جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ﻓﺎﺭﺍﺑﻲ، ﺑﺰﺭگترﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪهی ﻓﻠﺴﻔﻪی ﺳﻴﺎﺳﻲ اسلام ﻭ ﺷﺎﺧﺺﺗﺮﻳﻦ ﭼﻬﺮﻩی ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺩﻭﺭﻩی ﺍﺳﻼﻣﻲ ﺍﺳﺖ. ﻓﺎﺭﺍﺑﻲ، ﺍﻟﻬﻴﺎﺕ ﻭ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪی ﻭﺍﺣﺪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺩﺭﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﻭ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪﺑﺮ ﻭﺣﺪﺕ ﻭ ﺷﻴﻮﻩی ﺍﺳﺘﺪﻻﻝ، ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺁﻥﺩﻭ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻌﻤﻴﻢ داده است. وی ﻣﻮﺍﺩ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺍﻓﻼﻃﻮﻥ ﻭ ﺍﺭﺳﻄﻮ برﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﻱ ﻓﻠﺴﻔﻪی ﺍﺭﺳﻄﻮﻳﻲ ﻭ ﻧﻮﺍﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺍﺳﻼﻣﻲ، ﺑﻪﺷﻴﻮﻩی ﺍﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﻭ ﺑﺮﻫﺎنی ﻣﺪﻭﻥ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. از اینروست که حاکم آرمانی مورد نظر فارابی، بیشتر یادآور انسان آرمانی و کامل است. از دیدگاه فارابی، زمام‌دار آرمانی کسی است که خصوصیات شاه آرمانی ایرانی، فیلسوف افلاطونی، پیامبر اسلامی و امام شیعی را در خود جمع دارد. اینگونه انسانها متصل به منبع فیض الهی‌اند و از طریق عقل فعال، به آنها وحی میشود. لذا زمام‌دار مدینه، همان مقامی را در مدینه دارد که خدا در کل عالم هستى دارد.

فارابی، ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی در چارچوب علل اربعه و در پرسش از اینکه سعادت چگونه تحصیل می‌شود، آیا تحصیل آن متوقف بر وجود زمینه‌ها و علل و اسباب بیرونی (بیرون از نفس انسان) است، یا با وجود زمینه‌های درونی مثل تهذیب نفس به اسباب بیرونی نیاز نمی‌شود؟ در پاسخ، آنان تحصیل آن را متوقف بر وجود علل و اسباب بیرون از نفس آدمی یعنی اسباب مدنی می‌کنند. آنان سعادت را با ابعاد اجتماعی انسان و نظام سیاسی گره می‌زنند و تحصیل آن را از طریق نظام سیاسی مطلوب فاضله و با همکاری و تعامل افراد مدنی با یکدیگر بر مبنای حکمت و شریعت ممکن و دست‌یافتنی می‌دانند و از فلسفه‌های سیاسی درونگرا که سعادت انسان را از طریق اسباب و عوامل صرفاً فردی یا معنوی و اُخروی دنبال می‌کنند، فاصله می‌گیرند و با هدف رسیدن به آن به تجویز نوعی از نظام سیاسی با عنوان «مدینه فاضله» برمی‌آیند که مهندسی و معماری آن بر دستیابی و تحصیل سعادت فردی ـ جمعی، مادی ـ معنوی و دنیایی ـ اُخروی طراحی شده باشد.

از دیرباز چگونگی رابطۀ «دین و فلسفه» از جمله دغدغه‌های فکری عالمان دین و فیلسوفان بوده و هست. از میان فیلسوفان مشاء، ابونصر فارابی و ابن‌سینا تلاش گسترده‌ای کرده‌اند تا این دو را با هم همساز و هماهنگ نشان دهند. در این مقاله تلاش می‌کنیم در دو مسئلۀ مهم و به ظاهر مورد اختلافِ فلسفه و دین، یعنی «خداوند و خالقیت او» و «دیرینگی عالَم»، با استناد به کلمات «حکمای مشاء» همسویی دین و فلسفه را نشان دهیم. اساس تحقیق در این نوشتار، بیشتر کلمات فیلسوفان مشائی به‌ویژه فارابی، ابن‌سینا و ارسطو است که با آموزه‌های دینی مقایسه شده‌اند. برای تحقق اهداف این نوشتار ابتدا دیدگاه‌های ارسطو به عنوان مؤسس فلسفۀ مشاء در دو موضوع مورد بحث مقاله، ذکر و بررسی شده است. سپس نظریات فارابی و ابن‌سینا به‌عنوان شاخص‌ترین فیلسوفان مسلمان مشائی با آموزه‌های برخی از آیات قرآن به‌عنوان متقن‌ترین منبع اسلام مقایسه شده است. در نهایت و پس از بررسی این دیدگاه‌ها به این نتیجه خواهیم رسید که در این موضوعات، اختلاف مبنایی بین «آموزه‌های دین» به‌ویژه «دین اسلام» با آموزه‌های فلسفه وجود ندارد.

