جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از تماس اسلام با مغرب در جریان فتح­های اسلامی، اهالی مغرب به­دنبال عملکرد نخبگان جامعه و به­تناسب، ویژگی­های ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی خویش، پذیرای اندیشه‌های فرقه­ها و مذاهب اسلامی گردیدند. مذهب تشیع نیز از این قاعده مستثنا نبود. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای، با در نظر گرفتن مؤلفه‌هایی همچون عملکرد نخبگان جامعه و شرایط اجتماعی مغرب، موانع موجود در مسیر رشد و توسعه تشیع در مغرب را بررسی و تحلیل نماید که از این موانع، می‌توان به ناکامی رهبران شیعی در اغنای خواسته‌های مردم، موضع فقهای مالکی، موضع خصمانه خلافت عباسی و امویان اندلس با شیعه و فعالیت‌های صوفیان به‌عنوان رقیبی قَدَر، همخوانی خوارج با خُلق‌وخوی اهالی مغرب، طبع سرکش و استقلال‌طلبی قبایل بربر، گریز بربرها از تعصبات مذهبی و گرایش به عقاید ساده و بی‌پیرایه، اشاره کرد. با تبیین آسیب‌شناسی تشیع در مغرب اسلامی، می‌توان دریافت که چرا در بین فرقه­های شیعی، تنها زیدیه، اسماعیلیه و موسویه به مغرب راه یافتند و همین فرقه‌ها نیز در مقایسه با نحله و مذاهبی همچون مذهب مالکی و مسلک تصوف، از اقتدار و ماندگاری کمتری برخوردار بوده‌اند.

یکی از مهم‌ترین حوادث صدر اسلام و شاید مهم‌ترین کنش سیاسی امام حسن(ع)، صلح ایشان با معاویة‌بن‌ابی‌سفیان است. از اساسی‌ترین چالش‌های موجود در گزارش‌های مرتبط با آن، تفاوت‌ها و تناقض‌های حاکم بر گزارش‌های مواد پیمان صلح است. محققان برای دستیابی به گزارش‌های اطمینان‌بخش در این حوزه، از شیوه‌های مختلفی بهره برده‌اند؛ ولی به نظر می‌رسد، از شیوه مطالعه تطبیقی بین‌المذاهب در تحلیل مواد و تعهدات مندرج در آن ـ که احتمال می‌رود بخشی از تشتت حاکم بر آن ریشه در گرایش مذهبی مورخان و گزارشگران صلح داشته باشد ـ تاکنون استفاده ‌نشده است. این مقاله، در صدد برآمد تا با شیوه‌ تطبیق بین‌المذاهب، گزارش‌های مرتبط با مواد پیمان صلح را تحلیل نموده، ضمن دستیابی به گزارش‌های همسو و یکنواخت و رفع تشتت حاکم بر گزارش‌ها، میزان نقش‌آفرینی گرایش مذهبی مورخان در پیدایش اختلافات را ارزیابی نماید و در نهایت، بررسی‌ها حکایت از آن داشت که با بازخوانی گزارش‌ها بر اساس گرایش مذهبی مورخان، تشتت حاکم بر آن‌ها مرتفع گردید و البته نشان داده شد که صلح از منظر مورخان شیعه و اهل‌سنّت، تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای دارد.

دولت فاطمی در سال 358ق، از مغرب به مصر منتقل گردید و تا سال 567ق ادامه یافت. در مصر، خلفای فاطمی وزیرانی از اهل کتاب، به‏ویژه مسیحیان برگزیدند. در این پژوهش، با توجه به اهمیت مسیحیان در جامعه مصر، سعی بر این است که نقش وزرای مسیحی و علل انتخاب آن‏ها بررسی شود. نتایج این پژوهش، مشخص کرد که برخی از وزرای مسیحی چون عیسی‌بن‌نسطورس (383 ـ 386ق) و بدر جمالی (466 ـ 487ق)، جلوی از دست رفتن متصرفات فاطمیان را گرفتند و بعضی نیز موجب آرامش در حکومت فاطمی گردیدند. البته وزرای مسیحی جدیدالاسلام، در آزار مسیحیان نقش داشتند. این سخت‏گیری، بیشتر معطوف به ملکایی‏ها بوده و گروه‏های دیگر مسیحی، کمتر تحت فشار بودند. در انجام پژوهش، از دو دسته منابع زمانی و مکانی استفاده شد. پژوهش تاریخی حاضر، به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته و جهت گردآوری اطلاعات، از شیوه کتابخانه‏ای استفاده گردید. فصول تحقیق، شامل: وزارت تنفیذ و تفویض، مسیحیان مصر، وزیران مسیحی و خلفای دارای وزیر مسیحی می‌باشد.

