جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

هدف از این نوشتار، کشف ادّله و آرای شیخ مفید (رحمه الله علیه) پیرامون زوایای مختلف «مهدویت» است. زیرا وی به عنوان یکی از مهم‌ترین متکلمین متقدم دارای جایگاهی ویژه است. همچنین با توجّه به شبهات مطرح پیرامون مهدویّت، انجام این پژوهش می‌تواند در راستای پاسخ‌دهی به شبهات، تثبیت ریشه‌دار بودن مهدویّت و تقویّت اعتقادات جامعه در حوزه‌ی مهدویت مفید واقع شود.این نوشتار در پی پاسخ به این سوال اساسی است که: «در آثار شیخ مفید (رحمه الله علیه) چه مطالبی پیرامون مهدویت و امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشّریف) آمده است؟»برای پاسخ به این سوال، مطالعه‌ی آثار شیخ مفید (رحمه الله علیه)، در دستور کار قرار گرفته و محتوای موجود در آثار شیخ مفید (رحمه الله علیه)، پیرامون موضوع مهدویت، تلخیص گردید.سپس بر اساس محتوای به دست آمده، آموزه‌های مهدویت در آثار شیخ مفید (رحمه الله علیه) در چهار حوزه‌ی «زندگانی امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشّریف)»، «ویژگی‌ها و سخنان ایشان»، «ادّله‌ی امامت» و «غیبت و ظهور» دسته‌بندی شد.بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، از مطالب موجود در آثار شیخ مفید (رحمه الله علیه) در زمینه‌های مذکور، می‌توان برای اثبات، تبیین و دفاع از آموزه‌های اعتقادی در حوزه‌ی مهدویت بهره برد. بسیاری از پاسخ‌های شیخ مفید (رحمه الله علیه) به سوالات و شبهات پیرامون مهدویت، امروزه نیز کاراست.

در پاسخ به اين سوال که «نيابت و قلمرو آن در عصر غيبت کبرى، چه تبيين و پاسخى به شبهات پيرامون آن از ناحيه فرقه‌هاى بابيت، بهائيت و صوفيه دارد؟» تحقيق حاضر بر اساس مبانى و دلايل، با تاکيد بر روش توصيفى و تحليلى و با هدف دستيابى به زواياى مغفول عنصر نيابت در عصر‌ غيبت کبرى ، به پاسخ شبهات مزبور مى‌پردازد. انديشه استمرار‌ رهبرىدينى ، به رغم آغاز آن از زمان پيامبر(ص) و مسلم بودن آن در تاريخ شيعه در مقاطعى بعد از رحلت آنحضرت(ص)و نيز غيبت امام‌عصر(عج)، با تعارضاتى مواجه شده و وضعيت رهبرى دينى را دچار بحران کرده است. البته اگر چه غيبت امام(ع) نافى حضور پنهان وى در ميان مردم نيست؛ لکن به دليل طولانى بودن آن، وجود رهبرى آشکار از ناحيه ايشان ضرورى مى‌نمايد. اين مفهوم که در فرهنگ شيعى با نام «نيابت» شهرت دارد، به رغم فقهى بودن برخى اجزاى آن، بالذات موضوعى کلامى بوده و فرع بر اصل امامت است و بر اساس آن، فقهاء نائبان‌عام امام(ع) در عصر غيبت‌کبرى هستند و رهبرى همه جانبه دين در اين عصر، بر عهده آنان بوده و ديگران سهمى در آن ندارند. از دستاوردهاى اين تحقيق کشف غفلت از ظرفيت عنصر نيابت و به همين دليلرفع سوءبهره از آن از ناحيه ديگران است و لهذا، توسط فرقه‌هايى از جمله؛ بابيت، بهائيت و صوفيه... با شبهاتى و تعارضاتى مواجه گشته است؛ چنانکه بر اساس عقايد شيخ احمد احسايى ، شيخيه‌کرمان نظريه رکن‌رابع را به جاى نيابت‌خاص نشانده و اين امر، خواه ناخواه بستر ظهور فرقه هايى همچون بابيت و صوفيه ... شده است. با اينکه با شروع غيبت‌کبرى ، دورهنيابت خاص سپرى شده است به زعم بابيت، نيابت مقبول همچنان نيابت‌خاص است از ديدگاه صوفيه نيز، نيابت بر مبناىولايت ‌شمسيه و قمريه، تفسير مى‌شود واقطاب آنان از ولايت‌قمريه (نيابت‌خاص) برخور‌دارند؛ اما اين انديشه هم، به دليل اعتقاد آنان مبنى بر عمومى بودن ولايت باطل است.

جریان اهل تقصیر بر گروهی از شیعه که در نیمه سده دوم و در کوفه فعالیت می‌کردند و با پیش‌آمدنِ شرایط اجتماعی و سیاسی از رجوع کامل به امام خودداری کردند اطلاق می‌شود. آنان که برخی اصحاب امام باقر و امام صادق8 نیز بودند، نگرشی متفاوت به مسئله امامت داشتند و به‌عنوان عقب‌ماندگان اعتقادی شیعه، قدرت امام برعلوم سماوی و عصمت امام را انکار می‌کردند. آنان پس از ظهور زیدیه با گرایش به این ائتلاف، با پذیرش نظریه امامت مفضول، در برخی از عقائد با آنان همسو شدند و بُتریه را که یکی از بزرگ‌ترین جریان‌های تقصیر است تشکیل دادند. در بررسی احادیث و روایت‌های بتریه و مُقصره و مقایسه بین آن دو، به نظر نمی‌رسد همه شخصیت‌های بُتریه از منظر احادیث دارای گرایش‌های همگون بوده و یک حلقۀ نظام‌مند مرتبط با اندیشۀ تَقصیر را تشکیل داده باشند؛ چون در میان بتریه افرادی مورد لعن امام قرار گرفته‌اند و تنها گروهی از دید امام توانایی شناخت و هدایت داشته‌اند.

