جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سعادت از دغدغه های اساسی هر انسان بوده و از مباحث مهم دین، اخلاق، فلسفه اخلاق و انسان شناسی فلسفی به شمار می آید و عالمان دینی و فیلسوفان اسلامی همواره به مطالعه و تحقیق در آن پرداخته اند. این پژوهش، در پی بررسی چیستی سعادت از دیدگاه فلسفه های مشاء، اشراق و حکمت متعالیه است. از نگاه این مکاتب، سعادت عبارت است از: درک کردن و رسیدن به لذت هایی که برای انسان کمال محسوب می شود. اما ازآنجاکه قوای نفس انسان متعدد بوده و برای هر کدام، لذت های خاصی کمال است، سعادت نیز متکثر و دارای مراتب مختلف می باشد، مانند سعادت حسی، سعادت خیالی و سعادت عقلی. برترین مراتب سعادت، همان لذت های عقلی است که برای نفس ناطقه حاصل می شود و سعادت حقیقی نیز همان است که در بُعد نظری با ادراک معقولات و اتصال به مجردات و در بُعد عملی با استیلای بر بدن به دست می آید. در نهایت، مکاتب فلسفی مشاء، اشراق و حکمت متعالیه در چیستی سعادت، همسو و هم نظر هستند. این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی انجام شده است.

سهروردی در آثار و مکتوبات متعدد خویش، درباره ی سعادت بحث کرده و همین امر مبین اهمیت فراوان این مساله در دیدگاه اوست. شیخ اشراق تنها به بیان یک تعریف از سعادت اکتفا کرده است و سعادت را در برخی از مکتوباتش به دو قسم سرمدی (آن جهانی) و مجازی (این جهانی) و در برخی دیگر از آثارش به دو قسم ابدی و غیر ابدی تقسیم کرده است. او هم چنین بر این باور است که میان نور و سعادت رابطه ی وثیقی وجود دارد و سعادت را امری مشکک می داند. او گرچه به ظاهر ملاک های متعددی برای سعادت عظمی ارائه داده است، می توان این دیدگاه های به ظاهر متعارض را با یک دیگر جمع کرد. او هم چنین برخلاف ارسطو و سعادت گروان جسمانی، بر این باور است که امکان دست یابی به سعادت عظمی در این دنیا وجود ندارد.

با به میان کشیدن مسئلة اصالت وجود و اعتباریت ماهیت توسط ملاصدرای شیرازی، عالم حکمت اسلامی چنان تحت تأثیر این بحث قرار گرفت که متفکرانِ حوزة فلسفه همواره میکوشیدند اندیشة فیلسوفان پیش از صدرا را نیز بر اساس این مسئله تفسیر و توجیه کنند. شیخ شهاب الدین سهروردی نیز بعنوان یکی از بزرگترین حکیمان مسلمان از این حکم در امان نماند. در مورد اینکه آیا وی اصالت را از آنِ ماهیت میداند یا نور یا وجود، دیدگاه های فراوانی بیان شده است. گروهی او را اصالت ماهیتی دانسته اند و دیگر گروه او را اصالت نوری انگاشته اند.امّا هیچیک از این دو انگاره با بحثهای سهروردی هماهنگی کامل ندارد. از اینرو با توجه به این نکته که در زمان شیخ اشراق مسئلة اصالت بگونهیی که در زمان صدرالمتألهین و در آثار او مطرح بوده، محل بحث نبوده است، باید دید مبانی سهروردی با اصالت وجود هماهنگی بیشتری دارد یا اصالت ماهیت؟ سهروردی سخنانی درباره نور دارد که با بحثهای متناظر آن در حکمت متعالیه در باب وجود قابل مقایسه و تطبیق است که بایسته است بتحلیل آنها پرداخته شود. از سوی دیگر دیدگاههایی را پیرامون وجود مطرح کرده است. با مورد توجه قرار دادن این مطالب و جستجوی نظیر آنها در سخنان صدرالمتألهین، کیفیت و کمیت این هماهنگی بیشتر آشکار میگردد. همچنین شیخ اشراق بیاناتی دارد که ظهور در اصالت ماهیت دارد. از آن جمله میتوان به اعتباری دانستن وجود و مجعول بودن ماهیت اشاره کرد. نگارنده در آن بیانات بتأمل پرداخته، به بررسی و تحلیل ابعاد گوناگون آنها مبادرت ورزیده است. در پایان نیز آشکار شده است که آراء سهروردی با اصالت وجود هماهنگی بیشتری دارد.

