جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حوزه ادبیات تعلیمی فارسی نه تنها در قالب و شیوه بیان بسیار رنگارنگ و متنوع می نماید، که در محتوا نیز پهنه وسیعی درنوردیده که از فردی ترین عرصه خود سازی و آموزش و تزکیه درون در آثار صوفیانه تا برونی ترین حوزه انسانی، یعنی آثار سیاسی و اجتماعی را در بر می گیرد. در نوشتار حاضر شاخصه های ادبیات تعلیمی فارسی از منظر نگرش جنسیتی مخاطب این آثار، بررسی شد و نشان داده شد رویکرد اساسی پندنامه های فارسی در جهت تعلیم و تربیت پسران طرح ریزی شده و زنان که در این نظام تربیتی به طور کامل نادیده انگاشته شده و مغفول مانده اند، ناگزیر بوده اند همان نقش ها را بپذیرند و ارزش ها و منطق خود را بر اساس همان گفتمان غالب پی ریزی کنند.

«مثنوی» مولانا اثری عرفانی است که در آن حال و ذوق و عشق و آشفتگی، در قالب تعلیم بیان شده است. در این اثر علاوه بر مفاهیم و معانی اسلامی - عرفانی، مطالبی ذکر شده که راه رسیدن به مقام عالی انسانی و طریق خلیفه الهی او را نشان می دهد که از مهم ترین آنها، متخلق گشتن به اخلاق نیکوست. هدف مولانا، تعلیم برای رسیدن به کمال نفس است. اندیشه های تعلیمی مولانا، به تصوف او رنگ خاصی بخشیده و او را هم عارف و هم حکیم و هم فقیه معرفی کرده است. مولانا با تعالیم اخلاقی خود به سالکان می آموزد که آزادگی و رهایی از هوای نفس از مهم ترین نکته های عرفانی و اخلاقی است. مولانا اخلاق و عرفان را دو مقوله مرتبط به هم می داند و معتقد است تا سالک متخلق به اخلاق الله نگردد، نمی تواند مراتب سیر و سلوک را طی کند و عارف راستین تا از رذیلت ها صافی نشود، به مرتبه کمال نمی رسد. در این مقاله با تکیه بر تحلیل ابیات «مثنوی» و روش توصیفی - تحلیلی، به بررسی این مهم پرداخته می شود. با این هدف که اصالت تعلیم را، که رویکرد اصلی مولوی در «مثنوی» است، یادآور شویم.

شعر در بین ایرانیان از اهمیت بسیاری برخوردار است، چنان که اغلب فرمان روایان در گذشته از شعر و شاعر به عنوان سلاحی برای منافع خود استفاده می کردند، با آغاز جنبش مشروطیت نگرش شاعران به حکمران و مسائل اجتماعی دگرگون شد. ملک الشعرای بهار برجسته ترین شخصیت ادبی - سیاسی و بهترین نمونه این دگرگونی به شمار می رود. شعر او آکنده از آموزه های اخلاقی و تعلیمی است، آموزه هایی همچون دادگری، بخشش، ایثار و مهربانی و امثال آن که به قصد بیداری فرمان روایان از خواب غفلت و برحذر داشتن آنان از خودسری و ستم سروده شده است. این آموزه ها آن چنان متنوع و گسترده اند که زوایای گوناگون عرصه حکمرانی را در بر می گیرند. شاعر بر اساس فرهنگ الهی و اسلامی، دادگری و عدالت را محور تعالیم خود قرار می دهد و آن را مایه سعادت دو جهان معرفی می کند، همچنین وی تحقق ارزش های معنوی و کمال انسان را در فضای استبداد امکان پذیر نمی داند. ریشه آموزه های تعلیمی بهار را باید در تعالیم دین مبین اسلام و فرهنگ و تاریخ ایران باستان جست که با درایت، دل سوزی، شجاعت و هنر او همراه است.

