جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اجتهاد» راه و روشی در علم اصول است که برای استنباط در احکام و فروع دین به کار می‌رود. اجتهاد در لغت به معنای سعی و کوشش و در اصطلاح، استنباط حکم فرعی از ادله شرعی و عقلی است. استنباط و مستنبط هر کدام دارای شرایط و وظایفی است. مجتهد با به‌کارگیری قوه و قدرت استنباط، حکم موضوعی را از مدارک آن به دست می‌آورد. بنابراین احکامِ واضح و روشن مثل وجوب نماز و روزه در دایره اجتهاد قرار نمی‌گیرد، بلکه باید پذیرفته شود. همچنین بررسی تحلیلی و مقایسه مسئله اجتهاد با تمام شرایط و ویژگی‌هایش از جمله موضوعاتی است که میان وهابیت اطلاعات دسته‌بندی‌شده‌ای درباره‌اش وجود ندارد؛ بنابراین برخی محققان معتقدند علمای وهابی اعتقادی به اجتهاد ندارند. اما به اعتقاد ما، علمای سلفی و وهابی هم دارای مبانی (هرچند جسته و گریخته) اجتهادی هستند. در این نوشتار افزون بر تعریف لغوی و اصطلاحی «اجتهاد» و بیان سیره کلی علمای شاخص وهابیت در بحث اجتهاد، کوشیده شده است از باب نمونه مباحث اجتهاد ابن‌عثیمین از علمای وهابیت با مباحث اجتهاد سیدعلی‌نقی حیدری از علمای امامیه، بررسی و مقایسه شود.

محورهای اصلی اعلامیه مشترک واتیکان و الأزهر که در سال 2019 با عنوان «سند برادری انسانی» به امضای طرفین رسید، عبارت‌اند از: نقش ادیان در برقراری صلح و عدالت، احترام به انسان در پرتو ایمان به خدا، لزوم همدردی و مهرورزیِ خداباوران با همگان، فرهنگ گفتگو و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، تقویت ارزش‌های دینی و آزادی، شکایت از پسرفت‌های فکری و اخلاقی ضمن اعتراف به پیشرفت‌های مادی، گِله از بیداد و جنگ، آرزوی صلح و دادورزی و همچنین اهمیت حقوق قربانیان و مستضعفان و اقلیت‌ها و زنان و کودکان. اما بی‌گمان افزون بر انگیزه‌های الهی و انسانی، طرفین ملاحظات دیگری هم داشته‌اند؛ از یک‌‌سو واتیکان، الأزهر را بهترین نماینده اسلامِ سُنی می‌داند و از طریق رابطه گرم با او، نزد هم‌تمدنی‌های غربی خود که از جانب مسلمانان نگران‌اند و بسیار مایل‌اند کسی را داشته باشند که زبان مسلمانان را بفهمد و بتواند با آنان ارتباط واقعی برقرار کند، اعتبار می‌جوید. از دیگر‌سو چون غربیان در ارتباط با غیرغربیان، واتیکان را بخشی لازم‌الاحترام از تمدن خویش برمی‌شمرند، ارتباط گرم دیگرانی مانند الأزهر را با واتیکان نشانه احترام آن دیگران به فرهنگ و تمدن و ارزش‌های خویش می‌دانند و این برای آن دیگران نزد غربیان احترام می‌آفریند.

منابع تاریخی و فرقه‌شناختی جهان اسلام نشان می‌دهند امت اسلامی بعد از درگذشت رسول خدا (ص)، دچار تفرقه ‌بسیاری شد؛ درنتیجه آسیب‌های بسیاری دید و دچار انحطاط شد. این نوشتار در پی بررسی فرقه‌گرایی از دیدگاه قرآن کریم است و نگاه قرآن به فرقه‌گرایی و پیامدهای آن را استنباط و عرضه می‌کند؛ از این‌رو نخست آیات ناظر به موضوع تفرق و وحدت را بازشماری و سپس گونه‌شناسی کرده است. این آیات را می‌توان در هشت گروه قرار داد: آیات ناظر به مذمت فرقه‌گرایی، اعتصام به حبل‌الله، نهی از نزاع و اختلاف، تبیین ماهیت واقعی فرقه‌گرایی، اهمیت وحدت، عوامل ایجاد تفرقه و فرقه‌گرایی، راهکارهای حفظ وحدت و دوری از تفرقه، پیامدهای سوء فرقه‌گرایی. نتیجۀ عمدۀ این جستار، دعوت مسلمانان به بازگشت به دیدگاه امت‌گرایی قرآن و نفی رویکرد فرقه‌گرایانه بر اساس تعالیم توحیدی قرآن است. نتیجۀ این بازگشت می‌تواند به اعتلای تمدن اسلامی، حل مشکلات اساسی و برچیده‌شدن مصائب بسیار جهان اسلام بینجامد.

