جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد آرکون یکی از مهم‌ترین روشنفکران جهان اسلام در سال‌های اخیر است که تلاش می‌کند در پروژه‌ای به نام «نقد عقل اسلامی»، خوانشی نوین از میراث فکری اسلامی و نحوه شکل‌گیری و رشد آن ارائه دهد. اندیشه آرکون دارای ابعاد فلسفی، ادبی، جامعه‌شناختی و تاریخی است که متأثر از فضای میان رشته‌ای علوم انسانی مدرن و بیشتر پسامدرن است. مسئله اساسی او تبیین علل عقب ماندگی کنونی جوامع اسلامی و پیشرفت دنیای غرب است. او عقل اسلامی را یکی از مهمترین علل انحطاط جهان اسلام می‌داند. آرکون با یکسان دانستن عقل کلیسا و عقل اسلامی، می‌کوشد ناکارآمدی عقل دینی را اثبات کند. او عقل دینی را با عقل‌های فلسفی، علمی، مدرن و پست مدرن مقایسه کرده و معتقد است، به حاشیه رفتن عقل دینی در غرب توسط عقل‌های مذکور، علت آغاز پیشرفت‌های مادی غرب است. در این رساله ضمن تبیین صحیح پروژه «نقد عقل اسلامی» مهم ترین خطاهای آرکون رو مورد نقد و ارزیابی قرار می دهیم.

از دهه‌ پنجاه قرن بیستم میلادی اندیشمندان مسلمان تلاش‌های فزاینده‌ای برای بازیابی هویت خویش و بازگشت به دوران طلایی تمدن اسلامی انجام داده‌اند. بنابراین، بحث چگونگی و سیر انحطاط تمدن اسلامی به مباحث کلیدی تبدیل شد و تئوری‌ها و خوانش‌های مختلف از سوی اندیشمندان پدیدار شد. آنها به‌دنبال واکاوی عوامل انحطاط و بیان راهکارهایی برای برون‌رفت از آن بودند؛ ازجمله این متفکران می‌توان به محمد ارکون الجزایری و حسن حنفی مصری اشاره کرد. روش تحقیق این رساله توصیفی-تحلیلی است، که به بررسی انحطاط تمدن اسلامی از منظر محمد ارکون و حسن حنفی می‌پردازد. ارکون و حنفی به بررسی و نقد انحطاط تمدن اسلامی پرداختند و از نقد سنت اسلامی، تمدن غربی و مدرنیته در راستای ارائه راهکارهایی برای برون‌رفت از انحطاط بهره برده‌اند. پروژه‌های آنها با دو گفتمان متفاوت؛ اما دارای اشتراکات و افتراقات متعددی است. می‌توان گفت به نوعی معرفت‌شناسی تاریخی است و با عبور از شیوه روایی، قرائت متون، بررسی سنت و مولفه‌های منحصر به فرد در آموزه‌های اسلامی به بررسی راه‌های برون‌رفت از انحطاط پرداخته‌اند. پرسش‌های اصلی این پژوهش عبارتنداز: دیدگاه محمد ارکون و حسن حنفی درباره انحطاط تمدن اسلامی چیست؟ ارکون و حنفی چه راهکارهایی در قبال برون‌رفت از انحطاط تمدن اسلامی ارائه کرده‌اند؟ مهم‌ترین رویکردهای کاربردی ارکون و حنفی برای بررسی پدیده انحطاط تمدن اسلامی چیست؟ یافته‌ها: ارکون و حنفی، سنت اسلامی-عربی را به‌عنوان امری غیرقابل انکار و گسست‌ناپذیر از جهان اسلام-عرب می‌پندارند و معتقدند که ریشه انحطاط در سنت نهفته است؛ آنها با کاربست و تاثیرپذیری از رویکردها و مکاتب غربی همچون پدیدارشناسی هوسرلی، دیرینه‌شناسی فوکویی، تاریخی‌گری و...، در مطالعه پدیده انحطاط، قائل به بهره‌گیری از اندیشه‌های غربی در راستای نقد تمدن اسلامی هستند. راه‌کارهای ارکون و حنفی از کانال طرح‌واره‌های آنها یعنی «نقد عقل اسلامی»، «اسلام‌شناسی کاربردی»، «بازسازی سنت» و «غرب‌شناسی» می-گذرد. در این ارتباط به نظر می‌رسد که پروژه اسلام‌شناسی کاربردی، نقد عقل اسلامی، بازسازی سنت، غرب-شناسی (شرق‌شناسی وارونه) مهم‌ترین راهکارهای برون‌رفت از انحطاط تمدن اسلامی ارکون و حنفی به‌شمار می‌رود. همچنین از میان تاثیرگذارترین رویکرد بر مبانی فکری آنها محسوب می‌شود. از میان همه رویکردهای کاربردی ارکون و حنفی در زمینه بررسی انحطاط، رویکرد پدیدارشناسی هوسرلی و شرق‌شناسی، نمود بسیاری در اندیشه‌ها و پروژه‌های آنها دارند.

