جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرهنگ اسلامی- ایرانی، علی‌رغم غنای زیاد، با از بین‌رفتن مرزهای فرهنگی و تهاجم فرهنگ غالب غرب، در معرض آسیب قرارگرفته است. ارتقاء فرهنگ عمومی توده مردم، نیاز امروز جوامع بشری است. رواج آسیب‌ها و کمبود مکارم اخلاقی، جوامع را به انحطاط می‌کشاند. در ایران اسلامی، ضرورت ارتقاء فرهنگ عمومی در جهت نیل به تمدن نوین اسلامی، ما را به شناخت مبانی و زیر ساخت فرهنگ اصیل اسلام، دعوت می‌کند. آیین اسلام، مذهب تشیع و عرفان اسلامی، کامل‌ترین دستورات و موازین الهی را برای ساختن برترین سبک زندگی توأم با معنویت به ما ارزانی داشته و به وسیله آموزه‌های قرآن کریم و معارف وحیانی در اختیار ما نهاده است. لکن، پیش‌نیاز و لازمه آن ایمان و معنویت است. ایمان به خدا، تصدیق توحید و معاد، غیب و وحی، رسالت رسول اکرم (ص) و امامت امامان (ع)، وظیفه اساسی مؤمنین در جامعه دینی است. از آنجایی که ایمان، یگانه عامل تغییرات درونی افراد جامعه است، با جستجو در متون معتبر دینی و عرفانی استخراج و دسته بندی موضوعات، به این نتیجه می‌رسیم که هرچه ایمان مردم افزایش یابد امکان نحول معرفتی و اجتماعی ایمانی و دست‌یابی به کامل‌ترین فرهنگ عمومی افزایش می‌یابد.

در این پژوهش به دیدگاه ابن عربی و علامه طباطبایی درباره زبان دین و مقایسه آراء آنها می‌پردازیم. در عرفان، امکان تصرف در ظواهر کتب وحیانی وجود ندارد. ابن عربی به ذات کلام الهی نظر دارد و بر مبنای آن اعتقاد دارد که کتب وحیانی به زبان ظاهر است. علامه به زبان ظاهر اعتقاد دارد و بر خلاف ابن عربی، نظریه او حوزه قرآن و اسلام است. ما در این نوشته، در مقام استخراج مبانی نظریه ابن عربی و علامه طباطبایی از آثار آنان هستیم. در این تحقیق به دو هدف توجه کرده ایم: نخست نظام‌مند کردن آراء ابن عربی و علامه در زبان قرآن و سپس توسعه اندیشه این دو دانشمند از طریق عرضه مسائل جدید بر آراء آنها یا تطبیق آراء آنها بر یکدیگر. روش ما در این تحقیق، آمیزه ای از نقل و تحلیل عقلی ـ عرفانی است.

مسأله تعارض و به طور کلى رابطه علم و دین، با توجه به عدم قطعیت داده هاى علمى و تحت تأثیر قرارگرفتن برداشتهاى مختلف از قرآن با تحوّل علوم، صورتى دیگر به خود مى گیرد. از طرف دیگر، استفاده از ظواهر قرآن با مبانى مختلف، مانند آنکه همه گزاره هاى اخبارى قرآن ناظر به واقع است یا اینکه قرآن درصدد تعلیم هیچ علمى به بشر نیست و غایت قصواى آن سعادت و هدایت انسانهاست و اگر به نکته اى علمى در باب آسمان، زمین، جنین و امثال آن اشارتى دارد از باب تذکّر به عبودیّت ما و ربوبیّت اوست، باز هم مسأله علم و دین را پیچیده تر مى کند. آنچه در این بین مسلّم است، عدم تعارض قطعى و واقعى علم و دین است; یا در یافته هاى علمى باید به دیده شک نگریست، یا در ظواهر قرآن باید تأملى از نو داشت. مقاله حاضر، به بحث درباره یکى از مسائل رابطه علم و دین مى نشیند و از یک برداشت خاص حمایت مى کند. تأمل و بررسیهاى قرآن پژوهان و علم دوستان در نقد مقاله حاضر به غناى این بحث مى افزاید.