ذهن روایتگر مورخ، هیچ‌گاه مانند آینه نبوده است که رویدادها را بدون کمی‌وکاستی، تحلیل و انعکاس نماید. ازاین‌رو، ایده بی‌طرفی در تاریخ‌نگاری، نه شدنی است و نه طرف‌داری دارد. در این میان، به نظر می­رسد پیش‌فرض‌ها و باورها، بیشترین تأثیر را در این باره داشته و باورهای کلامی، عمیق‌ترین اثر را در حوزه تاریخ‌نگاری دینی از خود به جای گذاشته‌اند که بی‌توجهی به عامل مذکور، پژوهش‌های تاریخی، به‌خصوص تحلیل را با مشکل مواجه می‌سازد. نوشتار حاضر، در پی پاسخ به سه پرسش اصلی ذیل می‌باشد: 1. باورهای کلامی چه تأثیری در تحلیل رویداد‌های تاریخی دارند؟ 2. آیا راهکاری برای ارزیابی تحلیلی نسبتاً صحیح از میان تحلیل‌های کلام‌محور وجود دارد؟ 3. در بهره‌مندی از باورهای کلامی چه موانع و آسیب‌هایی وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که دستاوردهای پژوهش، حاکی از آن است که تأثیر باورهای کلامی بر تحلیل رویدادهای تاریخی را در مباحثی مانند فرضیه‌سازی و توجیه و تأویل می‌توان مشاهده نمود؛ چنان‌که ارزیابی باورهای کلامی و بررسی استحکام و خاستگاه آنها و توجه به شواهد و قراین تاریخی، کمک شایانی به تشخیص تحلیل صحیح از غیرصحیح بر پایه باورهای کلامی دارد. حصرگرایی، تعمیم‌گرایی، بی‌توجهی به لُبّی بودن باورهای کلامی، نبود مطالعات تاریخی درباره باورهای کلامی و مسلّم‌پنداری برخی باورهای کلامی را می‌توان از آسیب‌های استفاده از چنین باورهایی در حوزه تاریخ دانست که در مقابل، توجه به خاستگاه باورهای کلامی، لُبّی بودن باورهای کلامی و مطالعات تاریخی، در کاستن این آسیب‌ها مؤثر است.

مقصود اصلی این نوشتار، فهم سازوکار تشکیلات قضایی حکومت منغیت‌ها بر بخارا، تا ابتدای تسلط روسیه بر این خان‌نشین است. رابطه معناداری میان سه خان‌نشین بخارا، خوقند و خیوه ازنظر ساختار قضایی در این دوره تاریخی وجود داشت که از مذهب حنفیِ غالب در فرارود ناشی می‌شد. حاکمیت منغیت‌ها بر بخارا، از اهمیت بیشتری نسبت به دو خان­نشین دیگر برخوردار بود؛ زیرا بخارا از نظر عمل به دستورهای شریعت، به­عنوان الگو به شمار می‌رفت. بر این اساس، تلاش شده تا به تقسیمات اداری و تشکیلات سازمانی نظام قضاییِ مستقر در خان‌نشین بخارا و ذکر مقامات قضایی و وظایف آن‌ها و همچنین، انواع محاکم، جرایم و مجازات‌های رایج مورد بررسی قرار گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مقامات قضایی، عمدتاً از جاده حق و انصاف خارج شده، به تاراج مردم مشغول بودند و با بی‌توجهی امیر بخارا بر نظارت دقیق و مستمر بر این تشکیلات، ظلم و تعدی و عدم رسیدگی به مرافعات مردم بخارا بسیار چشمگیر بود. به‌طورکلی، دستگاه قضایی در بخارا در این دوره تاریخی، قادر نبود حق و عدالت را در جامعه برقرار نماید.

