی نداشت، ولی پس از آن با توجه به ماهیت تلفیقی و ترکیبی خود توانست نظریات معارض زمانه را از وضعیت تقابل خارج نماید و به صورت گسترده رشد یابد. در این بستر مهم­ترین علل عدم رواج و وقفه تاریخی آن ریشه در نفوذ فلسفه سنتی و تسلط اندیشه اخباری‌‌گری و حدیث گرایی و تقابل و تعرضات حکمت متعالیه با مکتب فلسفی حکیم تبریزی دارد.

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی و به تبع او، صدرالمتألهین شیرازی معتقدند که هر ترکیب حقیقی اتحادی است، اما آیا نظریۀ ترکیب اتحادی ملاصدرا با نظریۀ ترکیب اتحادی دشتکی متفاوت است؟ در این مقاله نشان داده‌ایم که ملاصدرا در این بحث کاملاً همراه با دشتکی و ناظر به کلمات وی حرکت کرده و در مواضعی دیدگاه دشتکی را نقد کرده و از او فاصله گرفته است. ملاصدرا معتقد است دشتکی از عهدۀ تبیین دقیق ترکیب اتحادی بر نیامده و وجود خارجی اجزای مرکب را انکار کرده است، اما نشان داده‌ایم که نقد ملاصدرا بر دشتکی وارد نیست و دیدگاه این دو دربارۀ ترکیب اتحادی تفاوتی ندارد، مگر در برخی مقدمات و جزئیات و تبیین‌های فلسفی مبتنی بر نظریۀ وجود، و اگر تفاوتی جدی در کار است، به اختلاف نظریۀ وجود این دو فیلسوف باز می‌گردد. نگاه خاص وجودی ملاصدرا البته موجب می‌شود که تبیین وی از این نظریه متفاوت و ویژه باشد.

این مقاله به منظور یافتن یک خوانش مشترک درباره آموزه «حدوث» بر بررسی رهیافت حدوث دهری «دفعه واحده» میرداماد از یک‌سو و «حدوث زمانی» ملاصدرا از دیگر سو تمرکز دارد. بخشی از کتاب قبسات به بحث از حقیقت حدوث دهری و رویکرد ابداعی دفعه واحده می‌پردازد. ملاصدرا نیز در منهج سوم، مشعر سوم کتاب المشاعر به تحلیل حدوث زمانی و ارائه برداشتی نو از آن اقدام می‌نماید. این مقاله دو دستاورد مهم دارد: اولی یافتن رد پای حدوث زمانی در رهیافت دفعه واحده و دیگری تبیین گونه‌ای همگرایی میان این دو رویکرد درباره مقوله حدوث به رغم تفاوت‌ها. نویسنده با تحلیل رویکرد حدوث دهری نشان می‌دهد که مولفه بنیادی رهیافت دفعه واحده بر آموزه مسبوقیت عدم واقعی و عدم غیر مجامع عالم مادی در مرتبه دهر استوار است و حدوث عالم مادی دفعه الواحده روی می‌دهد. همچنین قوام آموزه حدوث زمانی نزد ملاصدرا بر نظریه مسبوق‌الوجود بودن عالم مادی به عدم واقعی زمانی تکیه می‌کند. با این همه تبیین نو ملاصدرا از حادث زمانی خلاف خوانش دفعه واحده نه تنها به دوام فیض علت فاعلی نیازمند است، بلکه موجود حدوث یافته و مسبوق به عدم زمانی پیشین، حدوث دفعی نیافته است. چرا که هر آن در زمان، مشمول حدوث نو است و به این‌سان منجر به شکل‌گیری خوانشی نو از عملکرد علت یعنی دوام فیض وجود در فرآیند حدوث می‌شود.

