جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم الهی یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه می‌باشد. اینکه این علم دارای چه جزئیاتی است و کیفیت آن چگونه است را هرگز انسانِ مادیِ محدود نمی‌تواند آنگونه که باید درک کند. تنها می‌توان با استناد به آیات قرآن کریم و کتب شاخص و برگزیده مانند نهج البلاغه، صحیفه‌ی سجادیه و آثاری از این قبیل و نیز از طریق احادیث و روایات معتبر، به حدودی از این علم، درخور فهم و ذهن مادیِ انسان دست یافت. همچنین این دستیابی را می-توان با دقت و تأمل در جهان آفرینش و نشانه‌های بسیاری که در خود انسان و همچنین محیط اطراف وجود دارد، یافت. در پژوهش حاضر کیفیت و چگونگی تعلّق علم الهی و به ماسوا و مراتب این علم به روش توصیفی - تحلیلی از دیدگاه حکیم صدرالمتألهین بررسی گردیده و سپس به تبیین دیدگاه آیت‌الله مصباح درباره‌ی علم الهی در بیان حکمت متعالیه پرداخته شده است. در پایان آنچه حاصل گشته بیانگر آن است که حق‌تعالی در تمامی مراحل آفرینش - قبل و بعد از ایجاد - به موجودات علم داشته و همچنان خواهد داشت. هیچ زمانی نیست که واجب-تعالی به آفریده‌های خود علم نداشته باشد. همچنین در این پژوهش، مراتبی که فلاسفه و حکما برای علم الهی بیان نموده‌اند مورد بررسی قرار گرفته که شامل: عنایت الهی، لوح و قلم، قضا و قَدَر می‌باشد. این مراتب نیز همگی حاکی از همین تعلّق علم الهی به ماسوا می‌باشد که همه‌ی جزئیّاتِ موجودات را در بر می‌گیرد و هیچ چیز بر او پوشیده نیست. البته مراتبی که ذکر گردید تنها برای تقریب به ذهن محدود بنی‌آدم و درک بهتر موضوع است وگرنه واجب‌تعالی در علم خود نیازمند هیچ‌گونه دسته‌بندی و یا زمان‌بندی نمی‌باشد بلکه از پیش به همه چیز آگاه است. کلید‌واژه‌ها: علم الهی، مراتب علم الهی، قضا، قَدَر، حکمت متعالیه، صدرالمتألهین، آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی.

خداوند متعال هیچ موجودی رو بدون هدف نیافریده است. در بین موجودات عالم، انسان به عنوان اشرف مخلوقات با هدف دستیابی به کمال و تعالی آفریده شده است و برای رسیدن به کمال واقعی خود و پرورش استعدادهای بالقوه‌اش در طول زندگی گاه با سختی‌ها و ناملایمات و گاه با نعمت‌ها و خوشی‌ها مورد امتحان واقع می‌شود. از آنجایی که علامه طباطبایی( و شاگردان وی از مفسرین و اندیشمندان برجسته معاصر بوده و ضمن درک فضای عصر حاضر و آزمایش‌های الهی در این زمانه پر تلاطم، در آثار خود به سنت ابتلاء پرداخته اند و از سویی در زمینه تربیتی نیز نظریات قابل توجهی دارند در این پژوهش کارکردهای تربیتی آزمون‌های الهی از دیدگاه ایشان بررسی گردید. نتایج این بررسی حاکی از آن است که از دیدگاه علامه و شاگردان وی خداوند متعال از آزمایش بندگان سه دسته اهداف اعتقادی، اخلاقی و تربیتی را دنبال می‌کند که اهداف تربیتی در این میان اهمیت ویژه‌ای دارند. مهم‌ترین هدف تربیتی آزمون‌های الهی از دیدگاه ایشان تکامل و ارتقای ذات بشر عنوان گردیده است. آزمایش‌های الهی گاه با تکالیف دینی و شرعی، گاه با ابتلائات طبیعی و انسانی و گاه بروز سختی و ناملایمات اتفاق می‌‎افتد. از منظر علامه و شاگردانش امتحانات الهی بر خلاف امتحانات بشری غیر‌قابل پیش‌بینی، گسترده و همه جانبه، متناسب با سطح رشد معرفتی و به صورت مستمر و تدریجی انجام می‌شود و کارکردهای تربیتی آن در دو حیطه فردی و اجتماعی جلوه گر خواهد شد. در حیطه فردی انسان را به خودشناسی، حقیقت پذیری، خرد محوری، تحکیم عزم و اراده خواهد رساند و از جهل و دنیازدگی و گناه دور نموده و استعداد بندگی وی را شکوفا خواهد نمود. در عرصه اجتماعی نیز کبر و نخوت را از جامعه زدوده و به شکوفایی فضایل اخلاقی در جامعه کمک خواهد نمود. در مواجهه با این امتحانات رمز پیروزی از دیدگاه علامه و شاگردانش؛ صبر، تقوا، تسلیم، توجه به گذرا بودن سختی‌ها و استمداد از نیروی ایمان جمعی و نیز الگو گرفتن از مواجهه اولیا و اوصیای الهی و توکل و توجه به حضور مداوم الهی است.

