جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادبیات تعلیمی بخشی گسترده از ادبیات کهن فارسی را شامل می شود. اگر چه شاهنامه اثری حماسی به شمار می رود اما فردوسی در جای جای این اثر ارزشمند، از هر فرصتی برای بیان آموزه های تعلیمی استفاده کرده است، به ویژه در صحنه های حساس و در پایان داستان ها حضور آشکار فردوسی و بیان آموزه های اخلاقی قابل توجه است. توصیه های فردوسی به خردورزی، نام خواهی، دوری از آز، دادگری، رعایت اعتدال و ... در حوزه زندگی شخصی و اجتماع، بیانگر توجه فردوسی به ادب تعلیمی است. دو قرن بعد سعدی به عنوان یک مصلح اجتماعی، بوستان را درحوزه ادبیات عرفانی و تعلیمی سرود. سعدی با توجه به مقتضیات جامعه ایرانی و به ویژه اوضاع زمانه خود در بوستان به مسائلی چون احسان، تواضع، دادگری، رعایت اعتدال، نام خواهی، اغتنام فرصت، نفی آز و ... پرداخته است. مقایسه آموزه های تعلیمی فردوسی با سعدی بیانگر شباهت ها و تفاوت هایی در نگاه این دو شاعراست. تفاوت ها غالبا برخاسته از شرایط زمانی و اوضاع ایران در آن روزگار است که ازآن جمله می توان به تاثیر قرن ها تسلط بیگانگان، رواج عرفان و تفکر اشعری وکم رنگ شدن روحیه حماسی در روزگار سعدی اشاره کرد. در این مقاله به مقایسه آموزه های تعلیمی در شاهنامه فردوسی با بوستان سعدی پرداخته ایم و شباهت ها و تفاوت های موجود میان آموزه های تعلیمی این دو شاعر فرزانه را مورد بررسی قرارداده ایم.

نظریه منطق مکالمه یا منطق گفتگویی در قرن بیستم در تقابل با نقد سبک شناختی و زبان شناسی ساختارگرای سوسوری مطرح شد. میخاییل باختین، از یک سو در اعتراض به رژیم تک آوای استالین و از سوی دیگر در مخالفت با نظریه فردی و غیراجتماعی بودن زبان -که پیش از او بر حوزه نقد ادبی حکمفرما بود- این نظریه را مطرح کرد و در آن به ساختار اجتماعی گفتار، نقش «غیر» یا «دیگری» در گفتگو و ماهیت چندصدا و مکالمه گرای زبان ادبی و هنری پرداخت. از آن جا که باختین، گفتگومندی را در ذات هنر نهفته می داند، این نظریه در عصر حاضر برای خوانش متون مختلف و آثار ادبی و هنری بسیاری به کار گرفته می شود.با توجه به این که منطق گفتگو برآمده از ساختار جامعه ای تک صدا، جزم اندیش و شادی ستیز است، در این پژوهش یکی از تاریک ترین ادوار حیات اجتماعی و ادبی ایران؛ یعنی دوره بعد از هجوم مغول مورد توجه قرار گرفته است و برای نشان دادن میزان تاثیر ساختار اجتماع بر گفتگوگرایی نویسندگان، دو اثر منثور قابوس نامه و گلستان که یکی مربوط به قبل از حمله مغول و دیگری مربوط به دوره استیلای مغول است، انتخاب شده است که گرچه به لحاظ اشتمال بر مضامین و نکات تربیتی و اخلاقی تا حدودی همسان هستند اما نوع بیان و رویکرد عنصرالمعالی با سعدی در روایت و توجه به مولفه های گفتگو تفاوت دارد. از این رو در این پژوهش به بررسی منطق گفتگو در این دو اثر منثور ادب فارسی پرداخته می شود.

در نوع تعلیمی ادبیات هدف سراینده و گوینده، آموزش حکمت و اخلاق، همچنین تشریح و تبیین مسایل اخلاقی و تربیتی و اندیشه های مذهبی، حکمی و فلسفی جامعه است. بروز انحطاط فکری و اخلاقی و روابط غیرانسانی در جامعه سبب می شود که اشعار تعلیمی در کلام سخنوران گسترش روزافزون یابد. به علاوه کثرت و شدت انحرافات موجود در جامعه، به خصوص طبقات بالای آن (حاکمان سیاسی و دینی) و سپس شیوع آن در بین مردم، باعث می شود تا بسیاری از شاعران به عنوان روشنفکر عصر خویش به بررسی و نقد اعمال این عاملان در آثار خود بپردازند و در کنار آموزه های اخلاقی و تشریح و تبیین مسایل تربیتی، به شعر خود رنگی از اعتراض و انتقاد نیز بزنند. نظامی که همچون جامعه شناسی آگاه به بررسی رفتارهای مردم جامعه زمان خود می پردازد، شعرش آیینه تمام نمای رفتارهای فردی و اجتماعی زمانش است که توانسته آن را به بهترین شکل به تصویر بکشد. حافظ نیز حامی ارزش ها و منش های اخلاقی است و پند و اندرزهایش مبتنی بر این اصول است. حافظ در پاره ای از موارد از کلام نظامی تاثیر پذیرفته اما مقلد او نیست. به طور کلی از شعر وی به دو صورت استفاده می کند: یکی گرفتن مضامین و دیگر قالب های شعری اما خیلی اسیر چارچوب تفکرات نظامی نمی شود.

