جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متخیله، قوّه‌ای ‌است که ترکیب و تفصیل در صور و معانی‌حسی، خیالی، وهمی‌و عقلی ‌را انجام می‌دهد. فلاسفۀ مسلمان در مورد این قوّه دو رویکرد متفاوت در پیش گرفته‌اند. برخی‌به تقلیل و حتی ‌انکار آن معتقدند و برخی ‌دیگر نیز وجود آن را پذیرفته‌اند. فلاسفۀ معتقد به وجود این قوۀ، بیشتر دو گونه کارکرد را به آن نسبت داده‌اند. کارکرد نخست، ترکیب و تفصیل صور و معانی ‌مختلف است که البته بررسی‌دلایل و شواهد موجود ما را به این نتیجه می‌رساند که کارکرد یادشده، فعل خود نفس و نه قوّه‌ای ‌از قوای ‌آن می‌باشد. کارکرد دوم نیز تبدیل مفاهیم کلی ‌وحی ‌به جزئیات و محسوسات و همچنین تمثل صور عقلی‌ وحیانی‌است. با این وجود، فلاسفۀ بزرگ مسلمان از جمله ابن‌سینا و ملاصدرا با تأکید بر کارکرد حس مشترک و خیال پیامبر9 در مشاهده و ادراک صور و معانی‌جزئی ‌و محسوس وحیانی، از این کارکرد قوّۀ متخیله چشم پوشیده‌اند؛ بر خلاف آنچه برخی‌ معاصرین دربارۀ فاعلیت نفس پیامبر9 در فرایند دریافت وحی ‌مطرح می‌کنند.

«مجمل و مبین» به‌مثابهٔ دو وصف از اوصاف قرآن کریم، موضوعی کهن و پرسش‌برانگیز در شناخت کتاب آسمانی مسلمانان است و عدم‌تلقی صحیح از آن، سبب ورود ایراد‌هایی چون وجود ابهام ذاتی یا نقص در کلام خدا می‌شود. از این‌رو، مطالعه و شناخت مبنا و کارکرد اجمال و تبیین قرآن از اهمیتی ویژه برخوردار است. با بررسی واژه‌شناختی و مطالعهٔ سیر تطور و شکل‌گیری اصطلاح مجمل از معنای لغوی تا تقابل آن با اصطلاح مبیَّن و به‌کمک آموزه‌های دینی و مبانی معناشناسی، به معرفی تلقی صحیح از اجمال، تبیین و تفسیر قرآن کریم می‌پردازیم. براین‌اساس، اجمال در قرآن مجید صرفاً به‌معنای موجز و فشرده‌بودن کلام‌الله، در عین کامل‌بودن و تمامیت دلالت‌های آن بر معانی پذیرفتنی است؛ نه غیرواضح یا ناقص‌بودن آن. مراد از تفسیر قرآن نیز کشف معنای آیات توسط مخاطبان یا ایضاح دلالت آیات برای مستمعان است و منظور از تبیین، توضیح معنا برای مستمعانی است که معنای کلام را به‌دلیل رفعت معنا یا فقدان بافتِ موقعیتی آن در نمی‌یابند. برای نخستین‌بار، با تفکیک میان مخاطبانِ خاص هر دسته آیات و مستمعانِ پسین نشان می‌دهیم که آیات مجمل و موجز قرآن در اصل برای مخاطبان خاص خود، واضح، تام و مبیَّن بوده است اما همین آیات ممکن است برای مستمعانِ پسین، غیرواضح جلوه نماید و آنان را به پرسش از عالمان قرآن(ع) سوق دهد؛ چه‌اینکه ایشان با احاطهٔ علمی خود می‌توانند مورد، مصداق و معنای تمام آیات مجمل و موجز قرآن را برای مستمعان تفسیر و تبیین کنند.

