جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عقل و خرد یکی از منابع مهم معرفت اعتقادی است و روش کاربست آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. تاریخ علم کلام شاهد جریانات مختلفی در این زمینه بوده است. آنچه در این مقاله دنبال می­شود نگاهی به رویکرد کلام دیرپای عقلی / فلسفی در سنت فکری تشیع، و دیگری جریان نوپای کلام تفکیکی و سنجش آن دو است. روش تحقیق در این بحث، اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که فارغ از برخی اختلافات مصداقی، رویکرد تفکیکی، در صورت گریز از عقل استدلالی و ضوابط منطقی، تهی از هرگونه پشتوانه معتبری بوده و سرانجام به ندانم­گویی و بن­بست معرفتی خواهد انجامید.

دیدگاه مکتب تفکیک، مادیت روح است که مدعی امتداد نظرگاه متکلمان متقدم است و با دو رویکرد سلبی و ایجابی بدان پرداخته است. رویکرد اول در نقد دیدگاه فلسفی در تجرّد روح است و رویکرد دوم با ادلۀ عقلی و نقلی به اثبات عنصر مادی و مظلم‌الذات روح کوشیده است. مسئلۀ این پژوهش، تحلیل و بررسی دیدگاه این مکتب با تمرکز بر رویکرد ایجابی است که با روش تحلیلی به تدقیق و تحلیل ادعا و سنجش آن پرداخته است. بنابراین بررسی اشکالات و انتقادات آن‌ها از براهین فلسفی تجرّد نفس، از عهدۀ این مقاله بیرون است. یافته‌ها از آن حکایت دارد که فارغ از تنوع دیدگاه‌های معرفتی در متکلمان متقدم، از ادعای انحصار تجرّد به خداوند به دلیل تباین خالق و مخلوق، به‌تدریج کاسته شده و به برخی از موجودات و برخی از نفوس تسری و تقلیل یافته است. ادلۀ عقلی نیز یا قابل نقد هستند و یا معارضاتی در مقابل خود دارند. ادلۀ نقلی نیز از اجماع دلالی بر مادیت روح بی‌بهره‌اند. ناسازگاری درونی در کیفیت مادۀ روح و اوصاف آن و مواجه شدن با مشکلات نظرگاه مقابل، در دوئالیزم نفس و بدن، از دیگر مشکلات این دیدگاه است.

کتاب حاضر، نوشته «حاج میرزا جواد آقا تهرانی» از علمای حوزة خراسان در روزگار معاصر به شمار می‌رود. این کتاب، اثری است دینی، تحلیلی، استدلالی با حجم تقریباً متوسط به زبان فارسی با آمیزه‌هایی از عربی، تبیینی، دارای نثر علمی متوسط ولی پر دقت، برای عالمان و دانش پژوهان که به شیوه آموزشی قابل تدریس است که در چهار باب «خداشناسی»، «پیامبر شناسی»، «امام شناسی»، «معادشناسی» در معارف قرآن و حدیث جمع‌آوری شده است.

