جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع نمط چهارم فلسفه اولی کتابِ اشارات، وجود و علل آن است. قطب الدین در تمام موضوعاتی که بین دو شرح خواجه نصیر و فخر رازی اختلاف نظر وجود داشته به قضاوت پرداختند، در خیلی از مطالب نیز که محل اختلاف شارحان نبوده، نقد یا توضیح مستقلی نسبت به متن یا شرح مطرح کردند. در این پایان نامه که به چهار بخش کلیات، اثبات موجود غیر محسوس، بررسی علل وجود و ماهیت و اثبات واجب الوجود تقسیم شده، همه محاکمات و نقدهای قطب الدین داوری شده و همچنین در اکثر موارد مطالبْ فی حد نفسه تحلیل و به ابعاد و اعماق جدیدی رسیده ایم. در بخش اوّل قطب الدین ابتدا تفسیر خواجه نصیر دربارۀ معنای عنوان «فی الوجود و علله» را نقد کرده و توضیح فخر رازی را به عنوان نظر حق در این زمینه می پذیرند. در این بخش پس از تحلیل مطلب به تفسیر نوینی رسیده و اثبات کردیم که «وجود» به معنای مطلق وجود و «علله» نیز علل مطلق وجود است امّا از این حیث که در ضمن ممکنات (که مقیّدِ آن مطلق هستند)، قهراً لحاظ می شود. در بخش دوّم ابن سینا بر اثبات موجود غیر محسوس از طریق استدلال بر نامحسوس بودن طبیعت مشترک برهان اقامه می کنند. پس از تحلیل مطالب به این نتیجه رسیدیم که ادله هیچکدام از نقدهای مطرح شده توسط قطب الدین رازی و سایر مستشکلین برای ابطال برهان کافی نیست اما با توجه به نقد ما بر کبرای قیاس اثبات شد که طبیعتِ در خارج دارای ویژگیِ مغایر با محسوسات نبوده و از قواعد خلاف آنها تبعیت نمی کند. لذا برهان ابن سینا در این خصوص کامل و تمام نیست. همچنین در این بخش اثبات شد که: 1- دلیل نامحسوس بودن قوه حس بدیهی است 2- علم انسان به محسوسات بدون واسطه صور است 3- برهان ابن سینا در غیر محسوس بودن علت اولی بر خلاف رأی قطب الدین و فخر رازی تمثیل اقناعی نیست اهم مطلبی که در بخش سوّم به آن پرداختیم عبارت اند از: 1. تفاوت جنس و فصل با ماده و صورت 2. تحلیل حقیقت مثلث و حد اشیاء 3. بررسی حقیقت معنای «جمع» در مرکّب 4. تحلیل منشأ غایات، کیفیت ارتباط فاعل با غایت و تفاوت آن در ذوی العقول با غیر ذوی العقول 5. حقیقت معنای «صیرورت» ماده مهمترین نتایج بخش چهارم عبارت اند از: 1- رد نقد قطب الدین بر کلام ابن سینا درباره احتیاج ممکن در تحقق خود به غیر 2- تحلیل معنای تقدم زمانی سبب بر مسبَّب و سازگاری آن مقصود هر دو شارح 3- رد ادله قطب الدین بر نقص برهان اجمالی ابن سینا در اثبات واجب 4- بر اساس نقد ما بر حقیقت «کل سلسله علل و معالیل» برهان ابن سینا در اثبات واجب الوجود تمام نیست.

