جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فریتیوف شوان به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نمایندگان سنت‌گرایی، رویکردی متفاوت در حوزه‌ فلسفه‌ دین و فلسفه‌ هنر عرضه می‌کند. این رویکرد دربردارنده‌ نگاهی نوین به مفاهیم کهن دینی، متافیزیکی و هنری است. در این میان، دو مفهوم مهم و اثرگذار صورت و ماده در طرح‌بندی‌های وی از دین و هنر نقشی مهم ایفا می‌کنند؛ این دو مفهوم همچون حلقه‌ای واسط، دین و هنر را به یکدیگر پیوند می‌دهند و از این منظر اهمیتی فراوان دارند. برای شوان تناسب و شکل صورت و ماده در دین، نمایانگر وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت ادیان است و در هنر نشان‌دهنده اصالت و حقیقی بودن آن. این کردوکار دیالکتیکی پیش و بیش از آنکه ناظر به فرم باشد از دل محتوا برمی‌خیزد لیکن هیچ‌گاه آن را فدای محتوا نمی‌کند بلکه همیشه بر یک هماهنگی پیشین بنیاد تأکید می‌ورزد. بر این مبناست که در هنر قدسی فرم همراه با محتوا و ماده به تعالی می‌رسد و به‌اندازه دومی مخاطب خویش را به ساحتی مینوی رهنمون می‌سازد. این مقاله، با تکیه بر آرای فریتیوف شوان، به بررسی ابعاد مختلف صورت و ماده در دین و هنر و نسبت صورت و ماده دینی و هنری خواهد پرداخت.

برونو گیوئیدردونی(Bruno Guiderdoni)، دکترای اخترفیزیک، پژوهشگر «مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه» (CNRS) و «انستیتو اخترفیزیک پاریس»، عضو شورای اجرایی «بنیاد تمپلتون» و «دومین برنامه علم و جستجوی حقیقت» در «مرکز الهیات و علوم طبیعی برکلی»، عضو شورای علمی «دانشگاه بین‌رشته‌ای پاریس» است. هدف آثار و فعالیت‌های علمی در بیش از هشتاد عنوان منتشرشده، شناخت فرآیندهایی است که به شکل‌گیری و تحول کهکشان‌ها می‌انجامد. وی در تلاش است تا چهارچوبی نظری برای تفسیر داده‌های به دست‌آمده از کهکشان‌های دوردست ارائه کند. در سال ۱۹۹۴، با برخی دیگر از اندیشمندان مسلمان، «موسسه مطالعات عالی اسلامی[۱]» را پایه‌گذاری کرد که هدف آن شناساندن ارزش‌های معنوی و فرهنگی اسلام به جامعه غربی است. در این زمینه، وی به‌طور مرتب همایش‌هایی در موضوعات گوناگون برگزار می‌کند. او در الهیات اسلامی تاکنون بیش از ۱۴۰ مقاله منتشر کرده است. از ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۹، در برنامه «ادیان» شبکه دوم تلویزیون فرانسه، برنامه هفتگی «شناخت اسلام» را اجرا کرده و در آن با بسیاری از اندیشمندان جهان اسلام به گفتگو نشسته است. وی هم اینک در حال نگارش کتابی در «معنویت اسلام» است. گیوئیدردونی به اسلام گرویده و نام کوچک خود را به عبدالحق تغییر داده است.