کتاب «احیاگر حوزه‌ خراسان: گذری بر زندگانی و آثار حقایق‌آموز معارف وحیانی، مربی عالمان، فقیه اهل بیت، میرزا مهدی اصفهانی» با گستره‌‌ای وسیع در پژوهش بر آن است تا شِمایی مناسب از زندگانی و آثار این شخصیت اثرگذار و تاریخ‌ساز عالم تشیع به‌دست دهد. / «احیاگر حوزه خراسان» به اهتمام حسن طالبیان شریف، روح‌الله عربشاهی، محمد عربشاهی و حسین مفید و با مقدمه محمدرضا حکیمی منتشر شده است. محمداسماعیل مدرس غروی ناظر تولید این اثر بوده است./ کتاب حاضر، پژوهشی است که برای شناساندن شخصیت مهمی چون «میرزا مهدی اصفهانی». / «آیت‌الله میرزا محمدمهدی غروی اصفهانی»، یکی از چهره‌های اثرگذار در جوامع دینی شیعه در عصر ماست. او در حدود 25 سالی که در مشهد اقامت داشت، توانست در فضای فقهی، اعتقادی و اخلاقی آن حوزه تحولی عمیق به وجود آورد. وی از فقهای معاصر شیعه بوده و همه وی را مؤسس مکتب تفکیک یا مکتب معارف خراسان می‌دانند. نام مکتب تفکیک و یا مکتب معارف خراسان بعدها توسط شاگردان او بر روش تدریسش تعلق گرفت./ این کتاب با یک مقدمه، دو بخش، دو پیوست و تعداد زیادی عکس و سند تولید و منتشر شده است. مقدمه‌ کتاب «معارف میرزوی» نام دارد که به قلم استاد محمدرضا حکیمی نوشته شده است. وی در این مقدمه‌ با تفصیل تمام به ضرورت عقل‌ورزی در کلمات رسول خدا (ص) و جانشینان ایشان به‌عنوان حاملان علم الهی پرداخته و مسیرهای دیگر الاهیاتی را ناصواب دانسته است. / بخش نخست کتاب در چهارده فصل به «شرح زندگانی میرزای اصفهانی» اختصاص داده شده است. مراتب بلند تحصیلی او در فقه، اصول، فلسفه، عرفان و نیز مقام والایش در تهذیب نفس را نشان داده و آنچه با حضور او در مشهد رخ داد و حوزه‌ آن شهر را در دو بُعد اصول فقه و فلسفه دگرگون کرده با جزئیات زیاد شرح داده شده است. در این بخش فصلی با عنوان «آموزه‌های تربیتی میرزای اصفهانی» گنجانده شده و از میرزای اصفهانی به‌عنوانی مردی الهی و پرهیزگار نام برده شده است./ «آفاق انوار وحی» عنوان بخش دوم کتاب است که در آن، کتابشناسی مفصلی از آثار میرزای اصفهانی در اختیار خوانندگان قرار داده شده و مروری بر اندیشه‌های وی ـ که ساختاری نظام‌مند در بیان معارف الهی شیعی است ـ در این بخش حاصل شده است. / دو پیوست کتاب به قلم استاد احمد مهدوی‌دامغانی نوشته شده است. مهدوی‌دامغانی در پیوست نخست آنچه را که از میرزای اصفهانی به یاد دارد به روی کاغذ آورده‌ و در پیوست دوم نیز گزارشی از حضور خود در جلسه‌ دفاع یک پایان‌نامه‌ دکتری مرتبط با میرزای اصفهانی که در دانشگاه سوربن به انجام رسیده پیش‌روی خوانندگان قرار داده است.

مرحوم آیت الله میرزا محمد مهدی غروی اصفهانی موسس مدرسه معارفی خراسان و پدر معنوی اندیشوران مکتب تفکیک است که به دلیل ارائه رهیافتی نو و احیاگرانه، و تاسیس یک منظومه فکری بدیع در نظام معرفت شناسی دینی شهرت یافته است. به همین خاطر اندیشه های او مورد علاقه محافل علمی قرار گرفته و نزدیک به نیم قرن است که به انحا مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در این کتاب نوع نگاه میرزا مهدی اصفهانی و شاگردانش به مکتب شیخیه و مساله رکن رابع در نگاه آنها، تحلیل می‌شود.

کتاب «میرزا مهدی اصفهانی: از مکتب سلوکی سامرا تا مکتب معارف خراسان» جدیدترین پژوهش منتشر شده مقداد نبوی رضوی، از سوی انتشارات نگاه معاصر است. این کتاب به زندگی و منظومه فکری میرزا مهدی اصفهانی، موسس مکتب معارف خراسان می‌پردازد. کتاب 6 فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از «مکتب سامرا و بنیادهای فکری میرزا مهدی اصفهانی»، «جایگاه فقهی و اصولی میرزا مهدی اصفهانی»، «میرزا مهدی اصفهانی و راه درست در معرفت دینی»، «آثار سه‌گانه میرزا مهدی اصفهانی در مشهد»، «حاج شیخ محمود حلبی و آموزه‌های میرزا مهدی اصفهانی» و «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری». نویسنده همچنین تصاویر و اسناد مهمی را از شاگردان میرزا مهدی، دست‌خط‌های او و همچنین اسناد مهمی هم از اساتید میرزا مهدی، مانند آیت‌الله سیداسماعیل صدر به مخاطبان عرضه کرده است.