تصویرسازی معقول به محسوس، تلاش فنی و هنرمندانه در طی تاریخ فلسفۀ الهی است. حکمای اسلامی‌این مهارت را در ترسیم استعاری دایره‌وار مراتب وجود، با دو قوس نزول و صعود، نشان داده و با آموزه‌های وحیانی غنی‌ ساخته‌اند. با همۀ تفاوت‌های‌ مبنایی و روشی آنان، محوریت باورمندی به مبدأ و معاد ، سبب اتفاق در ترسیم این دایره شده است. زیرنهاد بودن اصل اصیل باور به مبدأ و معاد، فروغیابی از متون وحیانی؛ آیات و روایات، و برخی انگاره‌های فلسفی همانند تشکیک وجود، از اصول مشترک در همۀ مکاتب فلسفۀ اسلامی‌است که فرایند تبیین در این نگاشته، مبتنی بر این اصول است. مقاله‌ای با عنوان «نگاهی انتقادی به رویکرد فیض‎محور در فلسفۀ اسلامی‌ و پیامدهای آن در تعلیم و تربیت» با برداشت سطحی، ناقص و التقاطی از برخی از آموزه‌ها در برخی مکاتب فلسفی، این تصویر را «طرح مشکل‌زا» و «توضیح نه چندان ماهرانه»، قلمداد نموده تا ناکارآمد جلوه‌دادن کلیت فلسفۀ اسلامی‌در مبناسازی و نظام‌پردازی در امر تعلیم و تربیت را تأمین کند. در بیان دیدگاه حکمای اسلامی‌و بررسی ایرادهای آن مقاله در ارتباط با آموزۀ تشکیک وجود و نزول فیض حق تعالی، از اصل نقد مبتنی بر تبیین پیروی خواهد شد.

فلسفۀ علوم عهده‌دار پاسخ‌گویی به پرسش‌های بیرونی پیرامون دانش‌های مختلف است. تاریخ نیز مانند سایر علوم دارای فلسفه است که با بهره‌مندی از داده‌های فلسفی (روش‌ها، مفاهیم و ...) جوانب مختلف آن را بررسی می‌کند. البته تاریخ افزون بر فلسفۀ علم تاریخ، فلسفۀ نظری هم دارد که یکی از مباحث مهم فلسفۀ نظری تاریخ، عوامل محرک تاریخ است و از مباحث محوری و بحث‌برانگیز میان اندیشمندان این رشته است. بررسی دیدگاه بزرگانی که در این‌باره نگاشته‌اند و به پیشبرد دانش فلسفه نظری تاریخ کمک کرده‌اند، اهمیت دارد. میان متفکران معاصر، محمدتقی جعفری کاوش‌های ارزشمندی داشته است که طرح نظریه ایشان می‌تواند برای محققان فلسفه نظری تاریخ راهگشا باشد. پژوهش حاضر از میان آثار متنوع محمدتقی جعفری در حوزۀ تاریخ با هدف روشن‌شدن عوامل محرک تاریخ از دیدگاه او، برجسته‌کردن تفاوت‌شان درباره دیدگاه‌های رایج و استفاده از روش کتابخانه‌ای، بررسی آثار منتشرشده، تحلیل و توصیف آن به این نتیجه رسیده است که سه عامل خدا، انسان و واقعیات مفید در نظر ایشان عوامل محرک تاریخ است.

مسئلة ادراک حسی در فلسفة ملاصدرا به گونه‌‌ای سامان یافته است که زمینة تفسیر دوگانة ایده‌‌آلیستی و رئالیستی را از آن ممکن می‌‌کند. طبق رویکرد نخست از ادراک حسی با برتری و اولویت ذهن و تصورات حاصل از آن نسبت به تعینات جهان خارج، بستر تفسیر ایده‌‌آلیستی در نظام معرفتی صدرایی ایجاد می‌‌شود و بر اساس رویکرد دوم وحدتی بین انسان و جهان خارج برقرار می‌شود که حائلی میان انسان و عالم نخواهد بود. لازمة رویکرد دوم ایجاد فاصله از مبانی ایده‌‌آلیسم ذهنی است. این در حالی است که بر اساس رویکرد اول امکان خروج از ایده‌‌آلیسم عینی با پیچیدگی بیشتری رو به رو می‌‌شود. در پژوهش حاضر تلاش بر این است که به شیوة توصیفی- تحلیلی بستر شکل‌‌گیری این دو رویکرد بررسی شود و لوازم متفاوت هر دو رویکرد مورد واکاوی قرار گیرد. به همین منظور، با تمسک به راه‌‌کاری درون ساختاری، همچون اعتباری بودن تمایز میان عالم عین و عالم ذهن، عدم ارتباط چالش‌‌های ایده‌‌آلیسم عینی با مقولة ادراک حسی در نظام صدرایی ترسیم می‌‌شود.