تمدن اسلامی در گذشته فراز و نشیب های بسیاری را سپری کرده و در حال حاضر گرچه کشورهای مسلمان دارای توانائی هایی هستند اما تمدّن یکپارچه اسلامی هنوز فعلیت نیافته است. برای تحلیل قدرت و توانایی اسلام بر تمدّن سازی و مدیریت همه جانبه زندگی‌، بازخوانی ادوار تاریخی تمدّن اسلامی امری ضروری است. یکی از این ادوار حساس قرن هفتم هجری است که با دو حمله از سوی صلیبیان و مغول‌ها مواجه می‌شود. ایران مستقیماٌ مورد حمله مغول ها قرار می‌گیرد و سپس مرکز خلافت اسلامی توسط مغولان تصرف می‌شود و خلافت اسلامی خاتمه می‌یابد. در چنین شرائطی خطر سقوط و انحطاط فرهنگ و تمدّن اسلامی امری اجتناب ناپذیر به نظر می رسد اما حضور آگاهانه، مسئولانه و تاثیرگذار اندیشمندان مسلمان از جمله خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی نه تنها سبب تعدیل وضع موجود می‌گردد بلکه با تاثیرگذاری بر تفکر و اندیشه مغولان، آنها را در خدمت حفظ تمدّن اسلامی و ترویج فرهنگ شیعی در می‌آورند. پس از مسلمان شدن حاکم مغول بستر توسعه علم، فلسفه ، اخلاق و سیاست فراهم می شود و خواجه نصیر و علامه حلّی از آنجایی که دانشمندان جامع الاطراف بودند و بر علوم نظری عقلی و نقلی، ریاضیات و نجوم و سیاست و امور اجرائی مسلط بودند، توانستند فرهنگ و تمدن اسلامی را ترویج و توسعه دهند. موضوع قابل تامل در مسلمان شدن مغولان فقدان اعتقاد دینی و عقلانیت مدنی ِآنها و غنای علمی و اعتقادی عالمان مسلمان است که سبب می شود مغولان مجذوب اسلام و اندیشمندان اسلامی شوند. این پژوهش با رویکرد بازخوانی توان تمدن سازی اسلام به بررسی نقش خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلّی در حفظ اسلام و ترویج فرهنگ و تمدّن اسلامی می‌پردازد. روش پژوهش توصیفی تحلیلی است.

شناخت تاریخ حدیث شیعه در فهم صحیح سخنان ائمه معصومین (ع) نقش به‏سزایی دارد. امامان شیعه در همه اعصار به ترویج فرهنگ الهی در میان جامعه خود اهتمام ورزیده‌اند؛ از جمله آنان امام کاظم (ع) است که هر چند با شرایط سخت دوران عبّاسی روبرو بود، اما علی‏رغم آن، نشر احادیث به صورت مستقیم و شفاهی یا مکاتبه، مناظره، احتجاج و پرسش و پاسخ از ناحیه ایشان ادامه داشته است. امام کاظم (ع) در برابر فرقه‌های گوناگون مواجه بوده است اما مواضعی متفاوت با مواضع امام صادق (ع) اتخاذ نموده‌اند تا مدرسه پر رونق امام صادق (ع) رو به افول نگراید. اکنون از امام کاظم (ع) علی‌رغم اختناقات عدیده عبّاسیان بر امام (ع)، دو هزار حدیث باقی مانده است. توجّه به تاریخ تحوّلات حدیث در زمان امام موسی کاظم (ع) و جوّ سیاسی آن دوران، مورد توجّه جدّی محقّقان متقدّم و متأخّر شیعه در تبیین تاریخ حدیث عصر امام کاظم (ع) بوده است، از جمله «شیخ طوسی»، «نوبختی»، «طبرسی»، «شیخ عبّاس قمی»، در کتب خود و از معاصران دکتر «احمد پاکتچی» در دائره المعارف بزرگ شیعه، مدخل اصحاب حدیث مطالب عمده‌ای را به نگارش درآورده‌اند. مستشرقین شیعه‌پژوه نیز مانند «دوایت دونالدسون»، «حامد الگار»، «هاینس هالم»، «اتان کلبرگ» و «سلیمان کتانی» درباره این امام بزرگوار (ع) مقاله‌هایی در دائره المعارف اسلام لیدن و کتب مستقل خود به رشته تحریر درآورده‌اند. از نظر کلیّه این محقّقان، اوج تاریخ حدیث شیعه و تأثیرگذارترین دوره در حیات تاریخ شیعه، دوران امام کاظم (ع) است. از میان مستشرقان