ماکیاولی و آیت الله مصباح یزدی همچون بسیاری از متفکران، متناسب مبانی فکری خود در باب ابعاد فلسفه اخلاق نظراتی ارائه کرده اند. معیار افعال اخلاقی از نظر ماکیاولی، افزایش قدرت فرمانروا و سر بلندی کشور است و آیت الله مصباح یزدی ملاک اخلاقی بودن یک فعل را میزان رساندن فاعل به قرب الهی می‏داند. قدرت از نظر ماکیاولی ارزش ذاتی دارد ولی از نظر آیت الله مصباح یزدی ارزش غیری دارد و تنها چیزی که ارزش ذاتی دارد کمال وجودی انسان است که منجر به قرب الهی بشود. از دید هر دو فیلسوف، ارزش افعال اخلاقی دارای مراتب و درجاتی است. تفاوت دو فیلسوف در انسان شناسی و نگاه به نوع ارزشهاست. ماکیاولی انسان را موجودی تک بعدی و مادی می‏پندارد و ارزش او را در امورات مادی جستجو می‏کند و ارزش ذاتی را در عالم محدود مادی دنبال میکند. آیت الله مصباح یزدی دو بعد مادی و معنوی برای انسان قائل است و بر این اساس ارزش‏ها را در امورات مادی جستجو نمی‏کند بلکه معتقد است ارزشهای معنوی در رساندن انسان به کمال و قرب به خداوند نقش اساسی ایفا می‏کنند. در انسان شناسی ماکیاولی، غریزه نقش مهمی در کنترل رفتار و کردار انسان ایفا میکند؛ غریزه رهبر قوا است و حتی قوه عقل باید با قوه غریزه جهت داده و مدیریت شود. از نظر آیت الله مصباح یزدی عقل فرمانده قوا است و تنها چیزی که سایر قوای انسانی را از حد تفریط و افراط خارج میکند و آن را به اعتدال می‏رساند عقل است. به باور ماکیاولی قدرتمند شدن هدف نهایی و کمال انسان است و برای رسیدن به این هدف نهایی، انسان مجاز است از هرگونه روشی استفاده کند حتی اگر روش غیر اخلاقی باشد. آیت الله مصباح یزدی قدرتمندی انسان را در قرب و نزدیکی به خداوند می‏داند و معتقد است استفاده از هرگونه روشی برای کسب قدرت مجاز نیست و در راه رسیدن به هدف نمی‏توان از روشهای غیر الهی استفاده کرد. بنابراین بر اساس اختلاف مبنایی این دو فیلسوف در مباحث انسان شناسی نظیر رهبری قوا، هدف و کمال انسان، نتیجه گیری آنها نیز در تعیین معیار فعل اخلاقی در مقایسه با کمال انسان متفاوت است.