اقتضای مطالعات فلسفی، نقدورزی مفهومی است که به معنای پژوهش منتقدانه یا مواجهۀ انتقادی با مفاهیم مبنایی و اصیل در قلمرو علوم انسانی خواهد بود. نگارندۀ مقاله پس از تبیین ابعادی از نقش‌آفرینی علوم انسانی در جامعه؛ مانند مفهوم‌سازی، حل و تحلیل چالش‌های اجتماعی، بومی‌سازی، ارتقاء قدرت و تولید دانش نو، به این مسئله می‌پردازد که نسبت نقد با علوم انسانی چیست و آیا می‌توان از تقدم نقد نظریه‌های علمی در قلمرو علوم انسانی بر تولید نظریۀ سخن گفت؟ نویسنده در ادامه، پس از طرح دو دیدگاه «نقدمحوری» و «نظریه محوری»، به نسبت‌سنجی مفاهیم چهارگانۀ علوم انسانی، تولید علم، نظریه، و نقد، می‌پردازد و بر دیدگاه اول تأکید می‌کند. مهم‌ترین یافتۀ پژوهش آن است که نقد در حوزۀ مطالعات علوم انسانی را می‌توان از سه منظر متفاوت سنجید و در هر سه منظر، از تقدم نقد بر تولید نظریه‌های علمی در قلمرو علوم انسانی یاد کرد. این سه منظر عبارتند از نقد به‌مثابۀ قِسم پژوهش، نقد به‌مثابۀ قَسیم پژوهش و نقد به‌مثابۀ مَقسم پژوهش که البته در فرض سوم، تحلیل مسئله، وابسته به تحلیل فلسفۀ نقد بوده و در زاویۀ مطالعات فلسفۀ علم خواهد بود. نویسنده در این مقاله با استفاده از «روش تحلیل مفهومی»، چارچوب بحث خود را تنظیم نموده است.

قرآن کریم، راهنمای الهی به سعادت و کمال است. بهره‌مندی از هدایت آن، استخراج نظر آن در مسائل گوناگون را می‌طلبد. برای دست‌یازیدن به نظر قرآن، باید تمام آیات مربوط به مسئلهٔ پژوهش را جمع‌آوری کرد و فهم مجموعی از آن‌ها داشت. در مواردی، میان آیات مربوط به مسئلهٔ تحقیق، تعارض اولیه احساس می‌شود که باید ضمن شناسایی نوع آن تعارض، درصدد رفع آن برآمد. این نوشتار، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کمک به نظریه‌پردازان قرآنی در این باب، گونه‌های تعارض میان آیات و راهکار‌های رفع آن‌ها را بررسی می‌کند. میان آیات قرآن، تعارض واقعی و رفع‌نشدنی وجود ندارد و اگر هنگام استخراج نظریهٔ قرآن کریم، میان برخی آیات جمع‌آوری‌شده تعارض احساس شد، با استفاده از راهکار‌های درست، یکی از آیات با قراین درونی یا بیرونی، تقویت و ترجیح می‌یابد. این راهکار‌ها عبارت‌اند از: تقدیم آیهٔ نص بر ظاهر، آیهٔ خاص بر عام، عام غیرقابل تخصیص بر آیهٔ قابل تخصیص، آیهٔ مقید بر مطلق، آیهٔ عام بر مطلق، تضییق یا توسعهٔ اعتباری موضوع یکی از آیات، تضییق حقیقی موضوع یکی از آیات با تعبد شرعی، متفاوت‌دانستن موضوع هریک از آیات در مواردی مانندِ متفاوت‌بودن معنای یک واژه در دو آیه، تفاوت مصداق یک مفهوم در دو آیه و وجود شرط خاص در هریک از آیات.

از دغدغه‌های مستمر جامعهٔ بشری که امروزه به‌طور ویژه مدِّنظر صاحب‌نظران حقوق و علوم اجتماعی قرار گرفته و از آن به‌عنوان مؤلفه‌ای اساسی در حکمرانی شایسته تعبیر می‌شود، مقابلهٔ با پدیدهٔ فساد است. مواجههٔ بنیادین و اساسی با آسیب‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، جز با لحاظ تمهیدات اخلاقی امکان‌پذیر نیست و قرآن کریم به‌عنوان منبعی بی‌نظیر به‌منظور ارائهٔ الگو‌های اخلاقی در قلمروِ زیست سیاسی و اجتماعی انسان قلمداد می‌شود، لذا پرسش اصلی تحقیق بر این گزاره اتکا دارد که قرآن کریم برای مقابلهٔ اساسی با پدیدهٔ فساد چه جهت‌گیری را ارائه می‌کند و رویکرد آن برای تعیین راهبرد‌های مؤثر در مقابلهٔ با فساد، شامل چه رهیافت‌های اخلاقی می‌شود؟ حاصل این نوشتار با روش تحلیلی و تدقیق در آیات قرآن کریم و تتبع در مجامع تفسیری مرتبط با آن عبارت است از اینکه: قرآن کریم حداقل در سه ساحت (تخویفی، ترمیمی و تأسیسی)، نظام اخلاقی جامعی را برای مقابلهٔ با پدیدهٔ فساد تدارک دیده است.