ترس از مرگ امری است ضروری و همچون خود مرگ از حکمت‌های الهی است. دلایل فلسفی و وجودی مبتنی بر علل فاعلی و غایی که از اختصاصات ملاصدرا است، دو دلیل اصلی وی در تبیین این ترس است. نفس، فاعل ترس است چون دوستدار خدا و صفت جاودانگی او است و هم به دلیل غلبه احکام بدن زوال دنیوی را ناخوش می‌دارد. غایت وجودی این ترسِ نهفته در نفس نیز محافظت از بدن برای رسیدن به کمال لایق است. دلایل غیروجودشناسانه صدرا برای ترس نفس از مرگِ بدن، ارزش‌شناختی (اخلاقی)، معرفت‌شناختی و روان‌شناختی است. راه‌حل‌های استنباط شده از آثار وی برای غلبه براین ترس،افزایش آگاهی است؛ چراکه اصولاً ترس از مرگ، بی‌فایده و فرار از آن ناسودمند است. برای غلبه بر این ترس، باید به معرفت خدا و شناخت راز تقدیرات الهی نائل شد.در حالی که ملاصدرا با طرح دلایل وجودشناسانه، وجود این ترس را ضروری می‌داند؛ اما ابن‌سینا با طرح دلایل صرفاً غیروجودشناسانه، این ترس را ناموجّه تلقّی می‌کند. درمان این ترس از نگاه ابن‌سینا همچون ملاصدرا مجموعا افزایش معرفت و آگاهی است؛ هرچند چاره‌ساز بودن این راه‌حل برای اکثریت مردم، محل تردید و ابهام است.

در تبیین نحوۀ فاعلیت الهی و غیرالهی، قاعده «لامؤثر فی الوجود الا الله» مورد پذیرش و تأکید اشاعره و ملاصدرا است. لکن هر کدام، تفسیری متفاوت از این قاعده ارائه کرده­اند. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی – انتقادی، با بررسی تطبیقی میان این دو دیدگاه درپی­فهم پاسخ به ­این سؤال هستیم که تبیین، مبانی و لوازم دو دیدگاه از فاعلیت الهی و غیرالهی برپایه قاعده مزبور چیست؟ اشاعره بر اساس این قاعده، هرگونه علیت و تأثیر و تأثُّر را در میان فاعل­های غیر الهی انکار کرده­اند و فقط فاعلیت مستقیم الهی را برای همه افعال می­پذیرند. اما ملاصدرا بر اساس مبانی­ فلسفی خود در حکمت متعالیه، ضمن اثبات فاعلیَّت قریب الهی برای تمامی افعال، نقشی را نیز برای فاعل­های غیرالهی در افعال می­پذیرد و گونه­ای از تأثیر و تأثُّر در میان مخلوقات را اثبات می­کند. هر دو دیدگاه دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند و هیچ­یک از آن دو خالی از اشکال به­نظر نرسید. با این­حال به­نظر می­رسد از میان تبیین­های متعدد و مختلفی که از دیدگاه ملاصدرا ارائه شده است، تبیینی که ملاعلی مدرس از آن ارائه کرده، تا حد زیادی پیراسته از اشکالات می­گردد.