حدیث‌پژوه، «اتان کلبرگ» تاریخ حدیث شیعه را به طور کامل تفسیر و تبیین نموده و مقاله نسبتاً طولانی در مورد امام کاظم (ع) به رشته تحریر درآورده است و از 150 اثر متعلق به 67 خاورشناس شیعه‌پژوه، بیشترین تعداد از آثار وی است که او را معروف‌ترین و بزرگ‌ترین شیعه‌شناس غربی نموده ‌است. در پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤالات بوده‌ایم که چگونگی تاریخ حدیث در دوره امام موسی کاظم (ع) را از نظر محقّقان شیعه و مستشرقان، خصوصاً «اتان کلبرگ» مورد بررسی قرار داده و به سؤالاتی همچون علل توجّه محقّقان مسلمان و خاورپژوهان به تاریخ حدیث در زمان امام موسی کاظم (ع)، پاسخ دهیم. در این پژوهش تغییر روند حدیث در دوره امام موسی کاظم (ع) به عنوان عصری خاص در میان ائمّه (علیهم السّلام) مستند به آراء محقّقان مسلمان و شیعه‏پژوهان غربی را تببین نموده و به این نتیجه رسیدیم که از نظر هر دو گروه عواملی همچون پدید آمدن انشعابات، ظهور فرقه‌های انحرافی، مصادف بودن امامت امام کاظم (ع) با چهار خلیفه عبّاسی و فشار حاکم بر شیعیان در قرن دوّم و رعایت تقیّه، بر تضییق نشر حدیث اثر مستقیم داشته است. محققان مسلمان کلیّه عوامل مؤثر بر پیشرفت و تضییق روند تغییر حدیث را مورد بررسی قرار داده‌اند؛ اما شیعه‌پژوهان غربی صرفاً بر برخی از این عوامل تمرکز کرده و تمامی زوایای تاریخ حدیث در عصر امام کاظم (ع) را مورد تدقیق قرار نداده‌اند. این تحقیق بر اساس روش تحلیلی- توصیفی و تطبیقی، و بر اساس منابع مکتوب و نرم‌افزاری تدوین گردیده است.

عالم ارواح و عوالم غیر دنیایی به صورت کلی دارای ابهاماتی هستند که برای اثبات آن ها علاوه بر مسائل نقلی ، به تبیین عقلی نیز نیاز می باشد تا پذیرش آن بر همگان سهل و آسان شود . یکی از مسائل مهمی که در زمینه عالم ارواح وجود دارد و فقط بعد نقلی آن سنگینی می کند و طرف تبیین عقلی آن سبک است ، موضوع تعارف الارواح است که در روایات بدان اشاره شده است ولی از جهت بعد عقلی در این زمینه ، حرکتی صورت نگرفته است. تنها شخصی که مقداری به این مساله پرداخته است ، شیخ طوسی است که رساله ایشان در این باب در دسترس همگان نیست. برای رسیدن به نتیجه نهایی موضوع محل بحث، لازم بود که پس از بررسی مفاهیم اصلی از قبیل تعارف، تشخص و هویت فرد انسانی، کلیات موضوع تعارف الارواح و مبانی و اصول عقلی تعارف الارواح، به بررسی اصطلاحی فلسفی هویت انسان و همچنین بررسی اصطلاحی فلسفی تشخص و ملاک تشخص در فرد انسان از دیدگاه ملاصدرا ، مشاء و شیخ اشراق پرداخته شود. اما این پایان کار نیست و باید مساله این همانی شخصیت و ملاک آن را هم مورد ارزیابی قرار داد تا مقدمات لازم برای تبیین عقلی تعارف الارواح به صورت کامل بررسی شود . پس از بررسی مقدمات و نتیجه گیری در مورد ملاک تشخص و این همانی شخصیت که از دیدگاه ملاصدرا (دیدگاه برگزیده) مساله وجود و حقیقت وجود عنوان شده است، باید روایات مرتبط با تعارف الارواح را به سه دسته تقسیم نمود که این سه دسته به شرح ذیل است : الف)تعارف الارواح در مرحله قبل از تعلق نفس به بدن. ب) تعارف الارواح در مرحله بعد از تعلق نفس به بدن (مرحله دنیا). ج) مرحله جدایی نفس از بدن . پس از این تقسیم بندی و بررسی مستندات روایی هر مرحله، با توجه به ملاک نشخص و این همانی شخصیت ، تبیین عقلی تعارف الارواح صورت می پذیرد.

