جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه بحث تحول در علم کلام با توجه به تحولاتی که در جامعۀ اسلامی رخ داده و مسائل و شبهات جدیدی که مطرح شده، به بحث مهمی در عرصۀ دین‌پژوهی تبدیل شده است. آیت‌الله مصباح یزدی‌& نیز با توجه به شناخت دقیقی که از نیازهای جامعه داشته‌اند، کلام سنتی را در انجام وظایفش ناتوان می‌دانند و ضمن ضروری قلمداد‌کردن تحول در علم کلام، مباحث ارزنده‌ای را بیان کرده‌اند. مسئلۀ اصلی نوشتار حاضر این است که آیت‌الله مصباح یزدی& چه تبیینی از پیشینه، ضرورت و کیفیت تحول در علم کلام دارند؟ در نوشتار حاضر، با رجوع به آثار نوشتاری و گفتاری آیت‌الله مصباح یزدی& روشن می‌شود که ایشان معتقدند علم کلام از گذشته، پیوسته در حال تحول بوده و با توجه به مسائل و شبهاتی که امروزه به وجود آمده، تحول در آن ضروری است. از نگاه ایشان، مهم‌ترین تحولی که باید در علم کلام رخ دهد از جهت مسائل و مبانی آن است؛ کلام باید به مسائل جدید تجهیز و مسائل بدون کاربرد آن کنار گذاشته شود. از سوی دیگر، مبانی و اصول موضوعۀ علم کلام که سست یا گرفتار شبهات شده‌اند، باید در محل خودشان تقویت شوند تا علم کلام بتواند با اتکای بر آن‌ها از عهدۀ انجام وظایف خویش برآید.

اين بحث، ازجمله مجموعه جديد مباحث درس اخلاق استاد براي طلاب علوم ديني پيرامون برخي ارزش‌هاي اخلاقي است. در اسلام، كاري ارزش اخلاقي دارد كه داراي حسن فعلي و فاعلي باشد. در اصطلاحات فلسفي، كمالات دو قسم هستند: كمال اول كه ذاتيات شيء را تشكيل مي‌دهد و كمال ثانيه كه شامل عرضيات است. صفت اخلاقي، آنگاه «خوب» شمرده مي‌شود كه كمال ثاني براي انسان باشد. افعال انسان نيز زماني نيكو است كه كمال ثاني براي انسان باشد. منظور از «ارزش اخلاقي»، چيزي است كه با نيت فاعل ارتباط دارد و كمالي براي آن فاعل ايجاد مي‌كند. از سوي ديگر، هدف از آفرينش انسان، رسيدن به كمال و قرب الهي است. اين مسير طولاني، با انجام افعال اختياري و با افعالي كه موجب كمال و سعادت انسان است و انسان را به مرتبه‌اي كه فقط به خداي متعال دل ببندد و خدايي شود، ممكن است. عبادت و بندگي خدا، تنها راه رسيدن به كمال و قرب الهي است.

تحقیق حاضر مبتنی بر دو پیش‌فرض است؛ یکی اینکه علوم ـ من‌جمله علوم انسانی ـ نظام‌مند و سیستمی‌اند و دیگر اینکه تأثیرگذاری دین بر علم را باید در ناحیه فلسفه‌ علم جست‌وجو کرد. این تحقیق در صدد است رابطه علم و دین از نگاه علامه مصباح را با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فرآیندمحور مورد بررسی قرار دهد. نظام علم و عناصر و مؤلفه‌‌های اساسی آن به‌ عنصر متأثر در یک سو، و مبانی دین‌شناسانه‌ علامه مصباح نسبت به قلمرو و اهداف دین در حیات انسانی به‌عنوان عامل مؤثر در سوی دیگر این رابطه قرار دارد. با بررسی رابطه‌ میان آن دو به این نتیجه می‌رسیم که موضوع علوم انسانی با توجه به رابطه‌ تنگاتنگ آن با اهداف دین و در سایه‌ اعتبار معرفتی گزاره‌‌های نقلی دینی مورد بازنگری واقع می‌شود. تغییر موضوع، تغییر در ساختار مسائل و قضایای علوم انسانی را به‌دنبال دارد. ارتباط موضوع‌شناسی و روش‌شناسی و همین‌طور پیچیدگی موضوع علوم انسانی باعث نیازمندی نظام علوم انسانی به گزاره‌‌های نقلی در کنار منابع غیر نقلی و تأثیرپذیری از آنها خواهد شد. همچنین با توجه به تأثیرگذاری دین بر غایات علم، گزاره‌‌های دستوری به‌عنوان جزئی از علوم انسانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) صبر، يقين، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختياري، گرچه كاملاً شخصي باشد، دو عامل انگيزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگيزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب يقين بيان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعايت حقوق ديگر افراد جامعه است كه از آن به «عدل» تعبير مي‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانين و حقوق دیگران اعتنا نمي‌كنند. واکنش مؤمن در برابر آنها جهاد ـ به معنای گسترده‌اش ـ است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهي‌ از منكر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمني‌كردن با فاسقان. حضرت مي‌فرمايند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَمَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ، وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَأَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شايسته) کند، مؤمنان را همراهي کرده و ايشان را توانا گرداند، و هرکه نهي ‌از منکر (ناپسنديده) نمايد ‌بينيِ كافرين را به خاک ماليده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهدة او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمني کرد و براي خدا خشمناک گرديد، خدا براي او [بر ضد آنها] به‌خشم آيد و در روز رستخيز او را خشنود مي‌گرداند.

برخی واقع‌گرایان، احکام اخلاقی را استدلال‌پذیر می‌دانند. طبق این دیدگاه، استدلال‌های اخلاقی در تعین مسیر تصمیمات اخلاقی و تشخیص خوب و بد نقش مهمی دارند؛ از این رو، میزان اتقان و باورپذیری آنها در پذیرش فاعل اخلاقی تأثیر مستقیم خواهد داشت. برای تعیین میزان درستی و اتقان استدلال‌هایی که برای احکام اخلاقی ارائه می‌شود لازم است استدلال‌ها هم از جهت ماده و هم از جهت صورت بررسی شوند. هر اندازه استدلال‌ها به قیاس برهانی نزدیک‌تر باشند میزان یقین‌آوری آنها بیشتر است. به این ترتیب، با روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی دیدگاه‌ها و اندیشمندان مختلف می‌توان اعتبار احکام اخلاقی آنها را ارزیابی کرد. در این پژوهش، برآنیم جهت شناسایی میزان اعتبار احکام اخلاقی شهید مطهری و آیت‌الله مصباح، به عنوان دو اندیشمند واقع‌گرای مسلمان، به روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی ایشان بپردازیم. در این راستا از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد استدلال اخلاقی هر دو استاد به لحاظ صورت، از نوع قیاس اقترانی و به لحاظ ماده، از گزاره‌های غیراخلاقی بدیهی است. با وجود این، کبرای استدلال استاد مصباح از نظر شفافیت و حصول نتایج متقن، نسبت به استدلال اخلاقی استاد مطهری برتری دارد.