جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در بسیارى از متون کهن تاریخى و فرقه شناسى، اباضیه به عنوان یکى از فرقه هاى خوارج به شمار آمده اند، ولى پیشوایان فکرى اباضیه براى خارج ساختن فرقه خویش از انزوا و تنفرى که دامنگیر خوارج شده است مى کوشند تا اباضیه را از شمار فرقه هاى خوارج خارج سازند و نام خوارج را تنها زیبنده فرقه هایى تندرو چون ازارقه و نجدیه و صفریه بشناسانند. در این مقاله به بررسی دیدگاه های کلامی و تفسیری اباضیه پرداخته شده است و مسائلی از قبیل: اسماء و صفات خداوند ، بی همانندی خداوند ، رویت خداوند ، حدوث قرآن ، نبوت ، امات و خلافت ، حکم مرتکب کبیره، حبط اعمال ، خلود فاسد، شفاعت پیامبر ، تفاسیر قرآن ، تفسیر محکم و متشابه، احکام وضو، نماز و... مطرح می شود همچنین درباره رابطه اباضیه با اهل بیت هم مطالبی در این مقاله آورده شده است.و در بخش پایانی به بخشی از تفاوت فرقه اباضیه با معتزله واشاعره به صورت مختصری اشاره شده است.

مورخان معتقدند اباضیه منسوب به عبدالله بن اباض از قبیله تمیم است، امّا ملطی آن ها را به اباض بن عمر منتسب می داند که از کوفه قیام کرده و به قتل و غارت پرداخته است هرچند منابع اباضی و غیر اباضی این قول را تأیید نکرده اند. مذهب اباضیه از قدیمی ترین مذاهب اسلامی است که در قرن اول هجری ظهور کرد و تنها در نیمه آخر قرن سوم به منزله مذهب، در منابع و مصادر ذکر شده است و قبل از آن تاریخ با نام هایی چون «جماعه المسلمین» یا «اهل الدعوه»، «اهل الاستقامه» خوانده می شدند. برخی از خوارج تندرو آنان را «قعده» یا گروه قاعدین می خوانند؛ زیرا به اعتقاد خوارج اباضیان به قیام علیه حاکمان ظالم برنخاستند و قعود را بر قیام ترجیح دادند. بنابر اعتقاد اباضیان، آنان هیچگاه با خوارج که شامل چهار فرقه می شدند همراه نشدند و نه تنها در جنگ بین خوارج و خلافت اموی و عباسی شرکت نکردند، بلکه به مخالفت با چنین اقداماتی برخاستند و به جای جنگ مسلحانه روش مسالمت آمیز را برای ترویج عقاید و افکار خود به صورت پنهان انتخاب کردند. در این مقاله سعی شده است برخی از افکار و عقاید اباضیان که موجب شده آنان را تا حدودی نسبت به سایر فرقه خوارج معتدل تر نشان دهد. با روش توصیفی، تحلیلی و تاریخی مورد بررسی قرار دهد.

بدون هیچ تردیدی یكی از مهمترین موانع در بحث از فرق اسلامی خاصه، نحله ها و گروه های شكل گرفته در قرن اول هجری، مشكل دسترسی یا عدم دسترسی به منابع اصیل و اصلی آنها است، هر چند آثار مهمی از قرن بعدی در اختیار است كه در غالب گونه ادبی ملل و نحل نویسی به ارایه گزارش از فرقه های اسلامی پرداخته اند. در این میان، بحث از شكل گیری و تكوین عقاید خوارج به نحو اعم و اباضیه به نحو خاص،... بی تردید این كتاب علیرغم اختصار آن، متنی ارزشمند از چگونگی بحث و تحقیق درباره رساله ها و آثار باقی مانده از قرن اول هجری است كه برای شناخت عقاید خوارج نیز می تواند مفید باشد.

محبت و بغض دو مقوله از احساسات انسان هستند که با هر عقیده و مذهبی که باشند در آنها این دو مقوله وجود دارد. از جمله زمینه­هایی که حب و بغض در آن جاری است، عقاید دینی انسان­هاست که شاید بتوان گفت این دو، مهمترین عامل تاثیرگذار در انتخاب عقیده آنهاست که در ادبیات مذهبی از آن به تولی و تبری تعبیر می­شود. هر کدام از مکاتب امامیه و اباضیه نیز همانند دیگر مکاتب اعتقادی به مساله تولی و تبری نگاه ویژه داشته تا جایی که به فروع دین در این مکاتب تبدیل شده است. از این رو این پایان نامه، وجود تولی و تبری در دو مکتب امامیه و اباضیه را در چهار فصل مورد بررسی قرار داده و بعد از مفهوم شناسی این دو واژه در فصل اول، به جایگاه آنها در میان این دو مکتب در فصل دوم پرداخته و در فصل سوم و چهارم قلمرو هر کدام از تولی و تبری نسبت به پیامبر، ائمه و صحابه در میان این دو مکتب بررسی شده است. در نهایت نیز به مقایسه عقاید این دو مکتب در باب تولی و تبری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که هر چند در بسیاری موارد از جمله روایاتی که در این باب وارد شده، هر دو نظریه شبیه هم هستند، اما امامیه در خصوص تولی و تبری به صورت کلی و به صورت خاص نسبت به پیامبر و صحابه و اهل بیت در مقایسه با مذهب اباضیه دقیق­تر و کامل­تر است؛ زیرا اباضیه در تفسیر روایاتی که در این زمینه دارند دچار تناقض­هایی شده اند که در طول پایان نامه به آنها اشاره شده و یا حتی بین خود علماء آنان نظریه واحدی در این زمینه وجود ندارد.