هنر نگارگری از جمله هنرهای تجسمی ایران است که به لحاظ قدمت و ویژگی‌های روایی و بیانی دارای اهمیت فراوانی است. زیرا بازتاب تفکر، بینش و باورهای مذهبی نسبت به مسائل مختلف از جمله حجاب و پوشش در هر دوره‌است. سؤال این است: بینش و تفکر نگارگران در مورد مسأله حجاب و پوشش زنان در نگارگری ایرانی، از دوره ایلخانان مغول تا دوره قاجار چگونه بوده‌است؟ هدف از پژوهش حاضر، بررسی بینش حجاب و پوشش در هنر نگارگری ایران از دوره‌ ایلخانی تا قاجار است که در این راستا با توجه به موضوع مورد نظر روش توصیفی- تحلیلی انتخاب گردیده و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌ای(اسنادی) صورت گرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد، اگرچه حجاب و پوشش طبق مستندات تاریخی در اکثر نگاره‌های ایرانی در دوران ایلخانیان، تیموری، صفویان بر اساس عرف جامعه مدنی اسلامی و شرع اسلام و بینش مذهبی بوده و متناسب با تفکر مذهبی حاکم بر جامعه پُررنگتر به نظر می‌رسید، اما این روند از اواخر عهد صفویه با توجه به برخورد سنت‌های نقاشی ایران با غرب و آشنایی برخی از هنرمندان با هنر نقاشی غرب رو به زوال گذاشت. در دوره قاجار، با توجه به غربزدگی شاهان و درباریان و ضعیف شدن بینش مذهبی در بین نگارگران، حجاب و پوشش نیز در نگاره‌ها کمرنگ می‌شود. اما در همین دوران، گروهی از هنرمندان نقاش، بر اساس بینش و تفکر مذهبی و شیعی خود و عامه مردم ایران، به موازات هنر نقاشی درباری، نقاشی قهوه‌خانه‌ای را با توجه به اعتقادات و باورهای مذهبی یا داستان‌های شاهنامه راه‌اندازی می‌کنند.

چگونگی همزیستی بین ایرانیان و علویان مهاجر در قرون نخستین اسلامی، پرسش پیش روی این جُستار تاریخی است که به­شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام گرفته است. در پی ظلم خلفای اموی و عباسی، علویان از جزیرة‌­العرب و عراق به ایران مهاجرت کردند. ازآنجا‌ که علویان به خاندان نبوت و امامت منسوب بودند، با توجه به مواضع سیاسی و خصایص فردی و اجتماعی، مورد اقبال بومیان قرار گرفتند و چگونگی استقبال ایرانیان از آن­ها همواره مورد توجه مورخان قرار گرفته است. گزارش‌های منابع تاریخی، مؤید آن است که بومیان در شهرهایی چون: قم، کاشان، آبه و ری، از این مهاجران در زمینه مالی و تأمین امنیت جانی به‌گرمی استقبال کردند که نتیجه این تعامل، به همزیستی و وحدت اجتماعی تجلی یافت و باعث تغییرات قابل ملاحظه‌ای در نحوه زندگی بومیان و مهاجران گردید. این هم­گرایی، عامل مهمی در بسط و گسترش تشیع در عرصه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در تاریخ ایران به شمار می‌رود.

یکی از پیامدهای سیطره انگلیسی‌ها بر شبه‌قاره هند، گذشته از خاتمه بخشیدن به امپراتوری ­گورکانی (1526 ـ 1858م)، سلطه بر سند و پنجاب، به­عنوان دو مرکز مهم استقرار مسلمانان شبه‌قاره بود. اهمیت فهم تحولات این دو منطقه که کشور پاکستان نیز بر بنیاد آن­ها شکل گرفته، پرداختن به موضوع را ضروری می‌سازد. بر این اساس، کوشش شده با گردآوری داده­ها به­شیوه کتابخانه­ای و نقد و بررسی آن­ها، به پرسش‌های تحقیق درباره چگونگی سلطه استعمار انگلیس بر این مناطق و پیامدهای آن پاسخ داده شود. مطابق با یافته­های تحقیق، انگلیسی­ها با استفاده از مواردی چون: برقراری مناسبات تجاری و انعقاد معاهده­های سیاسی، بهره‌گیری از اختلافات داخلی و سرانجام به کمک نیروی نظامی، بر این دو منطقه مسلط شدند؛ همچنین، سند و پنجاب تحت سلطه استعمار، از یک­سو، در پیوند با وهابیت حجاز، شاهد رشد جنبش‌های پاک­دینی با هدف پیراستن اسلام هند از عناصر التقاطی بود و از دیگر­سو، شاهد نوسازی و پیدایش جریان غرب­گرا بود که از طریق تعامل با انگلیسی‌ها، کشور پاکستان را به وجود آورد.