محمد ارکون اندیشمندی متعلق به جریان سکولار عرب معاصر است که اسلام را دینی متن محور می‌داند زیرا اندیشه و عقلانیت ناشی از آن بر اساس متن قرآن کریم و احادیث ایجاد شده است. ارکون معتقد به تاریخمندی این متون دینی و تفاسیر صورت گرفته از آنهاست که او آنها را میراث اسلامی نامیده است. او علت عقب-ماندگی مسلمانان را تلاش جهت عمل به این متون، بدون در نظر گرفتن تاریخمندی‌شان می‌داند. در نتیجه معتقد به بازخوانی انتقادی آن متون به وسیله‌ی روش‌های نوینی است که در حال حاضر در علوم انسانی غربی، جهت بررسی متون جریان دارد. این روش‌ها که بخشی از آنها در دامن ساختارگرایی رشد یافته‌اند و پایه و اساسی برای پساساختارگرایی و تفکر پست‌مدرن شده‌اند، عبارتند از زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی و دیرینه‌شناسی که ساختارگرا هستند و تبارشناسی، واسازی، هرمنوتیک فلسفی و تاریخی‌نگری نوین که پساساختارگرا هستند. ارکون تحت تاثیر این روش‌ها به تاریخمندی وحی شفاهی، مغایرت متن مکتوب قرآن با وحی شفاهی، اسطوره-ای و مجازی و شعری بودن زبان قرآن، وابستگی حقیقت به انسان، بینامتنیت قرآن کریم و تفاسیر آن، لزوم بازنویسی تاریخ اسلام با روش تاریخی‌نگری نوین و استفاده از روش‌های انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی و روانشناسی و... برای بازخوانی انتقادی میراث متن محور اسلامی، معتقد است. با توجه به هجوم تفکر پست مدرن غربی و مواجهه آن با تفکر اسلامی و رواج تفکرات نواندیشی در مورد اسلام، در این تحقیق تلاش شده است تا با روش توصیفی-تحلیلی، روش محمد ارکون در فهم متون دینی، با توجه به دیدگاه او در فهم قرآن کریم، مورد بررسی و نقد قرار گیرد.

آلبرت کازیمیریسکی قرآن را ترجمه کرد و محمد ارکون بر آن مقدمه ای زد. این مقدمه در حقیقت اولین بخش از کتاب او تحت عنوان " چگونه قرآن را بخوانیم؟" است. مقدمه ای که در آن او از عباراتی استفاده کرده است که دست مایهء مطالعات من در این پژوهش قرار گرفته اند. به طور مثال تعدادی از آنها را می نویسم. " نمود ناامید کننده و نا منظم قرآن، بیان نامأنوسش، فراوانی تلویحات افسانه ای، تاریخی، جغرافیائی و مذهبی اش و همچنین تکرار ها و تناقضاتش." من عقایدش را از نظر زبان شناسی و ترجمه شناسی نقد کردم. در این نقد تقریباً تمام نظریات و منظرهای برجستهء متناسب با موضوع را بررسی کردم. مهمترین نکته آنکه کاربرد این نظریات و رویکردها را در ترجمهء قرآن کریم مطالعه کردم . من همچنین، شرح حال شخصیتهائی را که در این پژوهش به آنها استناد شده است ارائه کرده ام . به علاوه تلاش کردم مستنداتی دال بر وجود نظم و هماهنگی و انسجامی مثال زدنی درتمامی قرآن ارائه کنم و در این مسیر معجزات قرآن را نیز بر پایهء اصول ترجمه شناسی و زبان شناسی بررسی کردم. شواهدی تاریخی نیز بر اثبات جاودانگی قرآن معرفی کردم. به طور مشخص قرآن کریم سرشار از نظم و هماهنگی و انسجام است و همه چیز براساس سناریوئی خاص با اهدافی مشخص متناسب با تمام زمانها نگاشته شده است. نقش ترجمه ای درست و متقن بسیار برجسته است. قرآن کریم، این معجزهء پیامبر اسلام، برای تمام بشریت و در تمامی زمانها قابل استفاده و کاربردی است چرا که خداوند آن را راهنمائی جاویدان قرار داده است. از اینرو ترجمهء قرآن قبل از هر چیز نیازمند درکی درست مبتنی بر شناختی فرازبانی، زبان-جامعه شناختی و با در نظر گرفتن مخاطب به گونه ای چند نظامی است.

