جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فتوت و جوانمردی در قرون نخستین اسلامی، تبارشناسی فکری و ایدئولوژی ویژه‌ای دارد که بنا بر مقتضیاتِ زمان و مکان، از تحول معنایی و گفتمان‌های متعددی برخوردار است. کارکرد و نوع فعالیت‌های اهل فتوت، به‌طوردقیق مشخص نیست. این مسئله، فهم ماهیتِ حقیقی آن را دشوار ساخته، اختلاف نظر مورخان و پژوهشگران را در مورد اهداف و مقاصد آنها در پی آورده است. ازاین‌رو، مقاله بر مبنای این سؤال اصلی سامان یافته است که علل و دلایل تداوم و گسترش فرهنگ فتوت و جوانمردی در قرون نخستین اسلامی چه بود؟ از یافته‌های پژوهش، چنین به دست می‌آید که با وجود اینکه فتوت و جوانمردی، ریشه و نشانه‌هایی در تاریخِ پیش از اسلام دارد، ولی در عصر اسلامی، بنا به علل و دلایلی همچون اهتمام دین اسلام به فرهنگ فتوت و جوانمردی، اختلاف طبقاتی، آشفتگی‌های سیاسی و ارتباط با تصوف، تداوم و گسترش بیشتری یافت. فتوت و جوانمردی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تأثیری ژرف از خود به جا گذاشته است و تحلیل آن می‌تواند گامی مهم در شناخت تاریخ اجتماعی باشد. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، تحلیل مبانی نظری فتوت و جوانمردی بر اساس زمینه‌های تاریخی و اجتماعی آن در مناطق مختلف جهان اسلام است. این مقاله، درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای به بررسی موضوع بپردازد.

مکتب ماتریدیه، بر اساس اندیشه‌های ابومنصور ماتریدی شکل گرفت و با تلاش شاگردان و پیروان وی نضج یافت و در سایه حمایت‌های بی‌دریغ حاکمان ترک، اعم از: سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و عثمانیان، از شرق به غرب آسیا، شمال آفریقا، شبه‌قاره هند، جزیره بالکان و یا چین، گسترش یافت. از قرن دهم به بعد، ماتریدیه از اوج خود فاصله گرفت و با اشغال آسیای میانه از سوی شوروی و نیز انحلال دولت عثمانی و سکولاریزیون آسیای صغیر، بنیادهای ماتریدیه در خاستگاه و پایگاه اصیلش نابود شد؛ هرچند مرکز جدیدی در شبه‌قاره برای ماتریدیان شکل گرفت. مکتب ماتریدیه در گذشته، نسبتاً گمنام بود؛ اما در دوره معاصر، توجه به این مکتب افزایش یافته است. پژوهش‌ها در این مورد عمدتاً معطوف به ماتریدیه قدیم بوده است. این مقاله، در نظر دارد با روش تحلیلی ـ توصیفی به این سؤال که «نگرش و رویکرد ماتریدیه معاصر بعد از ظهور و بروز سلفیت جدید، چگونه است؟» پاسخ گوید. با مطالعه دیدگاه‌ها و جریان­های منسوب به ماتریدیه، می­توان دریافت که رویکردها و گرایش‌های جدیدی در شبه‌قاره، مانند: دیوبندیه، بریلویه و اهل‌حدیث از درون مکتب ماتریدیه متولد شده است. البته اهل‌حدیث هند را دیگر نمی‌توان ماتریدی دانست؛ چون آنها اصولاً مذهب را قبول ندارند و باید آن را مذهب مستقل سلفی به شمار آورد.

اباضیه، از گروه‌های مسلمان ساکن در شمال آفریقا بودند که دولت بنی‌رستم را در سده دوم هجری بنیان نهادند. این دولت، با حمایت‌های بی‌دریغ بربرها و به وسیله عبدالرحمن‌بن‌رستم در مغرب اوسط و در منطقه تاهرت پایه­گذاری شد. اباضیان، توجه خاصی به جایگاه امام داشتند و تا کنون، در همه منابع اباضیه، این احترام دیده می­شود. به همین جهت، در زمانی که عبدالرحمن‌بن‌رستم در بستر مرگ قرار داشت، شورایی را جهت انتخاب جانشین برگزید. در این شورا، عبدالوهاب به جانشینی برگزیده شد. یکی از اعضای شورا، یزیدبن‌فَندین بود که با این انتخاب مخالفت کرد و به‌تدریج گروهی پیرو او شدند که به نام «نُکّار» مشهور گردیدند. این فرقه، کم‌کم گروهی مستقل و دارای عقاید خاص شد. مقاله حاضر، درصدد بررسی نام‌های اطلاق‌شده بر فرقه نُکّار، علل و چگونگی شکل‌گیری، جایگاه و سابقه زندگی یزیدبن‌فندین، برخوردهای نظامی نُکّار با اباضیه، دانشمندان نُکّاری‌مذهب و قیام ابویزید مخلدبن‌کیداد نُکّاری است که مهم‌ترین قیام سیاسی نُکّاریه شمرده می‌شود. در پایان نیز به تناسب اطلاعات تاریخی موجود، رئوس عقاید نُکّاریه را برمی­شماریم.