ارسطو در تحلیل پیشین، اگرچه توضیح تفصیلی در باب قیاس‌های «از وضع» را وعده داده بود، اما در هیچ‌یک از آثاری که از او باقی‌مانده به چنین کاری اقدام نکرد. پس از ارسطو، شاگردان و پیروان او با نگاه به کتاب جدل انواع مختلفی از این نوع استدلال‌ را معرفی کردند؛ اسکندر در شرح خود بر تحلیل پیشین ارسطو، آگاهانه سعی کرد تا اثبات‌ناپذیرهای رواقی را در ذیل قیاس «از وضع» ارسطو قرار دهد و بدین ترتیب چهارچوبی برای منطق گزاره‌های ارسطویی فراهم آورد؛ این تلاش اسکندر با پذیرش ضمنی مشائیان مختلف در دوره‌های بعد مواجه شد. فارابی مُلهم از مشائیان، اگرچه قیاس «از وضع» ارسطو را در چهارچوبی مشّائی دریافت، اما به برخی از آموزه‌های ارسطو در خصوص قیاس «از وضع» - به‌ویژه شرطِ توافق در جدل - پای‌بند ماند و بدون اشار‌‌ۀ خاصی، اصطلاح «قیاس وضعی» را در سه معنای مختلف به‌کار برد. با این همه، دریافت فارابی از قیاس‌های شرطی به‌مثابه‌ یکی از انواع قیاس‌های «از وضع» - بیش از اسکندر -مشابهت‌های بسیاری را با دیدگاه جالینوس نشان می‌دهد.

ارتباط ماهیت بشر و نظریۀ سیاسی یکی از مباحث مهم در مطالعۀ تحلیلی هر نظریه سیاسی است. اندیشمندان سیاسی معمولاً مشروعیت نظریه خویش، دربارۀ سیاست و حکومت را بر تبیینی خاص از ماهیت انسان‌ها بنا می‌نهند. پژوهش حاضر، آرای سیاسی فارابی، از اندیشمندان مهم سیاسی جهان اسلام، را از این دیدگاه بررسی می‌کند. نظریۀ سیاسی فارابی خصلتی جهان‌شمول دارد و این امر به دلیل برداشتی است که او از ماهیت بشر ارائه می‌دهد. در نظریه سیاسی فارابی، انسان‌ها به دلیل ماهیت خویش، برای رسیدن به سعادت نیازمند حضور در اجتماع هستند. در نتیجه تلقی او با تلقی‌های مدرن فردگرایانه از سیاست و حکومت در تعارض است. فارابی معتقد است انسان، برای شناخت سعادت به غیر خودش نیاز دارد و این نیاز، صرفاً از طریق ارتباط با عقل فعال، که خودش مخلوق خدای عالم یا همان سبب نخستین است، برآورده می‌شود. به این ترتیب، نظریۀ سیاسی فارابی ارتباط ویژه و مشخصی با مسئله توحید دارد. نظریه‌های سیاسی مدرن، عمدتاً به موضوع حاکم یا امام در اجتماعات سیاسی توجهی نمی‌کنند. اما اینکه چه کسی باید حکومت کند، برای فارابی اهمیت بسیاری دارد و نظریۀ او در این زمینه وام‌دار برداشتی است که او از ماهیت بشر ارائه کرده است.

همواره یکی از دغدغه های اندیشمندان علوم انسانی، مباحث معرفت‌شناسی بوده است؛ هر چند درباره مبانی و رویکرد آن اختلاف دارند. پس از رنسانس، در غرب دو دیدگاهِ اقتصاد سرمایه‌داری و جامعه‌نگری روی مباحث معرفت‌شناسی تأثیر گذاشت. اما معرفت‌شناسی براساس مبانی اسلامی و از دیدگاه متفکران مسلمان، مبدأ هستی‌شناسانه‌ و وجودشناسانه دارد. اندیشمندان مسلمان، به‌ویژه فارابی، باتوجه به جامعیت‌نگری که درباره معرفت‌شناسی دارند، خاستگاه معرفت را سرچشمه گرفته شده از امور و متأثر از عوامل گوناگونی می دانند؛ از‌این‌رو، نقش عقل و عوامل غیبی در معرفت‌شناسی فارابی، جایگاه ویژه‌ای می‌یابد. معرفت‌شناسی فارابی براساس اصل وجود‌شناسانه است و از ابزار حس شهودی، عقل و وحی بهره می‌برد. اهمیت منابع معرفت‌شناسی فارابی در برجستگی نقش عقل، جهان غیب و اجتماع در آن است. عوامل تأثیرگذار بر معرفت از دیدگاه فارابی، دربرگیرنده عالم غیب، نوع غایت‌نگری، علل اجتماعی فرهنگی، تعلیم و تربیت، پایگاه اقتصادی، فضای سیاسی−اجتماعی، صفات نفسانی، جهان‌بینی، کنش های میان فردی و اراده افراد است.