«تاریخ‌مندی قرآن» نظریه‌ای است که در دهه‌های اخیر برخی روشنفکران دینی مسلمان در جهان عرب آن را مطرح کرده‌اند و توسط برخی هم‌فکران ایشان در ایران پی‌گیری شده و درگسترش آن کوشش دارند. اینان تحت تأثیر تاریخی‌نگری و گرایشات لیبرالیستی‌ـ‌سکولاریستی و بعضی ادعاهای مستشرقان، قائل به تاریخیت قرآن شده‌اند و آن را متأثر از شخصیت تاریخی پیامبر9 و فرهنگ زمانه می‌دانند.آن‌ها امور ناهمخوان با ایده تاریخیت مانند لوح محفوظ، نزول دفعی و اعجاز قرآن را منکر می‌شوند و یا این‌که با بازخوانی آن‌ها، مانند علم اسباب نزول، مکی و مدنی بودن و اصل نسخ، رابطه دیالکتیک متن با واقع را توجیه می‌کنند. این نظریه بر مبانی و اصولی چون تاریخیّت و محدودیّت ذاتی انسان به شرایط زمانی و فرهنگی خاص، تاریخیت‌ پیامبر9، بشری شدن وحی به دلیل مواجهه فهم تاریخی خطاپذیر پیامبر9 با آن (مبنای انسان‌شناختی)، همسان‌انگاری وحی با تجربه دینی و حیث دیالکتیک آن (مبنای وحی‌شناختی)، اصل عدم تعین معنای متن و سیالیت آن، تاریخی شدن دلالت برخی مفاهیم و احکام و اصل تأویل و مجاز (مبنای دلالت‌شناختی) مبتنی است. این پژوهش، به هدف نقد و بررسی مبانی نظریه تاریخ‌مندی قرآن در اندیشه نومعتزله (ابوزید، آرکون) با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و نقدی، در چهار فصل نگاشته شده است و به این سؤال اصلی که نظریه تاریخ‌مندی قرآن، بر چه مبانی‌ای استوار و چه نقدهایی متوجه آن است، پاسخ می‌دهد. نتایج تحقیق مبین آن است که نظریه فوق با اصول پذیرفته‌شده متعددی مانند برخورداری انسان از فطرتی ثابت، روحی مجرد، عقلی فراتاریخ، قابلیت اتصال انسان با عالم غیب و دریافت معرفت‌های حضوری و... تناقض دارد. از سویی دیگر، ادله و شواهد فراوانی مانند ژرفایی و بطون نامحدود قرآن، پیوند آن با عترت، تشریع قوانین براساس مصالح و مفاسد واقعی، بر اثبات جاودانگی و جهان‌شمولی آن گواهی می‌دهند.

موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی از مباحث مهم به شمار می‌رود. مسلمانان از قرون اولیه بررسی مساله اعجاز را مخصوصا اعجاز قرآن کریم را با هدف تاکید دائمی بر مرجعیت الهی این کتاب ،در دستور عمل خود قرار دادند. و در دوران معاصر می‌بینیم که علامه طباطبائی از کار پیشینیان خود تبعیت نموده و با همان روش به بررسی این موضوع پرداخته است و تلاش کرده است که وقوع اعجاز و معجزه بودن قرآن را اثبات کند تا قداست این کتاب سترگ را مورد تاکید قرار دهد. درست همزمان با علامه طباطبائی، دکتر محمد ارکون که شدیدا تحت تاثیر مدرنیته بود و تلاش می کرد تا قرائتی سکولار از اسلام ارائه دهد و نشانه‌های تز خود را وضع می کند، نگاه جدید خود را نسبت به قرآن بیان می‌کند و با بشری دانستن آن، تمامی مباحث قرآنی و از جمله اعجاز قرآن را بر اساس این نگاه قرائت می کند. در این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی، آن را به پنچ فصل تقسیم کردیم: فصل کلیات که کلیات موضوع پژوهش و تعاریف مهم‌ترین مفاهیم مطرح در آن ارائه می شود و سپس در فصل دوم به بررسی موضوع اعجاز در ادبیات اسلامی پرداخته‌ایم و تلاش کردیم نگاهی مختصر به آراء مهم دانشمندان شیعه و سنی در این موضوع داشته باشیم تا به چگونگی روند بحث اعجاز در ادبیات اسلامی و نیز میزان همراهی و اتکاء علامه طباطبائی و دکتر ارکون به میراث اسلامی پی ببریم. فصل سوم را به بررسی اعجاز از دیدگاه علامه از اثبات امور خارق عادت تا اصل وقوع اعجاز و نهایتا اعجاز قرآن بپردازیم. فصل چهارم را به روش دکتر ارکون که بر اساس آن قرائت خود را از ادبیات اسلامی و مباحث دینی ارائه نموده تا فهم خاصی که با اتکاء بر این روش به دست داده‌اند، اختصاص داده‌ایم. و در نهایتا در فصل پنجم به بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دو شخصیت مورد نظر اختصاص داده‌ایم و نظر هر یک را بر نتایج حاصله اش تقدیم نمودم. و در تمام این فصول به طور اساسی از نوشته های علامه طباطبائی و دکتر ارکون که در کتاب‌ها و مقالات این دو ارائه شده است استفاده نموده‌ام.