روضه الواعظین و بصیره المتعظین اثر ابوعلی، محمد بن حسن فتال نیشابوری (شهادت 508 هجری) است که در موضوع اصول عقاید، اخلاق، آداب، زندگینامه (تاریخ و سیره) و فضائل معصومین (ع) نوشته شده است. در عصر حاضر که بازپژوهی میراث مکتوب درزمینۀ تاریخ اهل‌بیت (ع) با روش توصیفی–تحلیلی ضرورت یافته است، بر آن شدیم که به بازپژوهی این اثر بپردازیم. لذا در این تحقیق ریشه‌های محتویات کتاب را در گزارش‌های تاریخی و سیره‌ اهل‌بیت (ع)، از لحاظ روش و محتوا و بازتاب گزارش‌های تاریخی کتاب مذکور بررسی می‌شود. فرضیه تحقیق این است که روش روایی_حدیثی با گرایش فضایل و مناقب نگاری در گزاره‌های تاریخی روضه الواعظین به چشم می‌خورد. شیخ فتال نیشابوری کتاب مزبور را بر اساس منابع محدثین متقدم شیعه همچو شیخ صدوق، کلینی، شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی نوشته است و مورخان پس از او، از این کتاب استفاده‌ی زیادی برده‌اند مانند. کسانی مانند ابن شهرآشوب، طبرسی، شیخ حر عاملی، علامه مجلسی، محدث بحرانی، صاحب الذریعه و.. از این کتاب نقل مطالب کرده‌اند..

هدف تحقیق بررسی تأثیر رفتار اختیاری بر ماهیت انسان از منظر ملاصدرا و آیت الله فیاضی بود. روش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای ، و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات،تطبیقی ، مقایسه ای، استنباطی بود.در ارتباط با رفتار اختیاری و ماهیت انسان اندیشمندان مختلفی اظهار نظر داشته اند ازجمله علامه طباطبایی و خواجه نصیر طوسی. تحقیقات گوناگونی نیز به قلم پژوهشگران نوشته شده است.ملاصدرا از فلاسفه برجسته اسلامی عرصه اختیار را مرحله ای از قـوای محرکه نفس آدمی می داند.از نظر وی ضرورت علّی با اراده آزاد و اختیار انسان منافات دارد از این رو برای پذیرش اختیار انسان باید ضرورت علّی را انکار کرد. ملاصدرا قائل است که فعل ارادی به طور مطلق ویژه ذات حق است .از نظرملاصدرا اراده در انسان عبارت است از شوق مؤکد و عزم راسخ، انگیزه‌ای برای انجام یا ترک کار است. وی انسان را بدان جهت مختار می داند چونکه سازنده و شکل دهنده سرنوشت خویش می باشدومختار بودن انسان را به فعل حق تعالی نسبت می دهد.آیت الله فیاضی نیز لازمه اختیار را رابطه امکانی بین فاعل و فعل می‌داند و معتقد است ضرورت نفی امکان است؛ ایشان فقط ضرورت لاحق را می‌پذیرند و ضرورت سابق را نه بدیهی می‌دانند و نه قابل اثبات. آیت الله فیاضی معتقدند با وجود علت تامه، معلول مطلقاً ضرورت پیدا نمی‌کند؛ اما ایجاد علت تامه، وجود معلول را ضروری می‌کندلذا ضرورت سابق را برای مختار بودن انسان بدیهی و قابل اثبات نمی داند .هر دومتفکر قایل به مختار بودن انسان بر حسب دخل و تصرف لامتناهی ( خداوند) هستندو ضرورت علی را برای مختار بودن انسان نفی می کنندومعتقدند انسان در صورت موجود بودن مختار است.

جامع الأصول فی شرح الفصول کتابی است در شرح ترجمه عربیِ رساله کلامیِ فصول خواجه نصیرالدین طوسی، عالم قرن هفتم هجری. تألیف این شرح را خضر بن محمد حبله‌رودی، عالم شیعی قرن نهم در سال 834ق. به پایان رسانده است. اصل رساله فصول در سه فصلِ توحید، احوال خلق (عدل، نبوت و امامت) و کیفیت بعث (معاد) و به زبان فارسی تألیف شد و بعدتر رکن الدین جرجانی آن را به عربی ترجمه کرد. جامع الأصول شرحی مزجی و از مهمترین شروح این رساله است. پایان‌نامه حاضر به تصحیح، تحقیق و مقدمه فصل اول این شرح یعنی فصل التوحید اختصاص دارد. در تصحیحِ اثر، پنج نسخه خطی مقابله و روش التقاطی برگزیده شد.