مسئله اساسیِ این پژوهش بررسیِ «تبیینِ علّیِ عمل» و هدفِ آن کشفِ الگوی عامّ قیاسی- قانونی به روشِ تحلیلی-توصیفی در فلسفه‌ی صدرالمتألّهین و نقدِ این الگو از طریقِ بررسیِ لوازمِ منطقیِ آن ‌است. از نظرِ ملاصدرا، عمل، فعلِ ارادیِ آدمی است که وی به آن آگاهی مرتبه‌ی دوم دارد؛ از این‌رو تبیینِ علّیِ عمل نیازمندِ کشفِ مبادیِ این دو عنصر یعنی فعلِ ارادی و آگاهیِ مرتبه‌ی دوم است. مبدأ اصلیِ صدورِ فعلِ ارادی در حکمتِ متعالیه تصدیق به‌فایدۀ آن توسّطِ قوّۀ متصرّفه‌است و مبادیِ دیگر، همچون قوّۀ شوق، اراده و قوّۀ فاعله به‌طورِ مکانیکی نقشِ خود را در صدورِ فعلِ ارادی ایفا می‌کنند. سلطنتِ متصرّفه در پیدایشِ فعلِ ارادی با دخالتِ عقلِ عملی به‌عنوانِ مبدأ آگاهی‌ساز، تعدیل می‌شود به‌طوری که عمل فعلِ ارادی است که از کانالِ عقلِ عملی عبور کند. از نظرِ صدرالمتألّهین، علّتِ حصولِ یک عمل در نهایت یا تصدیقِ یکی از دو قوّۀ متصرّفه یا عاقله به انجامِ آن عمل بدونِ وجودِ تصدیقِ مُعارض است و یا تصدیقِ یکی از این دو قوّۀ ادراکی به انجامِ یک عمل و غلبه برشوقِ ناشی از تصدیقِ مُعارض قوّۀ دیگر است؛ بنابراین «تصدیق به سودمندیِ یک عمل» در صورت «نبودِ تصدیقِ معارض» یا «غلبه بر شوقِ ناشی از تصدیقِ مُعارض» الگوی عامّ قیاسی-قانونی را در بابِ عمل، در حکمت متعالیه می‌سازد. اشکالِ هنجارمندی، عدمِ تبیینِ علّی در هنگامِ تعارض شوق‌ها و جبرگرایی سه اشکالِ وارد بر نظریۀ صدرالمتألّهین در بابِ تبیینِ علّی است.همچنین تفسیرِ قُوای نفس به مراتب یا شئونِ نفس، دخالتی در الگوی تبیینِ علّی ندارد بلکه صرفاً منجر به تغییر در ادبیّاتِ بحث می‌شود وهمان اشکالاتِ مذکور پابرجا خواهد ماند.

‌در این پژوهش با تمرکز بر موضوع عقلانیت اخلاقی، آرای ‌ابن‌تیمیه و ملاصدرا در این موضوع تحلیل و بررسی می‌شود. با قبول عقلانیت اخلاقی در جایگاه رویکردی که افزون بر مبنای عقلانی، به سازگاری عمل ـ نتیجه باور دارد، می‌توان اندیشۀ دو متفکر را این‌گونه تفکیک کرد: الف) ابن‌تیمیه با قبول وابستگی تام اخلاق به شریعت در مسیر نظریۀ موسوم به امر الهی (حُسن و قبح شرعی) گام برمی‌دارد و در حوزۀ عمل اخلاقی هم نوعی از تکلیف‌گرایی شریعت‌محور را توسعه بخشیده است. ب) ملاصدرا با تکیه بر تمایز مفهومی و این‌همانی مصداقی دین و اخلاق، رویکرد موسوم به نظریۀ قانون طبیعی (حُسن و قبح عقلی) را مرجح می‌داند و در حوزۀ عمل اخلاقی هم به رویکرد فضیلت‌گرایانه متمایل شده است. با این وصف و در مقام داوری به نظر می‌رسد رویکرد ملاصدرا از حیث توجه به ارزش و استقلال عقلانی حیات اخلاقی و همچنین از حیث توجه به ابعاد زیستی ـ تجربی اخلاق در برابر آنچه ابن‌تیمیه عرضه کرده است، برتری نمایانی دارد

هدف مقاله حاضر پاسخ به اين سؤال است که چگونه زيبايي‌‌هاي سبک زندگي اسلامي با نگاه انسان‌شناختي صدرالمتألهين تبيين مي‌شود؟ براي پاسخ، بعد از توضيح مفاهيم اصلي همچون سبک زندگي و زيبايي، عناصر زيبايي‌شناختي سبک زندگي در انسان‌شناسي بررسي گرديد. سپس با توجه به اقسام زيبايي حسي، خيالي و عقلي، نسبت حس، خيال و عقل در سبک زندگي و انسان‌شناسي تبيين شد. در ادامه با روش توصيفي ـ تحليلي جايگاه انواع زيبايي‌هاي سبک زندگي در حيات بشر مشخص گرديد. بر پايۀ بررسي‌هاي انجام‌شده اين نتيجه به‌دست آمد که همواره سعادت حسي و خيالي افراد جامعه، منوط به ادراک صورت‌‌هاي ظاهري و تصويرسازي زيباست. بنابراين به‌ سبب لزوم مدارا با ديگران در سبک زندگي اسلامي، آراستگي ظاهري و خيالي بخشي از وظيفۀ اجتماعي فرد نسبت‌ به ديگران شمرده مي‌شود. زيبايي‌هاي عقلي نيز همان مطلوب‌هاي فطرت سليم انساني هستند. حرکت در مسير فطرت، روش وصول به مرتبۀ برتر انساني يعني مدرکات عالي عقل نظري است. با حصول چنين مرتبه‌اي سلامت روحي و معنوي انسان تضمين شده و در نتيجه زيبايي‌هاي عقلاني سبک زندگي که همان مطلوبات فطري انسان هستند، بروز و ظهور مي‌يابند. اين مرتبه از سبک زندگي، جامع همه زيبايي‌هاي مراتب پايين‌تر نيز هست.