بررسی روش‌های مورد استفادۀ قرآن‌پژوهان غیر مسلمان یا به اصطلاح مستشرقانِ قرآن‌پژوه، از جدیدترین موضوعات درخور توجه در مطالعات قرآنی است. در این تحقیق تلاش شده تا برخی از مهم‌ترین روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان، هرچند به صورت مختصر، کشف، تبیین و تحلیل شود. روش‌های قرآن‌پژوهی مستشرقان، ضمن تأثیرپذیری از پارادایم‌های فکری ـ علمیِ رایج در غرب و نقد کتاب مقدس، متنوع است که مهم‌ترین آن‌ها، یعنی روش نقد متنی و روش نقد ادبی، از زیر روش‌های نقد تاریخی به معنای عام آن، روش نقد پدیدارشناسانه و روش نقد تطبیقی مدّنظر این تحقیق است. برونداد آن نیز این بوده که این روش‌ها غالباً همان نگاه عهدینی را بدون توجه به تفاوت‌های ماهوی و زمینه‌ای قرآنِ وحیانی با متون عهدینِ تحریف‌شده، به قرآن کریم داشته‌اند و قرآن را به مثابۀ متنی بشری تلقی کرده و روش‌های سازگار با جهان‌بینی مادی و خاصِ متون بشری را بر آن تحمیل کرده‌اند.

«اعجاز قرآن» از مباحث مورد اعتنای اساطین علوم قرآن بوده و یکی از نظریاتی که در این باره مطرح کرده‌اند، نظریه «اعجاز روان‌شناختی» است. جستار پیش رو که از نوع تحقیقات کتابخانه‌ای است، اعجاز روان‌شناختی قرآن را با روشی توصیفی ـ تحلیلی، از منظر «امین خولی» محقق معاصر مصری، بررسی کرده است. نتیجه آنکه از نگاه خولی، اعجاز روان‌شناختی، یکی از وجوه اعجاز ادبی ـ بیانی قرآن محسوب می‌شود و مراد از آن، این است که قرآن با هدفِ پرورش انسان و اصلاح جامعه، در دعوت خویش زوایای پنهان نفس آدمی را مدّنظر داشته و شناخت عمیق قرآن از این زوایا ـ‌که گزاره‌های علمی روز از روان انسان نیز آن را تأیید می‌کنندـ نشان از الهی بودن قرآن و اعجاز آن دارد. با این حال، نظریه خولی با چند اشکال و ابهام مواجه است: نخست آنکه مقدماتی که برای نظریه خود پی‌ریزی کرده است، در برخی ابعاد و اجزاء با یکدیگر سازگاری ندارند؛ دوم آنکه مبانی دیدگاه وی با برخی از ضروریات دین منافات دارد؛ سوم آنکه وی برخی از مفاهیم کلیدی نظریه خود را تبیین نکرده است؛ و چهارم آنکه شواهد نظریه‌اش از بُعد کمّی و کیفی ناتمام است.

در بین مدافعان تفسیر اجتهادی در مورد حیطه و دایره حجیت عقل در تفسیر قرآن، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ از جمله، اختلافی که بین مفسران وابسته به مکتب تفکیک و مخالفان آن‌ها در این زمینه وجود دارد. مکتب تفکیک به دستگاه معرفتی اطلاق می‌شود که بر تفکیک و جداسازی قرآن، برهان و عرفان (نقل، عقل و کشف) اصرار دارد و معتقد است که این‌ها سه راه و منبع کسب معرفت‌اند که محصولات آن‌ها هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و نباید از داده‌های هر یک از این منابع معرفت‌زا، برای فهم و تفسیر داده‌های دو منبع دیگر بهره جست. در این مقاله به تبیین دیدگاه‌های آیةاللّٰه ملکی میانجی در تفسیر مناهج البیان به عنوان یکی از مدافعان مکتب تفکیک در زمینه قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر وحی پرداخته‌ایم. ابتدا مراد از عقل و گونه‌های آن (عقل منبع و عقل مصباح) روشن گردید و بر اساس آن، تفسیر اجتهادی قرآن به سه گونۀ نقل‌گرا، عقل‌گرا و کشف‌گرا تقسیم‌بندی شد و با عنایت به اینکه عقل مصباح و کشف و شهود، تخصصاً از عنوان مقاله خارج بود، لذا بحث را در مورد قلمرو عقل منبع ادامه داده و به بررسی گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا یعنی بدیهیات عقلی، برهان‌های عقلی، مبانی کلامی، فلسفی و علمی و ادراکات عقل عملی در مناهج البیان پرداختیم. نتیجه آن شد که غیر از مبانی فلسفی و علمی، سایر گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا در تفسیر مناهج البیان مطرح شده است. بنابراین از دیدگاه آیةاللّٰه ملکی قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر قرآن، شامل همه گونه‌های یادشده، غیر از مبانی فلسفی و علمی می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی توصیفی است.