تنی چند از قرآن‌پژوهان، به‌ویژه در عصر حاضر به پژوهش آماری در قرآن کریم پرداخته‌اند و هدف آن‌ها عمدتاً اثبات اعجاز قرآن کریم از راه تحلیل‌های عددی و آماری است. اما یکی از دغدغه‌های قرآن‌پژوهان همواره این است که تا چه اندازه می‌توان به نتایج این پژوهش‌ها اعتماد کرد و بدان استناد جست؟ در پی سنجش درستی نتایج چنین بررسی‌هایی، به بررسی اجمالی رسم‌الخط عربی عموماً و رسم‌المصحف خصوصاً پرداخته‌ایم. نتیجۀ بررسی‌ها در این زمینه نشان می‌دهد که پژوهشگران عددی و آماری به‌سبب ناآشنایی با مسئلۀ خط و کتابت و تاریخ نگارش مصاحف، خط مصاحف متداول را حقیقتی ثابت و تغییرناپذیر تلقی کرده‌اند، درحالی‌که در نوشتن بسیاری از کلمات و حروف در عربی و به‌ویژه در مصاحف، دستوری یکسان و مورد اتفاق همگان در اختیار نداریم، چندان که با نوشتن یک حرف یا یک کلمه یا یک جمله به دو یا چند شکل، از تحلیل‌های آماری نتایج متفاوتی حاصل می‌شود. این بررسی‌ها به‌روشنی نشان می‌دهد که نتایج بسیاری از این پژوهش‌ها -البته نه همۀ آن‌ها- اطمینان‌بخش نیست و به درنگ و تأمل بیشتر نیاز دارد.

از مهم‌ترین نوآوری‌های ملاصدرا در حوزۀ هستی‌شناسی، نظریۀ حرکت جوهری است که نقشی مهم بر اندیشه‌های فلسفی و کلامی وی به جا گذاشته است. ملاصدرا با اثبات حرکت و بی‌قراری در نهاد عالم هستی و انسان، معتقد است نظام هستی و بنیان همۀ موجودات مادّی در حال دگرگونی دائمی است. نویسندگاه این پژوهش، با روش تحلیلی و اسنادی، خوانشی از حرکت جوهری ملاصدرا در تببین کلامی معاد جسمانی و تجسم اعمال ارائه نموده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‎‌‌دهد عالم مادی به نحو تدریجی و پیوسته از مادّی به سوی تجرّدی حرکت می‌کند که این حرکت، در کـل جهان هستی و حتی نفس انسان سریان دارد. نفس انسان، جسمانیت‌الحدوث و روحانیت‌البقـاء اسـت؛ یعنی انسان در ابتدای خلقـت، موجـودی جـسمانی اسـت و جنبـۀ روحانی ندارد، اما در حیات مادّی، مراحـل تکامل را طی کرده و از مادیت به تجرد می‌رسد. از لوازم کلامی نظریۀ حرکت جوهری، اثبات و تبیین عقلانی معاد جسمانی است که نفس آدمی از طریق آن می‌تواند سیر کمالی خود را پیموده و به مقصد نهایی (معاد) برسد. در پرتو این نظریه می‌توان تجسم اعمال را چنین تبیین کلامی نمود: صفات و حالات انسانی که بر اثر حرکت جوهری نفس در ذات انسان رسوخ یافته و پایدار شده‌اند، در آخرت برای او تجسم یافته و موجب تجلی لذت یا اذیت در نفس وی می‌گردد.