از نظر ابن‌سینا و ملاصدرا، معراج پیامبر(ص) واقعیت داشته و انکارکنندگان آن در زمرۀ کافران و گمراه‌شدگان از صراط مستقیم هستند. ابن‌سینا معتقد است معراج پیامبر(ص) جسمانی نبوده، چراکه جسم در یک لحظه نمیتواند مسافت بسیار زیاد را طی کند، بلکه عقلی و روحانی بوده است. ببیان دیگر، چون مسیر عروج پیامبر(ص) عوالم مجرده بوده است، نمیتوان این سیر را سیری جسمانی دانست. اما ملاصدرا با صراحت از جسمانی بودن کیفیت حضور پیامبر در معراج سخن میگوید. او قائل به جسمانی بودن حضور پیامبر در سیر آسمانی و همچنین جسمانی بودن اموری است که برای ایشان در شب معراج رخ داده است؛ البته جسمانی بودن آنها متناسب با عوالمی است که حضرت در آنها سیر کرده اند. ملاصدرا برای انسان قائل به سه نوع جسم است: عقلی، مثالی و عنصری. او سیر زمینی را از سنخ جسم عنصری و سیر آسمانی را از سنخ جسم مثالی و همچنین جسم عقلی میداند و معتقد است حضرت، متناسب با عوالمی که سیر میکردند، لباس جسمانیت به تن مینمودند. در این مقاله، مسئلۀ کیفیت حضور پیامبر در شب معراج و امور اخروی‌یی که برای ایشان در آن شب اتفاق افتاد، با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و بر اساس دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا بررسی و تحلیل میشود.

هر نظريه‌پرداز حوزۀ علوم مرتبط با انسان، براساس رويکرد فلسفي و مباني نظري خود، ناگزير در مورد ماهيت انسان نظريۀ خاصي را مطرح کرده‌است. بي. اف. اسكينر، از روان‌شناسان رفتارگراست که بر روان‌شناسان ديگر، دانش روان‌شناسي، به‌ويژه مبحث يادگيري، تأثير فراواني داشته است. برداشت اسکينر از انسان، کاملاً مادي و بر پايۀ فيزيکاليسم است‌. او انسان را موجودي تك‌ساحتي و مادي مي‌داند. رفتار انسان به عقيدۀ اسکينر مبتني بر انگيزه و امور دروني نيست؛ بلکه به‌وسيلۀ نيروهاي بيروني و محيط تعيين مي‌شود. اسکينر و طرفدارانش مفاهيمي مانند آزادي، اختيار و اراده را مفاهيمي غيرعلمي مي‌دانند. در سوي ديگر، حكمت متعاليه به‌مثابه فلسفه‌اي پويا، مهم‌ترين و عالي‌ترين مکتب فلسفي در ميان همۀ مکاتب فلسفي جهان است. در اين مقاله، با استفاده از منابع کتابخانه‌اي و با رويكردی توصيفي / انتقادي، ديدگاه اسکينر در مورد ماهيت انسان و مباني آن طرح، و با توجه به انسان‌شناسي حکمت متعاليه ارزيابي ‌شده است؛‌ تا ضعف نگاه اسكينر به انسان، و تعالي ديدگاه حكمت متعاليه در اين زمينه مشخص شود.