عرصه تربیت اخلاقی گسترده تر از بقیه عرصه های تربیتی است زیرا ناظر به همه ابعاد انسان و شخصیت او است. هم‌چنین همه مراحل رشد انسان را از کودکی تا پایان عمر در خود جای داده است، در حالی که انسان در هیچ مرحله‌ای از رشد و بلوغ اخلاقی متوقف نمی شود، به طوری که بگوییم او نیازی به تربیت اخلاقی ندارد. دلیل دیگر بر اینکه عرصۀ تربیت اخلاقی، گسترده‌تر از سایر عرصه‌هاست، این است که اخلاق، همه ابعاد اجتماعی ، اقتصادی و سایر ابعاد زندگی انسان را در خود جای داده است. عشق به خود، جوهرۀ روح و اساس فعالیت‌های انسانی و مربوط به جستجوی لذت و خوشبختی است؛ زیرا همۀ رفتارها و تلاشهایی که برای ارضای عشق به خود انجام می‌شود، ناشی از آن است. هم‌چنین از آنجا که هدف اصلی در پرورش اخلاقی از نظر عشق به خود، ایجاد روحیۀ عبودیت و بندگی در متربّی است، به طوری که این معنویت بتواند رفتار او را به نحوی هدایت کند و شکل بدهد که مطابق با برنامۀ تربیت بر اساس مبانى و اصول شناخت انسان و مبانى تربیت اخلاقی در قرآن و حدیث و با استفاده از نظریه های اسلامی نو در روانشناسی انسان و تحقیقات قرآنی مانند نظریۀ هرم روانشناختی علامه مصباح یزدی و و جهت گیری به روابط چهارگانه انسان با خدا ، خود ، دیگران و طبیعت باشد. برای اینکه این مباحث به صورت ذوقی باقی نمانَد، بر اساس مطالب مذکور، بنده این پایان نامه را نوشتم تا به این سؤال اساسی پاسخ دهم که حقیقت و کیفیت روند تربیت اخلاقی از طریق هدایت عشق به خود و گرایش به لذت و خوشبختی در پرتو قرآن و روایات بر اساس نظریه هرم روانشناختی علامه مصباح یزدی چیست؟ سوالات فرعى: 1- شرح و توضیح نظریه هرم روانشناختی علامه مصباح یزدی ، به ویژه با توجه به عشق به خود و گرایش به لذت و خوشبختی چیست؟ 2- چگونه می توانیم از این نظریه،‌ استفاده کنیم تا آن را در فهمیدنِ جریان کار تربیت اخلاقی از طریق هدایت جهت عشق به خود و گرایش به لذت و خوشبختی در پرتو قرآن و روایات به کار گیریم؟ 3- بر اساس آیات و روایات، چهار مرحله رشد ، تثبیت ، اصلاح و تشدید در تربیت اخلاقی در مورد هدایت عنصر عشق به خود و گرایش روح به لذت و خوشبختی، چیست؟ 4- چگونه می توان روند «تشدید بعد عشق و گرایش به اوج لذت و خوشبختی و گرایش به مقام قرب الهی» را نشان داد؟ این تحقیق از چهار فصل و یک خاتمه تشکیل شده است ، فصل اول: مقدّمات و مفاهیم، فصل دوم: مبانى ، فصل سوم: حقیقت تربیت اخلاقی، فصل چهارم: نحوۀ تربیت اخلاقی و خاتمه: نتایج و توصیه‌ها موضوع تحقیق: تربیتی روش تحقیق: توصیفی - تحلیلی. نکات جدید در این تحقیق: بازخوانى و نتیجه‌گیری نظریه کار تربیتی در عرصه اخلاقی در قرآن کریم و روایات درمورد هدایت عشق به خود و تنظیم گرایش به لذت و خوشبختی ، بر اساس نظریۀ هرم روانشناختی.

حسن خلق و خوش اخلاقی در آموزه های اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و زیبنده شدن به این مهم، آثار وپیامدهای پربرکتی را به ارمغان خواهد آورد. از آن جا که پژوهش در باب شناخت آثار و پیامدهای خوش اخلاقی، ازاهمیت ویژه ای برخوردار است، در پژوهش حاضر به این مهم پرداخته شده و جهت تبیین و بررسی اخلاق اجتماعی در قرآن ازدیدگاه آیت الله مکارم شیرازی آیت الله مصباح یزدی, دراین تحقیق تلاش شده است با تحلیل آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و استنباط از این آموزه ها، آثار و پیامدهای خوش اخلاقی، مورد بررسی قرار گیرد. در این راستا، ابتدا با مروری بر معناشناسی حسن خلق، به تعریف و بیان مفهوم این موضوع پرداخته شده از جمله :گشایش رزق، آرامش روحی روانی، نابودی گناهان، خیر دنیا و آخرت و نیز مواردی از قبیل جلب دوستی و محبت دیگران، آبادی شهرها، آسایش زندگی، همبستگی و الفت به عنوان پیامدهای خوش اخلاقی در این حوزه اشاره کرد.