رویکرد طبیعت­گرایانۀ لیندا زاگزبسکی به شناخت، ورود خصایص فضیلت­گرایانۀ انسان به حوزۀ معرفت‌شناسی را مجاز نموده است. فضایل و احساسات و عواطف از وجوه طبیعت آدمی‌هستند که از منظر زاگزبسکی در تشکیل معرفت سهم دارند. انگیزۀ برآمده از عواطف، باور را به سوی صدق، هدایت می‌کند. کاربست خصایص طبیعی در معرفت، مستلزم مهارتی خاص است که از نظر زاگزبسکی از مهارت به‌مثابۀ فن و استادی متمایز است. فضیلت، انگیزه و موفقیت از مهمترین اجزای طبیعت­گرایانۀ شناخت از نگاه زاگزبسکی هستند. در کنار اجزای طبیعی یادشده، عناصر دیگری مانند آگاهی، اراده، وظیفه و غیره از سوی معرفت‌شناسان سنّتی برای تشکیل معرفت معرفی شده­اند. نویسندگان در تحلیل و نقد نگاه زاگزبسکی به سه جزء طبیعی معرفت یعنی عناصر فضیلت، انگیزه و موفقیت می‌پردازند. سه جزء نامبرده آن­گونه که زاگزبسکی به آنها نقش می­دهد، خالی از خطا نیستند و به‌کاربستن آنها در ساختار معرفت، مستلزم دقّت در معنا، حدود و کارکرد است. برای مثال چنانچه تنها فضایل معرفتی رفتاری، فضایل مؤثر در شناخت برشمرده شوند، احتمال وقوع تزاحم فضایل و از دست رفتن ظرفیت فضایل طبیعی در معرفت و محدود شدن دامنۀ باورهای آسان­یاب به وجود می‌آید. در این صورت، انحصار باورهای صادق به باورهای حاصل از انگیزۀ حقیقت­یابی، به نادیده گرفتن باورهایِ صادقِ برآمده از دیگر انگیزه­ها منتهی خواهد شد و فضیلت ندانستن مهارت­ها، موجب زایل شدن فضیلت مستتر در فنون می‌شود.

بحث دربارۀ منشأ و چگونگی پیدایش عالم پیشینه‌ای کهن دارد. پس از طرح نظریۀ «مِه‌بانگ»، ابهام در نحوۀ ایجاد مواد اولیۀ موردنیاز برای وقوع انفجار بزرگ، بیش از پیش آشکار گشت. یکی از مشهورترین پاسخ‌ها برای رفع این ابهام، بوسیلۀ فیزیک‌دانان معاصر و با طرح مدل «گیتی از هیچ» ارائه شده است. در این مدل، نسبت به تلفیق قوانین مکانیک کوانتومی (نوسان کوانتومی)، نیروی گرانش، نظریۀ اطلاعات، پدیدۀ تونل‌زنی و اِعمال همزمان آنها بر فضای خلأ به منظور توضیح چگونگی پیدایش ماده از هیچ یا عدم فیزیکی، اهتمام فراوان صورت پذیرفته است. بر اساس این نظریه، فضای خلأ، فضایی تهی از هر نوع ماده و انرژی و معادل با عدم مطلق در نظر گرفته شده است. اما مقایسۀ الزامات این مدل با مفهوم عدم فلسفی، مغایرت موجود میان مفهوم عدم مطلق با فضای خلأ را نشان می‌دهد. در واقع عدم فیزیکی یا «هیچ» فرض شده در این مدل به دلیل برخورداری از صورتی از وجود، قطعاً عدم فلسفی به‌‎‌شمار نمی‌آید.

در برخی روایات، مرد مؤمن، محرم زن مؤمن ذکر شده است. ظاهر روایتِ «فَاِنَّ المُؤمِنَ مَحرَمُ المُؤمِنَة»، همهٔ مردان و زنان مؤمن را محرم یکدیگر دانسته است و حال آنکه این امر، مخالف آیات و روایاتی است که حدود محارم را مشخص کرده‌اند. مسئلهٔ اصلی این نوشتار، بررسی مفهوم محرمیت در این روایت با روش توصیفی‌ و تحلیلی است و حاصل آنکه در این روایت، محرم در کنار اولیا در آیهٔ 71 سورهٔ توبه قرار گرفته و باتوجه‎به معنای یاری‌کردن که برای اولیا ذکر شده است، می‌توان گفت که منظور امام صادق(ع) از محرم در این حدیث، محرمیت اجتماعی است که می‌توان با اعتماد از مردان مؤمن کمک گرفت. ازاین‌رو، امام صادق(ع) با استناد به آیهٔ 71 سورهٔ توبه می‌فرمایند که می‌توان به زنانی که نامحرم هستند ولی راجع به آن‌ها شناخت وجود دارد، در مسیر حج کمک کرد و این از طریق سیاق روایت و سیاق آیه و نیز استناد امام به آیه برای تبیین روایت قابل دسترسی است. هدف این روایات، تأمین امنیت زن در سفر حج است و اگر زن خودش چنین امنیتی دارد، بدون نیاز به حضور محارم می‌تواند به حج برود؛ ولی اگر احتمال نبودن ‌چنین امنیتی است، می‌تواند با دیگر مردان مسلمان و عادل که مورد اطمینان اوست به حج برود. البته این امر در صورتی است که یا محارمی نداشته باشد یا محارمش با او به حج نروند.