در موضوع مهدویت، تالیفات متعددی توسط دانشمندان شیعی در سده های مختلف نگاشته شده است. از دانشمندان شیعی صاحب اثر در این حوزه فضل بن شاذان نیشابوری در سده ی سوم هجری است. در کتب فهارس، حداقل 5 کتاب در موضوع امام مهدی علیه السلام به فضل بن شاذان نسبت داده شده است. این رساله در گام نخست به جایگاه فضل بن شاذان در منظومه ی حدیثی شیعه پرداخته تا میزان اعتبار نگاشته های او تبیین گردد. در گام بعدی به واکاوی آثار منتسب به فضل بن شاذان در موضوع امام مهدی علیه السلام پرداخته شده تا هویت تاریخی این آثار محرز و نیز صحت انتساب آنها به فضل بن شاذان مشخص گردد. نتیجه کلی این پژوهش حاکی از آن است که فضل بن شاذان نیشابوری از فقها و متکلمین شیعه بوده که علی رغم برخی جرح هایی که کشی در خصوص او آورده، منزلت او در نزد شیعه، کمترین خدشه ای پیدا نمی کند. اساتید فضل بن شاذان، کثرت تالیفات او، کثرت نقل روایات او در منابع معتبر شیعی، اعتماد رجالیون به اظهارات رجالی فضل، آراءِ او در فقه، کلام و رجال به جایگاه او در منظومه ی حدیثی شیعی اعتبار ویژه ای می بخشد. همچنین از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آن‌ها داشته‌اند، روایاتی نیز، در آثار پس از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون «الارشاد» شیخ مفید، «الغیبه» شیخ طوسی، «المحتضر» ابن حلی، «سرور أهل الإیمان» سید نیلی و «کفایهالمهتدی» میرلوحی، از مجموع پنج کتابِ «اثبات الرجعه»، «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل»، «القائم» و «الملاحمِ» فضل با موضوع امام مهدی علیه‌السلام، کتاب «اثبات الرجعه» هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبار آن اثبات می‌گردد. از کتاب «القائم» نیز تنها با اشاره‌ی ابن حلی در کتاب «المحتضر» اطلاع مختصری حاصل می گردد و از سه کتاب «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل» و «الملاحم» اثری در دست نیست. کتاب «الغیبه للحجه» و کتاب «الحجه من ابطاءِ القائم» او نیز اصالتی نداشته، بلکه توسط برخی از متاخران همچون محدث نوری به فضل بن شاذان نسبت داده‌شده است.

عشق موضوعی است که مورد توجه و اهتمام غالب و بلکه همه عارفان بوده است و از جمله مسائل مطرح نزد عارفان در این زمینه این است که عشق مجازی می‌تواند به عنوان پلی در راه رسیدن به عشق حقیقی عمل کند و آدمی را به سمت کمال سوق دهد. در این نوشتار که به روش توصیفی- تحلیلی تدوین شده و از حیث جمع آوری داده ها کتابخانه ای است. ، اثربخشی عشق مجازی بر عشق حقیقی در آثار عارفان قرن چهارم، پنجم، ششم(ابوبکر کلابادی،ابونصر سراج طوسی،ابوسعید ابوالخیر،ابوالحسن خرقانی، سنایی غزنویی،احمد غزالی،عین القضات همدانی،علی بن عثمان هجویری،ابوالقاسم قشیری،روزبهان بقلی، نظامی) مورد بررسی قرار گرفته‌ است. درواقع هدف از این پژوهش این بوده که آرای این عارفان را در این باب بررسی نموده و در نهایت به وجوه اشتراک یا افتراق آنها برسیم گرچه این عرفا هریک به زبان و شیوه خود در این باره سخن گفته اند ولی در نهایت می توان وجوه اشتراکی بین دیدگاه های آنان یافت.آنها معتقدند هنگامیکه عشق بر قلب آدمی قدم می نهد او را از خودپرستی و منیّت رهاکرده و غیردوست میکند و از آنجایی که رسیدن به عشق حقیقی برای سالک و انسان مبتدی دشوار است وهر فردی در ابتدا قدرت و توانایی عشق الهی را ندارد، انسان می تواند از طریق عشق مجازی پخته ومهیای وصال به عشق حقیقی شود.