دو مؤلفه ایران و تشیع مهمترین عناصر تشکیلدهنده فلسفه اشراق سهروردی محسوب میگردند. میان سهروردیشناسان نزاع بزرگی وجود دارد که آیا فلسفه او تابع تفکر سیاسیش است یا طرح سیاسی وی منبعث از فلسفه اشراق اوست. حقیقت اینست که سهروردی تنها فیلسوف اسلا می است که فلسفهیی انضمامی و عینی تدوین کرده و فهم آن فلسفه بدون آیین سیاسی او مقدور نخواهد بود. گرچه نگارنده کوشیده تا در این مقاله نشان دهد که اندیشه سیاسی سهروردی متأثر از فسفه اشراق اوست اما باید اذعان داشت که در فلسفه انضمامی او این دو مهم آنچنان درهم تنیده و بهم آمیخته اند که تفکیک صریح و مرزبندی خطی بین آنها بسیار دشوار است.سهروردی به چه دلیل به فلسفه اشراق روی آورد؟ آیا تأملات و دغدغه های سیاسی سبب گرایش او به اینگونه فلسفه شده است؟مسیر مسافرت سهروردی از زنجان به مراغه، اصفهان، ماردین، دیار بکر و حلب نشان از نفوذ گرایش باطنی و گنوسیستی است. آیا این سیر اتفاقی است؟ این نکته را نباید از نظر دور داشت که کتاب حکم¥ الاشراق و اندیشه سیاسی وی در فاصله سالهای 578 تا 587 (یعنی زمان قتل او) و در سرزمینهایی فراهم میآید که تفکر باطنی در آنها حکمفرماست.بهر روی تتبع در میزان تأثیر فلسفه اشراق بر سیاست سهروردی یا بالعکس، توجه سهروردیشناسان را بخود جلب کرده و هرکدام از منظری بدان نگریسته اند. سهروردی غایت طرح سیاسی ـ اشراقی خود را رسیدن به دوران و جامعهیی نورانی و بدور از ظلمت عنوان میکند که بدون حکیم متوغل و صاحب حکمت ذوقی و بحثی معنایی ندارد. برخلا ف فارابی، سهروردی سیاست را با مدینه و انواع آن پیوند نمیزند و از فضایل و تدبیر و عدالت سخنی بمیان نمیآورد. آیین سیاسی او بر حکمت اشراق و «تدبیر الا هی» و ارتباط با «عالم غیب» و «الهام از عالم برتر» استوار است، لذا تنها سیاست بر حق در اندیشه وی، سیاستی است که در آن «الـحـاکم بأمـرالله» حاکم بـوده و «امـر الـهی» جـاری باشد.تفکر سیاسی سهروردی از اندیشه یونانی کاملا ً فاصله گرفته و بر بنیاد اندیشه اسلا می و ایرانی، یعنی آموزه نبوت و معجزات و کرامات انبیاء و ائمه و اولیاء و فرّه و خُرّه کیانی پادشاهان ایرانی مبتنی گردیده است، بـهمین روی سـهـروردی مـؤسـس آمـوزه سیاسـت ایرانی ـ اسلا می در میان فیلسوفان اسلا می است.

مکتب شیراز به دلایل بسیاری قابل اهتمام و پژوهش است. این مکتب هم حلقه پیوند مکتب مراغه ـ به تعبیر برخی مکتب تبریزـ و مکتب اصفهان است و هم احیاء کننده سنت اشراقی و هویت ایرانی اسلامی. برخلاف باور بسیاری از مستشرقان که ابن رشد را پایان حیات فلسفه اسلا می می پندارند، مکتب شیراز توانست سنت فلسفی را استمرار بخشیده و فیلسوفان برجسته ای را در حیات عقلی ایران عرضه نماید. یکی از ویژگیهای برجسته که کمتر مورد تحقیق و مطالعه واقع شده است، گرایشهای اشراقی فیلسوفان مهمی چون جلا ل الدین دوانی و غیاث الدین دشتکی است. هر دو فیلسوف نسبت به کتاب پراهمیت هیاکل النور واکنش نشان داده و با دو رویکرد مختلف بر آن شرح نوشتند. این اثر یکی از نوشته های مهم سهروردی در سنت ایرانی اشراقی است که وی را با دیدگاه شیعی اسماعیلی پیوند میدهد. در دوران انحطاط پس از سده ششم، علامه دوانی و خانواده دشتکی به این اثر بمثابه احیاء کننده هویت و فکر ایرانی اشراقی توجه نشان داده و آراء مهم سهروردی در سه حوزه تفکر اشراقی، نظریه امامت و هویت ایرانی را بسط دادند. این نوشتار در صدد مطالعه اثر هیاکل النور سهروردی و شرح آن توسط علا مه دوانی است.