علم کلام عهده¬دار تبیین آموزه¬های دین اسلام است و در مقابلِ پرسش‌ها و انتقادهای پیروان دیگر ادیان، از این آموزه¬ها دفاع می¬کند. کلام جزو اولین علوم اسلامی است که در میان مسلمانان پیدا شد و با همت بزرگان و دانشمندان برجستة اسلامی گسترش یافت و جامعة علمی تمدن اسلامی را تغذیه کرد. با آنکه مسائل علم کلام از زمان آغاز دعوت اسلام مطرح شده بود، فرقه¬ها و مکاتب کلامی پس از وفات پیامبر اسلام? نمود یافتند و هر کدام در اثبات عقاید خود تألیفاتی نگاشته، به ردّیه نویسی روی‌آوردند. اینکه این گروه‌ها کی و کجا و چگونه پدید آمدند¬؛ چه اهدافی را دنبال می¬کردند؛ و در مباحث کلامی چه روشی داشتند، پرسش‌هایی هستند که این مقاله به اختصار به آنها پاسخ می‌دهد، و در ضمن این پاسخ¬ها، خلاصه¬ای از سرگذشت علم کلام در دوره¬های مختلف تاریخی را ارائه می‌کند.

رهیافت‌های گوناگون برای بررسی مسأله‌ی خاتمیت و تفاسیر مختلف اندیشمندان از این مسأله وجود دارد. هر یک از این موارد براساس مبانی و ادله‌ای برای بیان ضرورت بحث نبوت و خاتمیت است. حال قرآن و روایات نیز به نحوی به تفسیر حقیقت خاتمیت پرداخته‌اند که شاید متفاوت با تفسیر برخی عالمان باشد.از سویی نیز پس از وفات خاتم انبیا صل الله علیه و آله، ارسال مردان آسمانی از سوی خداوند قطع نشد و مقامی به نام امامت ادامه یافت. چنین شد که برخی شئون و نقش‌ها نیز توسط ائمه علیهم السلام به عهده گرفته شد. این نقش‌ها و وظایف که هرکدام به نحوی بی‌بدیل برای امامان معصوم علیهم السلام در آیات و روایات فرض شده است، ‌می‌تواند نحوه‌ی سازگاری مفهوم خاتمیت را با مقام امامت روشن‌تر سازد.اما از جهتی دیگر، برخی شبهه‌افکنان که بر اساس ارائه‌ی تفاسیر ناصحیح از خاتمیت و بعضاً امامت و همچنین طرح مباحثی تأمل برانگیز در نسبت میان آن دو، کوشیده‌اند مسأله‌ی امامتِ مورد ادعای تشیع را مورد تردید قرار دهند. ایشان معتقدند که تفسیر امامت از نظر شیعه، همان شوون پیامبری از جمله عصمت، ارتباط با غیب، حجیت و ولایت تشریعی را شامل می‏شود. از نظر آنان تشیع امامت را همان ادامه‏ی پیامبری و نبوتِ همیشگی قلمداد می‏کند و این امر با اعتقاد به خاتمیت ناسازگار است. بنابر این خاتمیت در باورهای شیعیان تنها لفظی است که حقانیتی در برندارد.در برابر مخالفان سازگاری خاتمیت و امامت، اندیشمندان شیعه معتقدند که نه تنها این دو مفهوم با هم سازگار، بلکه لازم و ملزوم یکدیگر هستند. دین خاتم برای جاودانگی خود به کتاب آسمانی قرآن و شجره‏ی طیبه‏ی امامت محتاج است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، با عنایت به همین مسأله به معرفی امامان بعد از خود پرداخت. تشریع احکامی که در 23 سال پیامبری حضرت محمّد (صلی الله علیه و آله) مجال و ظرفیت ابلاغ آن برای مردم یافت نمی‏شد، به دست پیشوایان معصوم (علیهم السلام) صورت گرفت و با انتظار حضرت موعود (عجل الله تعالی فرجه) تداوم خواهد یافت.پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به واسطه‏ی خاتم الانبیا بودنِ خود، قله‏های کمال را فتح کرد و کمالات کشف نشده را تمام کرد، از این رو جانشینان معصوم او مقامی چون او یافتند. پیامبر نبوت را به سرانجام رساند ولی مقام بلند امامت ادامه یافت.

یکی از شبهات مطرح شده از ناحیه مستشرقین و سنیان متعصب مسئله تأثیر پذیری باورهای شیعه امامیه از باورهای ایرانیان باستان بویژه در مسئله امامت است. این ادعا به موجب فراوانی شباهت میان اعتقاد شیعیان به امامان خود و اعتقاد ایرانیان به پادشاهان خود است. در رساله حاضر سعی بر اثبات اصالت باور شیعیان و ارائه شواهدی بر عکس بودن ادعا و تأثیر پذیری متون ایرانیان زرتشتی از باورهای اسلامی _شیعی شده است.