نوشتار حاضر به بررسی اصل علیت از دیدگاه ملاصدرا و مکتب تفکیک می پردازد. سوال ازچرایی حوادث از آغاز زندگی بشر تا کنون ،همواره با او بوده است و کنجکاوی وی را بر می انگیخته است. مفهوم چرا همان سوال و استفهامی است که ذهن از علت اشیاء می کند و اگر ذهن ادراک کلی از قانون علیت نداشت یعنی این قانون را نپذیرفته بود که هر حادثه علتی دارد مفهوم چرا در ذهن وجود پیدا نمی کرد.اصل علیت یکی از اصول مسلم فلسفه ی اسلامی است و در مکتب صدرا نیز جایگاه خویش را تثبیت کرده است اما اصحاب تفکیک اصل علیت را نمی پذیرند و از منظر آنان پذیرفتناین اصل موجب سنخیت میان علت و معلول،ربط حادث به قدیم،منع قدرت حق تعالی بر ماسوای نظام موجود و... می شود بنابراین آن را انکار می نمایند و با جایگزین کردن عاده الله در صدد توجیه ادعاهای خویش بر می آیند.هدف از این تحقیق بررسی اصل علیت از دیدگاه این دو مکتب و بیان نقاط اختلاف و اشتراک آنهاست. از همان بدو ورود برجسته ترین اختلاف این دو مکتب در خط مشی و روش آنهاست. مکتب ملاصدرا،مکتب جامعی است که در بردارنده ی همه ی مبانی و روش ها از جمله عقل و نقل و عرفان و قرآن است؛ اما مکتب تفکیک اعتقاد به جدایی معارف فلسفی و عرفانی از معارف دینی به لحاظ محتوا و منبع دارد. در این مکتب با تأکید بر آموزه های قرآنی و احادیث معصومین بر بسیاری از اصول فلسفی ایراد وارد می کنند و آن را در تعارض با این آموزه ها می دانند.اگر چه دسترسی به کتب مکتب تفکیک،با توجه به محدود بودن منابع اصلی موجود آن، بسیار مشکل است؛ اما با بررسی کتب در دسترس پی بردیم که اصحاب تفکیک تحقیق و بررسی پیرامون وجود را سیر در ضلالت و گمراهی می دانند و معتقدند وجود نه تصور می شود نه قابل تعقل است نه به وهم می آید و وجودی که ظهور بذاته دارد با مفهوم داشتن تناقض دارد و در این مکتب بر مفهوم داشتن وجود خط بطلان کشیده شده است. آنان هم چنین اشتراک معنوی وجود را نمی پذیرند چون لازمه ی آنرا سنخیت میان خالق و مخلوق می دانند که در این دیدگاه مردود است. تفکیکیان معتقدند زمانی که وجود را بر اشیاء حمل می کنیم تنها برای خارج کردن آنها از حدنفی و بطلان است و این امر مستلزم سنخیت نیست. دیدگاه تفکیک بر مدار اصالت ماهیت می چرخد و یکی از نقاط اختلاف آنها با ملاصدرا در همین جاست زیرا مکتب صدرایی بر محور اصالت وجود است.تفکیکیان در مورد اصل علیت بر این باورند که واژه علت را در مورد خداوند نمی توان به کار برد و از او به فاعل تام تعبیر میکنند. آنها با واژه سازی هایی نظیر مالک و مملوک،فعل و انفعال و ... در صدد جبران این امر برآمده اند. آنها خداوند را جاعل بالرأی و المشیه می دانند که همه چیز به رأی و مشیت او صادر می شود و مجعول بالذات را ماهیت می دانند.در نقطه ی مقابل ،ملاصدرا قرار دارد که معتقد است وجود امری است دارای مراتب که بر همه ی موجودات به نحو اشتراک معنوی حمل می شود و مفهوم داشتن وجود در مکتب ملاصدرا امری بدیهی است.ملاصدرا در بحث سنخیت میان علت و معلول با استفاده از قاعده ی ?بسیطه الحقیقه کل الأشیاء و لیس بشیء منها? و ?فاقد شی معطی شیء نیست? اصل سنخیت را اثبات کرده است و سنخیت میان علت و معلول را امری مسلم می داند در حالیکه در مکتب تفکیک پذیرفتنی نیست. در بحث علت و معلول او خداوند را علت تامه ی تمام موجودات می داند و مجعول بالذات از نظر او وجود است زیرا ماهیت را امری اعتباری می داتد که صلاحیت و شایستگی برای معلول شدن را ندارد.تنها نقطه ی اشتراک این دو دیدگاه این است که هردو ملاک نیازمعلول به علت را را فقر ذاتی می دانند.این بیانات شرح مختصری است از آنچه در این رساله بیان شده است. توضیح و تفصیل بیشتر این مطالب به صورت تطبیقی از دیدگاه ملاصدرا و مکتب تفکیک بیان شده است.

فاقد چکیده