سلوک در راه شریعت و طریقت برای رسیدن به حقیقت بدون راهنمایی و هدایت کسی که خود این راه را رفته باشد، امکان پذیر نیست. برخی از مشایخ صوفیه که به چنین مقامی رسیده یا تا حدودی به آن نزدیک شده اند، وظیفه تعلیم دیگران را بر عهده گرفته اند. آنها برای نیل به این هدف از شیوه های مختلف تعلیمی و تربیتی استفاده کرده اند. در پژوهش حاضر پس از معرفی مختصر برخی از شیوه های تربیتی مشایخ صوفیه با توجه به منابع عرفانی منثور تا قرن ششم هجری، ضمن ذکر حکایت های مرتبط با هر روش، به نقد پاره ای از این شیوه ها پرداخته شده است. مقایسه و تحلیل این روش ها نشان می دهد که باوجود گوناگونی روش های تعلیمی شیوخ صوفیه، الگوهای آموزشی یکسانی در بین آنها وجود داشته است نظیر پرسش و پاسخ، تنبیه، اعزام به سفر و اخراج از محیط روحانی و ... همچنین تحلیل و بررسی حکایات نشان می دهد که ظرفیت، انگیزه و خواست مریدان برای آموختن و تعلیم دیدن، در برخورداری آنها از تعالیم صوفیه مهم است. طرح شمه ای از وضعیت آموزشی صوفیه به عنوان یکی از حوزه های اخلاقی و تربیتی وسیع و مهم آموزشی می تواند به عنوان پیشنهادی برای متولیان آموزش کنونی جامعه نیز به کار آید.

کتاب ارجمند کلیله و دمنه یکی از تاثیرگذارترین متون ادب فارسی است که کوشش کرده است به زبان حیوانات حرف های جدی و اساسی مورد نیاز انسان را بیان کند. در کنار همه آنچه به عنوان زیرساخت های شکل گیری ترجمه نصرالله منشی در این کتاب مطرح است، به نظر می رسد تغییر اوضاع سیاسی و نهایتا آشفتگی های دوران، مترجم فرزانه را متقاعد کرده است که بسیاری از دردها و دشواری ها و گرفتاری ها را به زبان حیوانات بیان کند و این را می توان از باب های اضافه شده به متن اصلی کتاب هم دریافت.راست این است که سلجوقیان بی کم ترین استحقاق و شایستگی اداره ایران، بر مسند قدرت قرارگرفتند و این پریشان احوالی پیش آمده بر چنین استیلایی کار را بر اهل فرهنگ و اندیشه سخت کرد. نصرالله منشی موفق شده است در سایه تحولات سیاسی سلجوقی سبک و سیاق کتاب خویش را دست کم در بخش بازتاب اندیشه به سوی نقد رفتارها پیش ببرد و حتی به آموزش شیوه های کشورداری به پادشاهان کم مایه سلجوقی دست بزند؛ حتی اگر این آموزش به زبان حیوانات باشد. هنر مترجم کلیله و دمنه استفاده از نقاب تمثیل های جانوری (fable) در به تصویر کشیدن اوضاع جامعه ای است که چندان خوشایند او نیست و کافی است گوش به فریادهای مترجم در مقدمه و متن کتاب بسپاریم.

جامعه بشری از آغاز تا به امروز گرفتار جنگ، کشتار، خشونت و قربانی نزاع های مختلف قومی، دینی و سیاسی بوده است. یک سویه نگری های انجام گرفته، نبود مدارا، تساهل و تسامح در نابودی سرمایه های انسانی، فرهنگی و اجتماعی، نقش اصلی را داشته است. مدارا و تحمل یکی از حلقه های مغفول مانده اخلاقیات در تاریخ اجتماعی بسیاری از ملل جهان است. شناخت و بازنگری آرای گذشتگان در متون ادبی به عنوان آینه و سامان دهنده جامعه می تواند ما را در کاهش یا حل چالش های فرارو در عرصه های داخلی و خارجی کمک کند. نویسندگان مقاله درصددند تا تحمل و مدارا را به عنوان یکی از الگوهای اخلاق اجتماعی در قصاید حکیم ناصرخسرو قبادیانی بررسی و تحلیل کنند. یافته های پژوهش نشان می دهد که موضوع مدارا، به شکل های گوناگون از سوی شاعر خرد به تصویر کشیده شده است. علی رغم سفارش های این شاعر به رعایت تحمل و مدارا، به علت غلبه تعصب، تحجر، جزم اندیشی و ... گسترش آن در جامعه عصر ناصرخسرو، امکان پذیر نبوده است و سرانجام کار شاعر به حذف، راندن و تاراندن انجامیده است.

ادبیات تعلیمی مهم ترین و اصلی ترین گونه ادبی است که نیکبختی انسان را در بهبود منش اخلاقی او می داند و هم خود را متوجه آموزش و تعلیم اندیشه های پسندیده دینی، عرفانی، فلسفی، مسائل اخلاقی، علوم و فنون؛ تهذیب نفس، تذکیه ذهن، پروش قوای روحی و تعالی و کمال انسان می کند. ادبیات تعلیمی شاخص های محتوایی و صوری خاصی دارد که حد و مرز و وجوه تفارق آن را با انواع دیگر کاملا معین و مشخص می-کند. برخی از آنها، شرط اصلی، لازم و کافی برای ادبیات تعلیمی هستند که فقدان آنها تعلیمی بودن متن ادبی را منتفی می کند و بعضی از آنها فرعی اند. هدف این مقاله کشف ارتباطات تازه میان محتوا، زبان، صور خیال، موسیقی شعر، مباحث دستوری، صنایع ادبی و... با ادبیات تعلیمی است. برای هر یک از این شاخص ها، نمونه هایی از مثنوی، رباعی، قصیده، غزل، نثر و... آورده شده است و نقاط ضعف و قوت آنها مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. آشنایی با این شاخص ها، در تشخیص متن تعلیمی از غیر آن، نگاه علمی به ادبیات و شناخت بهتر بسیاری از آثار ادبی تعلیمی کمک می کند.