آن‌چه که به طور معمول تحت عنوان نظریات خوارج به رشته تحریر درآمده است، تماماً آرا مشترک میان آنها نیست. اصولاً به دشواری می‌توان افکار مشترک بسیاری میان خوارج یافت، و آن‌چه به راستی آنان را به هم می‌پیوندد منشأ تاریخی مشترک آنهاست و اندیشه‌ای که در شعار «لا حکم الا لله» متجلی می‌شود و گرنه دو طیف افراطی و معتدل از خوارج آن‌چنان از یکدیگر جدا شدند، که صحبت از نظریات خوارج بدون ذکر استثناها و موارد و اختلاف دور از احتیاط است. در مذهب اباضیه نمی‌توان اصطلاح مؤمنان را درباره مرتکبین کبائر به کار برد، زیرا هرچه که خداوند بر بندگانش فرض کرده، جزء ایمان است، از این روی اینان تنها موحّد هستند. در دیدگاه اباضیه، امامت و حکومت یکی از مسائل اساسی و کلیدی به شمار می‌آید، اگرچه آنها به آن رویکردی فقهی تاریخی دارند. مراحل امامت یا مسالک مذهب اباضی، یعنی ظهور، دفاع، شراء و کتمان، و برخورد پیروان آن با مخالفان خود سبب شده تا این فرقه اسلامی همچنان حیات داشته و حتی دارای حکومت و حکمرانی باشد. در عین حال دیگر اندیشه‌های کلامی آنان در باب تعریف امامت، گزینش امام، شروط و اوصاف امام، مقاصد و اهداف امامت نیز می‌تواند حائز اهمیت و درخور تأمل باشد.

یکی از فرق اسلامی که در حیات هزار و سیصد ساله خود اهتمامی ویژه به تاریخنگاری مبذول داشته فرقه اباضیه است که در تحقیقات اسلام شناسی ، این بعد از حیات فرهنگی آنان کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. آثار اباضی نه تنها در مطالعه تاریخ این فرقه اساسی ترین منابع محسوب می گردند ، بلکه در مطالعات عمومی تاریخ اسلام در نواحی شبه جزیره و عراق در مشرق ، بخش هایی از شمال و شرق آفریقا در مغرب ، و حتی برخی نواحی ایران چون خراسان و جزایر خلیج فارس منابعی مهم و درخور نیازمند مجالی گسترده است، در این مقاله سعی بر آن بوده تا روشی مبتنی بر دوره های تاریخی و سبک نگارش برای طبقه بندی آثار تاریخی باضیه و معرفی منطقی آنها عرضه گردد. در این مقاله به نوشته ای اباضیان مشرق بیشتر عنایت شده است.

وهابیت و اباضیه دو فرقه از فرقه‌های زنده جهان اسلام، با دو رویکرد متفاوت و تفکرات مختلف هستند. اباضیه، برگرفته از افکار جابر بن زید ازدی و وهابیت، برگرفته از افکار سلفیت احمد ابن حنبل و تحت تأثیر افکار ابن تیمیه به وجود آمد. می‌توان به‌طوری وهابیت را مجری افکار ابن تیمیه نامید. هدفی که این رساله به دنبال آن است، آشنایی با تاریخ و عقاید وهابیت و اباضیه در دو زمان کاملاً متفاوت است. یکی در دورهٔ نخستین اسلام و تحت رهبری عبدالله بن اباض و دیگری در قرن 12 هجری به رهبری محمد بن عبدالوهاب، با عقایدی کاملاً متفاوت؛ هم‌چنین پرداختن به اشتراکات و ممیزات این دو فرقه و تقابل و مقایسه کلامی که بین این دو فرقه وجود دارد. اباضیه باروحیه‌ای کاملاً متعادل و وهابیت باروحیه‌ای خشن و تند، که این در افکار و عقاید این دو فرقه هم تأثیرات به سزایی گذاشته است که این از اهداف این رساله است.

قصد مولف از تالیف این کتاب جمع آوری اسامی و تعداد مدارس اباضیه در مغرب بوده است که به گفته خودش در حواشی و سطرهای بعضی از کتب بوده اند و هیچ گاه یک کتاب مستقلی در این زمینه نگاشته نشده بوده است ، به همین خاطر این کتاب را تالیف و تعدای از اسامی و تعریفی اجمالی از مدارس اباضیه را در این کتاب مختصر آورده است.