مبانی هستی شناسی سنت‌گرایان بر اساس چیدمان طولی مراتب هستی و شرح ظهور کثرت از وحدت، اصل مهم اندیشه‌ی ایشان، یعنی وجود یک نمادگرایی یا سمبولیسم کلی را تبیین و اثبات می‌نماید. سمبولیسم در کنار موضوع و نحوه‌ی اجرای معنوی، یکی از ارکان اصلی هنر مقدس را تشکیل می‌دهد. کلیه‌ی مراتب هستی، حقایق بی‌صورت را بواسطه‌ی رمزپردازی در قالب هنر قدسی، مناسک، اسطوره‌ها و... به نمود می‌رسانند. از منظر گنون هر آنچه که وجود دارد اگر در این سلسله مراتب کلی سهیم نباشد، عدم صرف است. کلیه‌ی هستی‌های عالم محسوس و حتی کلمات و صور هنری نیز می‌توانند یک تجلی از تجلیات امر مطلق باشند. در این پژوهش سعی بر آن است تامهم‌ترین وجوه رمز و نماد سنتی در قلمروی عالم محسوس از منظر گنون بررسی گردد. نگاه سنت به مقوله‌ی نماد، وجودشناسانه بوده و با آن مفهوم عرضی از نماد که امروزه در هنر دیده می‌شود، بسیار متفاوت و وسیع‌تر است و به نوعی آنرا در بر می‌گیرد. پذیرش سمبولیسم کلی و توجه به معنای مابعدالطبیعی نماد و رمز، راهی برای برداشتن حجاب ظاهر و رسیدن به باطن و مثال اعلای نماد و در نتیجه نزدیک‌تر شدن به حقیقت مطلق است.

‫اين پژوهش تلاشي است در جهت تبيين مهمترين انتقادهاي سنت گرايان بر فلسفه مدرن به روايت دو متفکر مهم اين جريان فکري يعني رنه گنون و فريتيوف شوان. نويسنده نخست به معرفي فلسفه مدرن و سنت گرايي پرداخته است. دوران پانصد ساله گذشته، در مقابل کل تاريخ بشر قرار گرفت و به عنوان دوران مدرن در مقابل دوران سنّت مشهور شد. فلسفه مدرن در اين فضا و همراه با تحولات آن به وجود آمد. چهار جريان اصلي فلسفه مدرن عبارتاند از: عقلگرايي، تجربهگرايي، ايده آليسم و اگزيستانسياليسم. فلسفه مدرن با ويژگي هايي چون خودْبنيادي، اومانيسم، طبيعتگرايي، اهميت دادن به معرفت شناسي و دوري از بحثهاي الهياتي، در مقابل فلسفه قرون وسطي قرار ميگيرد. سنتگرايي با دارا بودن مؤلفههاي خاص خود، به جرياني از نقادان مدرنيته و مدرنيسم اطلاق ميشود. اعتقاد به حکمت جاودان، وحدت متعاليه اديان، عنصر انتقال، و هنر سنتي، مهمترين مؤلفههاي سنتگرايي است. سنتگرايي در عرصههاي معرفت شناسي، ادعاهاي ويژهاي دارد که در ارتباط با همديگر، از انسجام و هماهنگي کاملي برخوردارند. در بحث از انتقادهاي سنتگرايان بر فلسفه مدرن، نخست زمينههاي فلسفه مدرن از يونان باستان تا دوره مدرن بررسي شده و عوامل زمينه ساز فلسفه مدرن از ديدگاه سنتگرايان تحليل شده است. سپس يکي از مهمترين نحلههاي فلسفه مدرن، يعني عقلگرايي، با رويکرد انتقادي سنتگرايان مورد بحث قرار گرفته و مباحثي چون حقيقت و واقعيت ، صيرورت و نسبيت، خودبنيادي، فردگرايي، و ماترياليسم، به عنوان مؤلفههاي فلسفه مدرن، نقد شده است و پس از آن، تجربهگرايي در رابطه با علم نوين و پيامدهايش با رويکرد انتقادي سنتگرايان مورد بحث واقع شده و مباحثي مانند ماهيت علم نوين و مفروضات آن و ماشينيسم و از خودبيگانگي بررسي شده است. نويسنده در پايان نکات مثبت و منفي ديدگاههاي سنتگرايان در رابطه با سنتگرايي و فلسفه مدرن را بيان کرده است. محور نقد سنتگرايي و فلسفه مدرن، از تعريف آنها از عقل ناشي ميشود.