یکی از دغدغه‌های دانشمندان و فلاسفه‌ی سیاسی از دوران باستان تاکنون موضوع اخلاق و سیاست و چگونگی تعامل این دو مقوله‌ی تعیین کننده در سرنوشت جامعه بوده است. چارچوب مفهومی پژوهش در این مقاله، با تکیه بر نظریه‌ی یگانگی اخلاق و سیاست و بر اساس روش تحقیق تحلیلی- تطبیقی تعیین شده است. در مقاله‌ی پیش‌رو، نظرات و اندیشه‌های افلاطون و مک اینتایر در سنت غربی و فارابی و غزالی در سنت اسلامی در خصوص اخلاق و سیاست و مفاهیمی چون دولت و نقش آن در تربیت شهروندان جامعه، مدینه‌ی فاضله، انواع مدینه، سعادت، غایت، فضائل اخلاقی و نیز شرایط و صفات حاکم بیان شده است و سپس با تطبیق آراء و نظرات این دانشمندان، وجوه اشتراک و افتراق آن تبیین گردیده است. وجه مشترک و اصلی نظرات دانشمندان مذکور یگانگی اخلاق و سیاست است. این پژوهش با این پرسش آغاز می‌شود که از دیدگاه افلاطون و مک‌اینتایر – فارابی و غزالی چه نسبتی میان اخلاق و سیاست وجود دارد؟ فرضیه پژوهش بر اساس پرسش فوق آن است که از دیدگاه افلاطون و مک اینتایر، فارابی و غزالی میان مقوله‌ی اخلاق و سیاست نسبت یگانگی برقرا است. در پایان بررسی، این نتیجه به دست آمد که با توجه به نقشی که این دانشمندان برای دولت در تربیت و هدایت شهروندان جامعه و نیز رعایت موازین و قواعد اخلاقی برای دولت در نظر می‌گیرند، اخلاق و سیاست رابطه‌‌ای در ‌هم تنیده و یگانه دارند.

فارابی در آثارش از هر سه قسم علم الهی، به تفصیل بحث کرده است. به باور او، علم خدا به ذات خویش به نحو حضوری است. علم خدا به ممکنات در مقام ذات یا پیش از خلقت، از طریق علم به صور معقول اشیا در ذات خدا و لذا به نحو صوری ارتسامی و از سنخ علم اجمالی است. او به شبهة علم پیشین الهی و اختیار انسان نیز در ذیل این علم، پاسخ داده است. علم خدا به ممکنات در مقام فعل یا پس از خلقت، از طریق علم به اسباب و علل عالیة ممکنات، اشیا و امور جزئیِ ممکن را دربرمی‌گیرد و به نحو صوری ارتسامی و از سنخ علم اجمالی حاوی تفصیلات است. اما با رسالة فصوص الحکم، اگر از آنِ فارابی دانسته شود، باب دیگری در علم الهی گشوده می‌شود. نظریة فارابی در علم الهی، در فلاسفة اسلامیِ بعدی، به ویژه ابن‌سینا تأثیر فراوان نهاده، اما برخی دیگر مانند سهروردی (شیخ اشراق) و عده‌ای از محققان معاصر، آن را نقد کرده‌اند. در نوشتار حاضر، اهم این نقدها تبیین و از دید نگارنده، مورد سنجش و ارزیابی قرار خواهند گرفت. در مجموع، نظریة فارابی از دید نگارنده، دارای نقاط قوّت و ضعف مهمی است.

چکیده در تفکر افلوطین بر اساس دلایلی چون اطلاق و عدم تناهی احد، عدم پذیرش حلول و اتحاد، مافوق وجود بودن تفسیر علیت به فیضان، خدا چیزی به‌کلی دیگر است، به‌گونه‌ای که نه می‌توان نامی بر او نهاد و نه می‌توان او را با هیچ زبانی توصیف کرد. احد افلوطین فوق علم و عقل است که برای همگان غیرقابل شناخت حصولی است و تنها راه رسیدن به او را در فراتر رفتن از شهودی که حاکی از دوگانگی شاهد و مشهود است، معرفی می‌کند. فارابی مفهومی از واجب‌الوجود ارائه می‌دهد که با وجود برخی اشتراک‌ها با احد افلوطین تحت تأثیر تعالیم اسلامی و نظریۀ تمایز متافیزیکی وجود و ماهیت با مفهوم احد نزد افلوطین تفاوت‌های بسیاری دارد. لذا واجب‌الوجود را موجودی می‌داند که ذات و ماهیتش، اقتضای وجود دارد و فرض نبودش محال است. وجود او به‌واسطۀ غیر پدید نمی‌آید و او در وجود خود به موجود دیگری محتاج نیست، بلکه خودش علت وجود همۀ اشیاست، بنابراین وجود او بسیط و نامرکب محسوب می‌شود و اساس عالم را بر خلقت ابداعی قرار داد.