شواهد درون متنی از قرآن کریم و سایر ادله از روایات دلالت بر آن دارد که قرآن معجزه‌ی جاوید آخرین پیامبر الهی است. یکی از اسرار جاودانگی این کتاب، عام بودن خطاب‌های آن است. واقع نمایی زبان قرآن ایجاب می‌کند با در نظر گرفتن تفاوت‌های فردی، همه‌ی مردم-«الناس»- را به گونه‌ای عام مورد خطاب قرار دهد بدون این که ساختار چند معنایی آن مورد خدشه قرار گیرد. به همین جهت در مواضع متعددی از این کتاب آسمانی به صراحت، همگان به نظر و تفکر در آفاق و انفس دعوت شده‌اند. ضرورت پرداختن به چنین مسئله‌ای از آن جهت است که چه بسا خصوص برخی از خطاب‌های قرآنی عده‌ای را با توهم انحصار قرآن به گروه یا افرادی خاص روبرو سازد. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته و یافته های نگارندگان آن نشان می دهد انحصار قرآن به مخاطبان خاص، در تعارض با اصل جاودانگی قرآن است، از طرف دیگر منطق حاکم بر قرآن در ارائه‌ی مفاهیم عمدتاً بر استقراء و تجربه استوار است که از نظر روش‌شناسی می‌توان آن را عنوان یک سبک قرآنی به حساب آورد که در عرض روش تعقلی در بیان و تفهیم تعالیم جاودانه‌ی این کتاب، مورد استفاده قرار گرفته است.

عناصر پیش‌ارجاعی، و به طور خاص ضمایر، در قرآن کریم، با ظرافت بسیار خاص و پیچیدگی منحصر به فرد تعبیه شده‌اند. از این‌رو، تفکیک عناصر پیش‌ارجاعی یا به عبارتی شناسایی مرجع یک عنصر ارجاعی در قرآن نیاز به ضوابط و اصول ویژه‌ای دارد. مسلماً، عدم تفکیک صحیح این عناصر، منجر به کژتابی‌ها و ابهاماتی می‌شود که به معنا و درک مخاطب از متن قرآن کریم خدشه وارد می‌سازد. اهمیت این امر زمانی بیشتر معلوم می‌شود که بین عنصر ارجاعی و مرجع آن به لحاظ ساختاری فاصله‌ای بوجود آمده باشد و عناصر درگیر در ارجاع به لحاظ معرفگی نیز با یکدیگر تعامل روشنی نداشته باشند. متاسفانه، پژوهش‌های به انجام رسیده در بررسی‌های قرآنی، فاقد رویکرد منسجم زبانشناختی در زمینه تبیین رابطه معرفگی با مرجعداری در ارتباط با تفکیک عناصر پیش‌ارجاعی می‌باشند و این مسئله علی‌رغم اهمیت بسیار مورد غفلت پژوهشگران قرار گرفته است. از این رو، پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی با بهره‌گیری از محدودیت‌های زبانی معین از تلفیق نظریه‌های نوین زبانشناختی یعنی نظریه مرکزیت (گروسز و همکاران، 1995/ 1983) و نظریه بهینگی (بیور، 2004؛ مینیور، 2006) در زمینه تفکیک پیش‌ارجاعی‌ها به چگونگی تأثیر فاصله ساختاری بوجود آمده بین عنصر پیش‌ارجاعی و مرجع آن بر نحوه تفکیک عناصر پیش‌ارجاعی و همچنین تبیین رابطه معرفگی با مرجعداری در قرآن کریم می‌پردازد.

واکاوی واژه إظهار در قرآن به روش تحلیلی – توصیفی با دقت در واژه‏های هم ریشه، هم نشین و جانشین امری است که نوشتار حاضر بدان می پردازد. اصل و ریشه إظهار "الظهر" به معنی آشکاری در مقابل پنهانی اما إظهار‏، ایجاد این ظهور است . بررسی این نکته در هم نشینی "رسول" ، "الدین" ، "اطفاء" و "إتمام" با واژه "إظهار" روشن تر می‏گردد. إظهار دین وظیفه خطیری است که رهبری آن به عهده "رسول دین" است که خلیفه خداست ، این مسئولیت همه جانبه است اما غلبه فرهنگی بر غلبه با جنگ و قتال ترجیح دارد و این نکته از دقت در آیات دیگر به جهت انسجام متن قرآن به دست می آید؛ به عنوان مثال لفظ " جهاد کبیر" برای محاجه با قرآن و استفاده از آن برای غلبه بر ادیان و افکار منحرف استفاده شده است. تحقق وعده خدا " لیظهره علی الدین کله" به وسیله اتمام نور الهی به عهده پیروان رسول دین است . علو مقام شریعت الهی به گونه‌ای است که گرچه ممکن است پیروزی ظاهری گاهی با جبهه کفر باشد اما عزت و حکمت حقیقی و پایدار از آن عزیز حکیم خواهد بود که این مهم از رابطه إظهار با "غلبه" و "هیمنه"آشکار می‏گردد و مسلمانان را به این ضرورت توجه می‏دهد که وظیفه " إظهار دین " یعنی ابلاغ هیمنه و استحکام دین به جهت فحوای متعالی آن به عهده آنهاست .