فریتیوف شوان از دانشمندان طراز اول سنت گرا در آثار پر شمارش، مبانی فلسفی کلامی مدرنیسم را نقد بسیارکرده و بدین شیوه، خبط و خطاهای تجدد مسلکی را بر ملا ساخته است. برخی از نقدها، بدیع نیستند؛ اما نوع پرداخت آنها در کنار جامعیت، سازش ناپذیری، رسوخ تا پایه‌ای‌ترین بنیادهای تجدد و افشای پیامدهای آنها، برنامۀ انتقادی‌ای را که از جنبۀ سلبی تمام به نظر می‌رسد عرضه می‌کند. برنامه‌ای که می‌تواند در اصلاح عیوب جهان متجدد، ما را یاری رساند، خود باختگی‌ها را در برابر هیمنه و سیطرۀ تجدد بی مایه سازد و در دگرگونی رویکرد جهان متجدد به دین و سنت، کارساز افتد و اسباب اقبال به ارزش‌های بسیار آنها را فراهم آورد. فصل نخست این تحقیق، به ملاحظات کلی، ایضاح مفاهیم اصلی مثل سنت، مدرنیسم، و سیر تاریخی آن از نظر شوان و فصل دوم به زندگی، آثار و اندیشه‌های شوان پرداخته است. فصل سوم و چهارم، به ترتیب، نقدهای ناظر به تجدد مسلکی فلسفی و تجدد مسلکی علمی را ذیل عناوینی اصلی چون: عقلی مسلکی، تجربی مسلکی، مادی مسلکی، بشری مسلکی، تکامل مسلکی، روانشناسی مسلکی و مانند آنها گزارش کرده‌اند که ده‌ها عنوان فرعی ذیل آنها گرد آمده است. هریک از این عناوین سنگ بنایی از عمارت تجدد مسلکی است که به نحو مستقیم فلسفی و غیر مستقیم کلامی است. پیش داوری در عین وانمود به خلوّ تحقیق از آن، مسلک سازی در عین مخالفت با هر دین و مسلک، مقصور ساختن عقل در عقل جزوی، محصور نمودن علم در علم تجربی و بدین شیوه نفی خدا و تعالی، انسان را بر مسند خدا نشاندن و به حکم صدفه و تکامل، او را در عداد حیوانات شمردن، دین ستیزی و سنت زدایی و در نتیجه هدیه کردن پوچی، نومیدی، اضطراب، بمب هسته ای، ویرانیِ زیست محیط به بشر و جز اینها، شماری از نقد‌های بسیار شوان بر مبانی مزبور است. فصل فرجامینْ به بررسی خودِ آن نقد‌ها پرداخته است: نقدهایی که از یک سو جامع، قاطع، مبنایی و بنیادی می‌نمایند؛ از سوی دیگر دشواریاب، مبهم، گاه زیاده روانه و بیشتر ذوقي و اقناعي به نظر می‌نمایند تا استدلالی. درمجموع، این نقدها از جهت سلبی کامیاب به نظر می‌رسند، چون کاستی‌ها، ضعف‌ها، مشکلات و ناروایی‌های تجدد و تجدد مسلکی را آفتابی می‌کنند. اما از جهت ایجابی ناکام نشان می‌دهند؛ چون بدیلی برای تجدد و دنیای برآمده از آن پیش نمی‌نهند. گویا نتيجۀ کلّ برنامۀ انتقادی شوان، آن است که انسان بر سر دوراهيِ انتخابِِِ يکي از دو بديلِِ تجدد و سنت است: یا تجدد یا سنت. اين نتيجه، درست، به يکي از نقدهاي رايج شوان که آن را «دوراهه انگاري» ناميده، دچار می‌نُماید. اگر راه چاره، کنار نهادن تجدد و بازگشتن به عهد سنت است، این راه نه ممکن است و نه مطلوب. پس راه و چاره‌ای دیگر می‌باید. آن چاره چیست، آن راه کدام است؟ درپاسخ بدین پرسش مهم، آثار شوان خموش‌اند.