در این بحث به مقوله عقل دینی وعقل مدرن ورابطه بین آنها از نظر آیت الله جوادی آملی ومحمد ارکون پرداختیم. محمد ارکون عقل دینی را به ناتوانی از همراهی با مدرنیته نسبت میدهد زیرا به کمان ایشان قواعدی که این عقل به کار می برد با گذشت زمان کارایی اش را از دست داده ونمی تواند نیازهای انسان مدرن تأمین نماید. از طرف دیگر می گوید که عقل مدرن آن عقلی است که با عالم مدرنیته هماهنگ است زیرا قوعدی که به کار می برد کاملا جدید ونیازهای جامعه مدرن تامین میکند. در حالی که نگاه آیت الله جوادی به موضوع نگاهی کاملا متفاوت است به معنی است که اگر مقصود ما از عقل مدرن همان عقل فلسفی وعقل علمی باشد می توان زیر تعریف عقل دینی مندرج شود پس طرح مسأله به صورت تفکیکی بین این دو عقل قابل قبول نیست. واگر مقصود ما از عقل دینی آن عقلی است که متکفل به اثبات قضایای درون دینی باشد که در مقابل عقل فلسفی تجریدی یا نیمه تجریدی قرار دارد در اینجا می توان از دو اصطلاح استفاده کرد. آیت الله جوادی معتقد است که اگر نگاه ما نگاه توحیدی ناب باشد می توان تفکر در هر رشته علمی را تفکر دینی نام گذاشت بنابراین هر عقلی که در هر رشته علمی به کار برده می شود عقل دینی خواهد بود، زیرا عالم هستی در دو جهت تجلی کرده، عالم تدوین وعالم تکوین، که هر دو از منبع علم الهی صادر شدند، که خداوند متعال از باب تدوین دین را خلق کرده واز باب تکوین عالم خلت را، پس هر عالمی که در این دو بخش فکرش را به کار می برد در واقع دارد به سوی اراده وعلم خدا حرکت می کنه، پس هر علمی علم دینی خواهد بود وبه تبع آن هر عقلی عقل دینی می باشد.

در عصر اخیر، اصطلاح قرائت یا خوانش معاصر قرآن کریم در صحنه علمی پدیدار گشت و پدیده وحی ذهن این متفکران معاصر را به خود معطوف نمود. متن دینی کانون کارهای پژوهشی بسیاری از آنان مانند سروش، ارکون، ابوزید و دیگران شد که از آنچه به عنوان قرائت معاصر از متن شناخته می شود، نشات می گرفت و طبق سخنان آنها خوانش را از فرهنگ یقین به فرهنگ شک و پرسش تبدیل نمود. مطالعه ی پیش رو، این قرائت های معاصر مرتبط با منشا الفاظ قرآن یا به عبارت دیگر وحیانی بودن الفاظ را بررسی می کند، به این منظور سه متفکر معاصر یعنی عبدالکریم سروش، محمد ارکون و نصر حامد أبو‌زید انتخاب شدند. این مطالعه برای بیان نظرات این متفکران از روش توصیفی- تحلیلی بهره برده و نتایج چندی به دست آورده است که مهمترین آنها عبارتند از: نظریه های آنها در مورد داخل و خارج متن، یعنی قرآن صحبت می کرد. اما موارد مربوط به درون متن در مورد حقیقت وحی، و از بین بردن عامل غیبی در آن و انسان سازی آن بود و آنها آن را نوعی الهام، شعر و ... دانستند و از موارد خارج از متن می توان به تاریخی بودن آن و برگرفته از فرهنگ محیط دانستن آن، اشاره کرد. در واقع آنها از موضوعیت و علمی بودن فاصله گرفته و پژوهش های آنان چیزی جز انعکاس سخنان اساتید خاورشناس آنها نبود.

درس‌گفتار «وحی‌شناسی دکتر سروش» از عبدالحسین خسروپناه در هشت جلسه به نقد و بررسی اندیشه های دکتر سروش و مکاتبه ایشان با آیت الله سبحانی می‌پردازد.