از آنجایی که مسئله شر از مهم ترین دستاویز الحاد برای تقابل با خداباوران است لازم می نماید، ابعاد این مسئله به طور مبسوط گشوده شود. پلانتینگا و استاد مصباح به عنوان دو حکیم خداباور، هر کدام با متد و ایدئولوژی خاصی به تحقیق و تدقیق در باب مسئله شرور پرداختند. پلانتینگا با ابتناء بر معرفت شناسی اصلاح شده و همچنین توصیف و طرح جهان های ممکن و دفاع مبتنی بر اختیار اثبات کرد که ادعای وجود تناقض بین مسئله منطقی شر و وجود خدا، درست نیست وی همچنین تاکید می کند که، خداوند قادر نیست جهان ممکنی را خلق کند که در آن، انسان ها در عین اختیار داشتن همواره آنچه را که خیر است برگزینند. استاد مصباح نیز به عنوان یک حکیم نو صدرایی برای حل مسئله شرور راه حل هایی از جمله عدمی بودن شرور، نسبیت شرور، مجعول بالعرض بودن شرور، غلبه خیرات بر شرور و غایت انگاری را مطرح کردند. از رهگذر بررسی دیدگاه این دو اندیشمند ما دریافتیم که این دو متفکر، در اصل اعتقاد به خدای عالم، قادر و خیر خواه محض بودن اشتراک نظر و در روش و نوع مواجهه و دفاع یا عدم دفاع از نظریه عدل الهی اختلاف نظر دارند. این نوشتار براساس روش گردآوری کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل دیدگاه های هر دو طرف بحث یعنی آیت الله مصباح و پلانتینگا صورت گرفت. همچنین در این پژوهش به بسط دیدگاه های فیلسوفان مذکور و وجوه اشتراک و افتراق این دو اندیشمند پرداخته شد

وحی قرآنی به معنی وحی انبیاء است که در اصطلاح اهل شرع به ابلاغ رسالتهای الهى از سوى خداوند بزرگ به پیامبران اطلاق میشود. نوشتار پیش رو به تبیین حقیقت وحیقرآنی از منظر مصباح یزدی و ابوزید میپردازد. این پژوهش بر اساس روش مقایسهای و استنباط نقلی–وحیانی، تفسیر قرآن به قرآن( از منظر علامه طباطبایی‌ره و علامه جوادی آملی‌‌زیدعزه) و با هدف تبیین شناخت حقیقت وحیقرآنی از منظر علامه مصباح یزدی ره و دکتر نصر حامد ابوزید، به سامان رسیده است. دستاوردهای این کار گویای آن است که ابوزید در تبیین حقیقت وحیقرآنی، سه نظریه را مطرح میکند که مصباح یزدی دیدگاهی مقابل آن دارد. ابوزید در نظریه اول خود قرآن را متنی بشری-الفاظ الهی ولی مفاهیم بشری- دانسته، در حالی که علامه قرآن را متنی فرابشری- هم الفاظ و هم معنی از جانب خداوند – میداند. ابوزید در نظر دومش وحی قرآنی را حاصل تجربه دینی پیامبر(ص) دانسته اما علامه تجربه دینی را نفی کرده و میگوید تکلم خداوند با پیامبران از ورای حجاب نیز ارتباطی حضوری و غیرمادی است. در نظریه سوم ابوزید معتقد است وحیقرآنی در فرآیندی گفتوگویی در قالب ارتباط میان امر الهی و امر انسانی پدید آمده است. اما علامه قرآن کریم را پیش از نزول، نزد خداوند معین و مشخص میداند.