دوره تأسیس و تثبیت سازمان سیاسی جدید، به نام خلافت عباسی در زمان خلفای اوّل عباسی، به‌ویژه سفاح (132ـ136ق) و منصور (136ـ158ق)، به وقوع پیوست. در این مقطع که هنوز پایه­های مشروعیت خاندان عباسی به‌طورکامل شکل نگرفته بود، در مهم­ترین شهرهای جغرافیای اعتقادی وسیع جهان اسلام، یعنی مکه و مدینه، ضرورتی انکارناپذیر در جهت تقویت ریشه­های مشروعیت خلافت جدید احساس می­شد. ازاین‌رو، سلطه­ خلفای نخستین این سلسله بر حج و منطقه­ حرمین و حضور آنها در مراسم حج، می­توانست به تحکیم پایه­های مشروعیت و مقبولیت آنان در میان مسلمانان بینجامد. بدین ترتیب، اهمیت حرمین شریفین برای دو خلیفه نخست عباسی از منظر حضور نیروهای متکثر و منتقد وضعیت موجود، همواره به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده بود. در این میان، تلاش­های این دو در جهت کنترل، تطمیع، تسامح و یا حتی مبارزه و جنگ با کانون­های مخالفت در این دو شهر، فصلی مهم از تاریخ تحولات سیاسی خلافت عباسی را در همین دوره نخست رقم زد. در این پژوهش، تلاش می­شود تا به روشی توصیفی ـ تحلیلی، جایگاه مناسک حج و منطقه حرمین در استراتژی سلطه‌گرایانه دو خلیفه نخستین عباسی را مورد تأمل قرار دهد. یافته‌های پژوهش، حاکی از آن است که خلفای نخستین عباسی، سعی داشتند با اقداماتی همچون: حضور در مراسم حج، انتخاب امیرالحاج و انجام اقدامات عمرانی، از ظرفیت تبلیغی مناسک حج و قدرت مشروعیت‌ساز آن در تحکیم پایه‌های قدرت خود استفاده کنند. لازمه تسلط بر حج و بهره‌گیری از ظرفیت‌های آن، تأمین امنیت منطقه حرمین بود که این امر با سرکوب مخالفان صورت گرفت.

فاطمیان، به‌عنوان شیعیان اسماعیلی، با تسلط بر شمال افریقا در سال 297ق و فتح مصر به سال 358ق، حکومتی را پایه‌گذاری کرده و بسط دادند که یکی از ادوار باشکوه قدرت مسلمانان و به‌خصوص شیعیان را رقم زد؛ اما این سلسله، بر سریر قدرت باقی نماند و سرانجام در اوج ضعف از پای درآمد. سؤالی که نوشتار حاضر بر محور آن سامان ‌یافته و به روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پاسخ به آن برآمده، این است که مهم‌ترین علل انحطاط و سقوط خلافت فاطمیان چیست؟ با توجه به مستندات تاریخی، اساسی‌ترین دلایل سقوط خلافت فاطمی را می‌توان در دو حوزه سیاسی و اعتقادی مورد بررسی قرارداد: در بُعد سیاسی، عواملی مانند: بروز انشعاباتی که به تجزیه نیروی حکومت ایشان انجامید، ضعف خلیفه از یک سو و قدرت‌گیری وزیر، سرداران سپاه و زنان دربار از سوی دیگر، و نیز از دست دادن حامیان و نیروهای متحد، قابل توجه است و در بُعد علل و زمینه‌های اعتقادی نیز دلایلی همچون: رخ نمودن انشعاب، تأکید بر آموزه‌های متکی بر تأویل و باطنی‌گرایی، ابتلا به افراط‌ و تفریط در مورد سایر گروه‌های مذهبی و افول اندیشمندان و تئوری‌پردازان معتقد به خلافت فاطمی، شایان ذکر است.

آشنایی با شیعه در میان غربیان از دیرباز آغاز شد، اما شیعه پژوهی یهودیان به یکصد سال پیش بر می­گردد و در این بازه زمانی فرایندی داشته و زمینه نقطه عطفی در شیعه پژوهی غربیان شدند؛ بنابراین بررسی ویژگی پژوهش­ها و مراکز علمی آنان بایسته است. از میان شیعه پژوهان یهودی؛ گلدزیهر، اتان کلبرگ، اسحاق حسون و ژوزف الیاش از جایگاه مهمتری بر­خوردار هستند و گلدزیهر نقطه عطف آغازین آنان بود. پایه­گذاری دانشگاه­ها در برجسته شدن رویکرد تحقیقاتی آنان و ارتباط مراکز علمی آنان با آلمان مهم است و بزرگترین خاورشناسان در این مراکز پژوهش کرده­اند و پیروزی انقلاب اسلامی ایران در تحول رویکرد شیعه­پژوهی این شیعه پژوهان و دانشگاه­های آنان تاثیر زیادی داشته است. در این نوشتار شیعه پژوهی یهودی با بهره­گیری از داده­های کتاب­خانه­ای و استناد به نوشته­های مستشرقان یهودی؛ دیدگاه­ها و آثار آنان بررسی شد و چنین می­نماید که شیعه پژوهی یهودیان در آغاز علمی بود و به دلیل برخی تحولات سیاسی، غلبه با رویکرد به شیعه پژوهی سیاسی و رسانه­ای در میان آنان شد.