ورود اسلام به افریقیه، سرمنشأ بسیاری از تحولات، به‌ویژه در زمینه سیاسی و اجتماعی در این منطقه شد. فاتحان عرب با همراهی و راهنمایی بربرها، این سرزمین را تا اندلس درنوردیدند. بربرها، امیدوار بودند که در نتیجه این فتوحات و در فضای حاکمیتی جدید مسلمانان، حقوق و جایگاهی همانند مجاهدان عرب برایشان قرار داده شود؛ ولی این هدف در بیشتر مواقع و به‌خصوص در اوایل ورود اعراب، برای آنها محقق نشد. علاوه بر این، مهاجرت اعراب به افریقیه، پیامدهایی در نقاط مختلف به همراه داشت که از جمله آن، تشکیل جبهه­­های معارض با سلطه مرکزی، یعنی خلافت اموی بود. عملکرد تبعیض­آمیز و غالبا خشونت­آمیز والیان عرب در این دوره، منجر به اعتراضات گسترده­ای از سوی بربرها و بومیان شد. ازاین‌رو، طی جنبش­هایی، اعتراضات خود را نسبت وضعیت پیش‌آمده نشان دادند که در نتیجه­ این جنبش­ها، به‌تدریج حکومت­هایی نیز تشکیل شد. پژوهش حاضر، در صدد بررسی علل لازم در بروز جنبش­های اجتماعی افریقیه (عصر والیان اموی و عباسی) با تکیه بر نظریه تحول انقلابی جانسون است و با این فرضیه که تغییر نظام اجتماعی افریقیه، عدم اعتبار حکومت مرکزی و رکود قدرت، در بروز این جنبش‌ها تأثیر داشت.

محمدعلی‌شاه، پس از به توپ بستن مجلس، قدرت مطلقه‌ عرصه سیاسی کشور شد و در پی آن، فضای مطبوعاتی کشور بسته و محدود گشت. مطبوعات فارسی‌زبان خارج از کشور، به دلیل پراکندگی و تعطیلی مطبوعات داخلی در این دوره، انتشار اخبار را بر عهده داشتند. تنها نشریه‌ فارسی‌زبانی که در بیشتر بازه زمانی استبداد صغیر به چاپ رسیده، حبل‌المتین کلکته بود. بنابراین، بررسی شماره‌های منتشره این نشریه در زمان استبداد صغیر، می‌تواند راهگشای پژوهشگران باشد. ناشران حبل‌المتین با انتشار 49 شماره از آن، علاوه بر نشر اخبار استبداد صغیر بر اساس منابع خبری داخلی و خارجی، با چاپ سرمقاله‌ها و ارائه تحلیل از رویدادهای ایران و جهان مرتبط با استبداد صغیر، سعی در روشن‌ کردن اذهان عمومی داشتند. این مقاله، با روش توصیفی ‌ـ ‌تحلیلی و مطالعه آماری اخبار حبل‌المتین از رویدادهای استبداد صغیر، به تحلیل چگونگی اطلاع‌رسانی حبل‌المتین و موانع بر سر راه آن و چگونگی اثرگذاری نشریه در آن دوران پرداخته است. نتایج این پژوهش، حاکی از آن است که با وجود موانعی چون بُعد مسافت میان منشأ اخبار و کلکته (محل چاپ نشریه) و وضعیت سیاسی شهرهای مختلف، از جمله محاصره شهرها توسط نیروهای دولتی که مخلّ جریان آزاد اطلاعات بود، این نشریه بر مبنای آمارهای به‌دست‌آمده، از عهده اطلاع‌رسانی اخبار استبداد صغیر به‌خوبی برآمده و از نتایج اثرگذاری آن، می‌توان به تهییج افکار عمومی ایرانیان داخل و خارج از کشور که سبب یاری رساندن به مشروطه‌خواهان داخلی به شکل کمک مالی و یا همراهی و قیام علیه مستبدان بوده، اشاره کرد.