مسئله ایدئولوژی و رابطه آن با دین و این سؤال که آیا اساساً دین ایدئولوژی شدنی است؟ و ایدئولوژی مقید به دین می‌شود یا خیر؟ پس از استقرار حکومت اسلامی در ایران از مسائل پرچالش بین دین‌شناسان به‌حساب می‌آید. مدت‌های مدیدی موافقان و مخالفان بر سر آن به نزاع قلمی و فکری پرداختند. در پژوهش حاضر آراء دو دین‌شناس مطرح معاصر جناب دکتر سروش و مصباح در این مسئله مورد بررسی قرار گرفته است و برای آن که مسئله متنازع‌فیه دقیق‌تر و بهتر خود را نشان دهد، حیث تاریخی و معنایی ایدئولوژی مورد بررسی قرار گرفت تا در یابیم که هر یک از موافق و مخالف به چه وصفی از اوصاف تاریخی و معنایی نظر داشته‌اند. از منظر جناب دکتر سروش ایدئولوژی در معنای اخص با قید دین نه ممکن است و نه مطلوب و دین به‌مراتب از ایدئولوژی فربه‌تر و انسانی‌تر و درعین‌حال لطیف تراست اما در مقابل جناب مصباح دین‌شناس دیگر معاصر، اساساً ایدئولوژی را راهنمای رفتار و به منزله چراغ روشنایی راه می‌دانند و معتقدند که جهان‌بینی الهی علت ناقص شکل‌گیری ایدئولوژی اسلامی است و ایدئولوژی به منزله آن بایدهای کلی است که چهارچوبه رفتار فرد مسلمان را شکل می‌دهد.

در كتب اخلاقي تأكيد شده است كه اخلاق مطلوب آن است كه موافق حكم عقل و اخلاق نامطلوب مطابق حكم نفس باشد. از اين‌گونه تعابير، اين شبهه به وجود مي‌آيد كه گويا دو نيروي متضاد در درون آدمي وجود دارد. درحالي‌كه چنين نيست؛ اين امر ناشي از اشتراك لفظي و كاربردهاي متفاوت واژه اخلاق است كه گاهي لفظ در معناي حقيقي و گاهي در معناي مجازي به كار مي‌رود. ازاين‌رو، ضروري است كه واژگان و اصطلاحات خاص آنها مورد توجه قرار گيرد. براساس آيات نوراني قرآن، در درون هر انساني، بالقوه دو نوع گرايش وجود دارد: گرايش به اموري كه انجام آن گناه و كارهاي بد، و گرايش به اموري كه موجب كمال و سعادت آدمي است. بنابراين، در هر انساني، هم گرايش به خير و هم گرايش به شر وجود دارد. انسان قادر است با استفاده از عقل، ميل خود را كنترل و تكامل يابد و يا با تبعيت از نفس سقوط كند.

در نظام اعتقادي شيعه «علم امام» از ويژگي‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زيرساختي و بنيادي بر ديگر ويژگي‌هاي امامت، مانند نصب الهي و عصمت دارد و ازجمله امتيازاتي است که امامت با آن مورد سنجيده مي‌شود. شيعيان از بدو پيدايش مسئله امامت تاکنون به علم امام نظر ويژه داشته‌اند و با رويکردهاي گوناگون درباره کمّ‌ وکيف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصيت‌های کلامي معاصر علامه مصباح يزدي است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفي قابل‌توجهي به‌ يادگار گذاشته و آراء کلامي او مدنظر ويژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. اين جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کمّ ‌وکيف علم امام را که اخيراً به يکي از آموزه‌هاي اعتقادي چالش‌برانگيز روز تبديل شده است با توجه به آثار به ‌يادگار مانده از ايشان مطالعه و بررسي کند تا کمّيت وکيفيت علم امام که براساس بيان ايشان علاوه بر استدلالات عقلي با روايات نيز همخواني دارد به‌طور ويژه نمايان گردد و از اين رهگذر، رويکرد کلامي ايشان و پاسخ به بعضي از شبهات مربوط به علم امام نيز به اجمال مطمع‌نظر قرار گيرد.