همچنین عشق مجازی باعث تلطیف سر و باطن عاشق می شود و باعث رهایی از علایق و وابستگی ها شده در نتیجه باعث می شود فرد عاشق آماده ی سلوک معنوی و توجه به معشوق حقیقی شود . البته در برخی موارد عارفان برنوعی از عشق مجازی خرده گرفته و آن را مانع دانسته اند ؛سنایی،عین القضات و روزبهان بقلی عشق مجازی آمیخته باشهوت را حجاب عشق ربانی می دانند واما هم این سه عارف وهم سایر عارفان نامبرده دراین پژوهش معتقدند عشق مجازی به شرطی انسان رابه عشق حقیقی می رساند که عفیف و به دور از هر گونه هوا و هوس باشد و شرط دیگر اینکه انسان در عشق مجازی متوقف نشود زیرا در عشق مجازی عاشق باید از ظاهر عبور کند (چراکه ظاهر زیبای معشوق تجلّی از زیبایی مطلق است) و به منشأ و عطا کننده حُسن و کمال معشوق توجّه خود را متمرکز ومعشوق زمینی خود را « تجلّی » از معشوق حقیقی بداند و به منشأ و منبع و اصل این زیبایی ها و کمال برسد. البته در این میان عارفان قرن چهارم کمتر از سایر عرفا به بیان اثربخشی عشق مجازی پرداخته‌اند و به صورت مجمل و خلاصه این امر را مورد توجه قرار داده‌اند.

هرگاه در کلام فصیح عرب معنای یک لفظ در لفظ دیگری در آمیخته گردد و بدین‌سان بین آن دو مشابهتی حاصل می‌آید، به آن تضمین نحوی می‌گویند. علم نحو به‌عنوان علم خاص و پدیدۀ تضمین نحوی به‌عنوان قاعده فرعی در راستای درک و تفسیر صحیح قرآن شکل‌گرفته و پژوهشگران و دانشمندان علم نحو در آثار خود به نقش و کارکرد تضمین نحوی و فواید آن پرداخته‌اند؛ یکی از فواید و کارکردهای تضمین نحوی، نقش تضمین نحوی در تفسیر آیات قرآن کریم، توسط مفسران است. در این رساله با بیان مختصر گونه مبانی نظری تضمین نحوی و معرفی پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، ضمن بیان معناشناسی لغوی واژه متضمن و بررسی این پدیده ادبی در قالب افعال، اسم، فعل و حرف با روش توصیفی- مورد‌کاوانه-تحلیلی-تطبیقی 85 کلام الهی را در ده تفسیر شیعه و سنی(مجاز القرآن، معانی القرآن، معانی القرآن و اعرابه، التبیان فی تفسیر القرآن، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مفاتیح البیان فی تفسیر القرآن، مفاتیح الغیب، الجامع لأحکام القرآن، التحریر و التنویر و المیزان) مورد بررسی قرار دادیم. دست‌یافته‌های قابل‌توجهی در این پژوهش مشاهده شد؛ ازجمله آنکه نحویان در آشنایی با تضمین نحوی بر مفسران مقدم هستند و تلقی این ده مفسر از تضمین نحوی با نحویان یکی است. علی-رغم آگاهی مفسران از این پدیده نحوی، به طور یکسان آیات قرآن کریم را از این بُعد، مورد تفسیر قرار نداده‌اند. ابن عاشور و علّامه طباطبائی به‌صراحت اصطلاح تضمین نحوی را بکار بردند و شش مفسر یعنی ابوعبیده، فرّاء، زجّاج، شیخ طوسی، طبرسی و ابن عطیه در تفسیر آیات متضمن از اصطلاح تضمین استفاده نکرده‌اند و از واژه‌های جایگزین مانند «بمنزله»، «أی» و «معناه» مدد گرفته‌اند؛ فخر رازی و قرطبی امتزاجی از این دو روش را بکار برده‌اند. یکی دیگر از دستاوردهای این پژوهش نشان‌دادن این مسأله است که عدم اهتمام به تضمین نحوی در تفسیر آیات منجر به تفسیر اشتباه و غیردقیق و برداشت-های فقهی غیر صحیح می‌گردد.