نویسندگان کتاب های «کلیله و دمنه» و «گلستان» سعدی، هر یک به گونه ای در طرح مساله حکومت و ضرورت تشکیل دولت های سیاسی تاکید ورزیده اند. در هر دو اثر مذکور، مساله آیین کشورداری، حکومت، شیوه و راه های آن قابل بررسی است.رعایت اصول و موازین اخلاقی در کشورداری هم چون عدالت، رعیت پروری و امثال آن، پیوندی استوار با شیوه شخصی شاهان دارد و حتی این امر در منابع تاریخی ایران نیز نمود فراوانی دارد. «کلیله و دمنه» و «گلستان» نیز هریک به سهم خویش تاثیر عمده ای دارند. سعدی در «گلستان» یک باب را به سیرت پادشاهان اختصاص می دهد و نکات مهمی را در این زمینه متذکر می شود. در کتاب «کلیله و دمنه» نیز این امر به گونه ای دیگر و با زبان حیوانات بازگو می شود.نویسندگان هر دو کتاب «کلیله و دمنه» و «گلستان»، در صدد چاره برای رفع مشکل های مردم و دفع ستم و فساد و تباهی هستند. در هر دو اثر، حکومت ظالمانه ناروا دانسته شده و برای ریشه شناسی ناهنجاری حکومت ها، الگویی مناسب ارائه می شود که در صورت تحقق آن ها، سعادت دنیا و آخرت مردم تامین می شود.در نظر نویسندگان هر دو اثر، هر گونه رفتار پادشاه، عوامل حکومت و صاحبان حرفه و پیشه، به شرط این که غفلت از خداوند نباشد و در جهت رضای حق و شفقت بر خلق باشد شایسته و سازنده است. نویسندگان هر دو اثر، برای رسیدن به الگوی برتر حکومتی، نگرشی اسوه گرا دارند و برای نشان دادن نمودار عینی آن به آموزه های دینی تکیه می کنند و بر اهتمام به امور دنیا و دین تاکید می ورزند. هر دو اثرعدالت محوری و رعیت پروری را مهم ترین رکن حکومت صالح به شمار می آورند.این مقاله به منظور تبیین شیوه های حکومتی عادلانه و با تکیه بر عدالت، در «کلیله و دمنه» و «گلستان» تدوین شده و یافته های پژوهش به شکل توصیفی و تحلیلی ارائه شده اند.

بخش گسترده ای از شهرت شیخ شیراز در گرو قدرت سخنوری و فصاحت و بلاغت اوست. با این همه او از آن هنرمندانی نیست که تنها برای نشان دادن قدرت قلم خود مضامینی را به کار گرفته باشد. او مصلحی نیک اندیش است که دردهای جامعه و بویژه مشکلات رفتاری حاکمان روزگار خود را به خوبی دریافته و برای درمان آن ها از هنر سخنوری خویش بهره گرفته است. بدیهی است که ابزار مورد استفاده شیخ زبان است، ولی هنر مضاعف او در شگردهای اندرزگویی به حاکمان تجلی یافته است. شیخ شیراز با آگاهی از روحیات حاکمان، شیوه «هدایت غیرمستقیم» را برگزیده است. در این روش او با بهره گیری آگاهانه از هنر داستان پردازی، ضمن خلق حکایاتی رفتار ناپسند حاکمان را به دیگران نسبت داده و با تقبیح آن، بی آن که حساسیت و مخالفت حاکمان را برانگیزد، «داروی تلخ پند» را در کام جانشان تعبیه کرده است. در مقاله حاضر این شگرد تربیتی سعدی بررسی شده است.

پادشاهی، در باور و فرهنگ ایرانیان، مدت ها فره ای ایزدی به حساب می آمد. شاهان گرچه به مدد زر و زور یا به طریق موروثی بر اریکه قدرت تکیه می زدند، در حقیقت حکومت را هدیه ای از جانب پروردگار و حق مسلم خود می دانستند. اگر ما نیز این عقیده نااستوار را، صحیح فرض کنیم، باید بگوییم کمتر پادشاهانی در طول تاریخ وجود داشته اند که قدر این موهبت الهی را دانسته و از آن در جهت منافع و مصالح جامعه استفاده کرده باشند. بیشتر آن ها کسانی بوده اند که برای استمرار قدرتمندی خود، بر زیردستان ستم کرده، امنیت مالی و جانی آن ها را قربانی خواسته های سیری ناپذیر خود کرده اند. در این گفتار، با توجه به متون ادبی قرن چهارم تا هفتم هجری به ویژگی های یک حکومت آرمانی پرداخته ایم تا دانسته شود که حکومت چگونه باید رفتار کند تا همگان آرامش و امنیت را حس کنند و از رفاهی نسبی برخوردار باشند، سپس به یادکرد اخلاق و منش پادشاهانی پرداخته ایم که بنا به روایت شاعران و نویسندگان این دوره، از عدالت و دادگری بهره ای داشته اند و رد پای حاکمیت صحیح در زندگیشان دیده شده است. بدیهی است آنچه از نظر می گذرانید، شواهدی است که از متون ادبی استخراج شده، بنابراین می تواند در مقایسه با حکومت های آرمانی ای که از زبان متفکران و جامعه شناسان معرفی شده، مورد بررسی قرار بگیرد.

هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی در «بوستان» سعدی است. روش پژوهش حاضر توصیفی از نوع تحلیل محتوا و به صورت کیفی است. «بوستان» سعدی، به وسیله چک لیست محقق ساخته مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی مورد تحلیل محتوا قرار گرفت. سپس اطلاعات حاصل، به وسیله شاخص آماری فراوانی، مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که «بوستان» سعدی در مجموع 302 مرتبه به مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی توجه کرده است. مهارت هایی از جمله: سنجیده سخن گفتن، پرحرفی نکردن، صحبت کردن در فرصت مناسب، فضیلت سکوت، اهمیت ارتباط غیرکلامی نسبت به ارتباط کلامی، مهار خشم، مهر و محبت، صبر و شکیبایی، تکانشی عمل نکردن، بخشش و چشم پوشی، انتقادپذیری و خوش اخلاقی. با بررسی مهارت های عام زندگی زناشویی و خانوادگی در «بوستان»، مشاهده شد که سعدی چگونه در تک تک اشعار خود مهارت های زندگی زناشویی و خانوادگی را ذکر کرده است. این مهارت ها با حلاوتی خاص به رشته نظم کشیده شده و این نشان دهنده آن است که سعدی از میان دیگر هم طرازان خود نسبت به مسائل خانوادگی، اجتماعی، نگرش ها و ارزش های مذهبی عنایتی ویژه داشته است. بلاغت و رسایی سخن وی با عوامل متعددی پیوند دارد. او از هر فرصتی برای به اوج رساندن کلام خود و تسخیر بیشتر مخاطب بهره جسته است. اگرچه هدف اصلی سعدی حکایت پردازی نبوده است، بلکه از حکایت بیشتر به عنوان ابزاری برای تبیین دقیق تر اهداف تعلیمی و تربیتی خویش و همراه کردن مخاطب با خود بهره می گیرد، اما باریک بینی ها و ظرافت کاری های آگاهانه او در گزینش افراد یا اشخاص و عناصر حکایت ها نیز در بلاغت جویی او بی تاثیر نیست.

عشق، پدیده ای روانی و حالتی روحی است که با تجربه شخصی و دریافتی درونی همراه است. وصف عشق و شرح حالات عاشق و معشوق در ادبیات، جلوه خاص و گسترده ای دارد. بسامد بالای موضوعات درباره عشق در فرهنگ و ادب ملل، گویای این ادعا است. در ادبیات ایران زمین نیز شرح و بیان عشق، چه در جلوه های گوناگون عشق مجازی و چه در میراث عرفان، در مرتبه ملکوتی عشق انسان به خدا و عشق خدا به انسان، از زیباترین و درخشان ترین گوهرهای تفکر و اندیشه بشری است. در این میان منظومه های غنایی و عاشقانه در توصیف صحنه های عشق و دلدادگی، حائز اهمیت فراوانی است. شرح ویژگی های عاشق و معشوق و تعاملات آنها در این آثار جایگاه ویژه ای دارد. یکی از ویژگی های عشاق و صفت اخلاقی برجسته آنها، پندناپذیری آنان است که این مطلب رویارویی آنان را با ناصحان و ملامتگران به دنبال دارد، اغلب این ناصحان نیز از خویشان و نزدیکان عاشق به شمار می روند و در پیشبرد داستان تاثیر مهمی دارند. در این مقاله به چرایی و علل و زمینه های پندناپذیری عشاق و اقسام ناصحان و نوع پندهای آنان توجه شده است.