از منظر بسیاری از دینداران و از جمله مسلمانان، نسبت میان عقل و نقل، تعارض است. بنابراین، اندیشیدن و عمل کردن به مقتضای هردو، به ویژه در حوزه صفات خبری خداوند، غیر ممکن است. پس، ناگزیر باید یکی را پذیرفت و دیگری را کنار نهاد. گروهی و از جمله ابن‌تیمیه، به تقدیم ادله نقلی بر ادله عقلی باور دارند و جز آن را همچون مخالفت با خدا و رسول و گرفتاری در الحاد می‌دانند. در سوی دیگر، فیلسوفان و متکلمان اشعری با اعتقاد به لزوم تقدیم ادله عقلی بر ادله نقلی، بر این باورند که تقدیم ادله نقلی بر ادله ادله عقلی، ناسازگار با قواعد منطقی و معرفت‌شناسانه و سرانجام موجب گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم خداوند است. در میان مسلمانان، بی‌گمان یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان درباره نسبت عقل و نقل، ابن‌تیمیه است. بسیار دیگری در دنیای اسلام، متأثر او هستند و بخش‌های زیادی از آثار او نیز به این موضوع اختصاص یافته است تا آنجاکه اگر بحث تعارض عقل و نقل را از مجموعه بیش از صد جلدی آثار او کنار بگذاریم، بقیه آثار او اهمیت چندانی نخواهند داشت. بنابراین، می‌توان مدعی شد که همه کوشش‌های او معطوف به حل این مسئله است. قبل از او، فیلسوفان و بیش از همه، متکلمان اشعری اصرار داشتند که به هنگام تعارض این دو دسته ادله، باید ادله نقلی را با استناد به ادله عقلی، تأویل و تفسیر کرد. براین اساس، آنان تعبیرهای «استوا» را به «علو»، تعبیر «دست» را به «قدرت» تفسیر می‌کنند. فخر رازی بیش از دیگران برای اثبات این مدعا کوشید. او با قطعی دانستن ادله عقلی، مدعی بود که اگر عقلی را کنار بگذاریم، لازمه آن کنار گذاشتن عقل و نقل هردوست؛ زیرا اثبات حجیت نقل به کمک عقل انجام شده است. اگر به هنگام تعارض، ادله عقلی را بی‌اعتبار بدانیم و ادله نقلی را برآنها مقدم کنیم، به این معناست که ادله نقلی نیز بی‌اعتبار شود. افزون بر آن، لازمه حفظ ظاهر ادله نقلی درحوزه الهیات، گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم است. بنابراین، به لحاظ منطقی و دینی، باید ظاهر ادله نقلی را تأویل کنیم. اما ابن‌تیمیه دربرابر این استدلال، کوشش معماگونه و بسیار بی‌سابقه‌ای انجام داد تا نشان دهد که- برعکس فخر رازی- تقدیم عقل بر نقل، هم موجب کنار نهادن عقل و نقل هردو و هم موجب گرفتاری در الحاد و بی‌دینی می‌شود. او برای اثبات مدعای نخست، ضمن تلاش برای اثبات قطعیت ادله نقلی و مظنون دانستن ادله عقلی، می‌کوشد ابتنای اعتبار نقل بر عقل را به کلی منکر شود و بجای آن، ادله نقلی را مبنای اعتبار ادله عقلی معرفی کند. بنابراین، کنار نهادن ادله عقلی نه‌تنها موجب کنار نهادن ادله نقلی نمی‌شود، بلکه کنار نهادن نقل است که کنار نهادن عقل و نقل هردو را درپی دارد. این همان راه‌حل معماگونه‌ای است که او برای حل تعارض عقل و نقل و لزوم تقدیم نقل، ارائه می‌کند. او دربرابر اتهام تشبیه و تجسیم نیز، قاطعانه مدعی است که اولا، تأویل فیلسوفان و متکلمان اشعری نیز به الحاد می‌انجامد؛ زیرا آنان به کمک ادله عقلی خدایی را اثبات می‌کنند که جز در ذهن، جایگاهی در عالم خارج ندارد و در صورت گزینش یکی از الحاد و تجسیم، اعتقاد به تجسیم برتری دارد. دوم، اعتقاد به تجسیم و همانندی خالق و مخلوق، منافاتی با توحید دینی ندارد و بلکه هدف بعثت و رسالت، تبلیغ و تشویق مردم به اینگونه ایمان دینی بوده است. براین اساس، او مدعی است که فیلسوفان و متکلمان اشعری که با استناد به ادله عقلی، ظاهر صفات خبری خداوند را منکرند، نه تنها ادله ظنی و باطل را بر ادله قطعی (نقلی) مقدم می‌کنند، بلکه کافر و ملحد هستند. ازاین‌رو، او آشکارا فتوا به کفر و الحاد مخالفان (و از جمله فخر رازی) و حتی فتوا به نابودی آنان می‌دهد. نویسنده در دو جلد به بررسی هردو مدعای ابن‌تیمیه پرداخته است. جلد اول این مجموعه کاملا به مباحث نظری مسئله (یعنی قطعیت یا عدم قطعیت هریک از ادله نقلی و عقلی) اختصاص دارد و در آن، میزان ارزش ادله ابن‌تیمیه درباره لزوم تقدیم نقل بر عقل، بررسی شده و معماگشایی او مورد ارزیابی و نقادی قرار گرفته است. در جلد دوم به مباحث الهیاتی این مسئله می‌پردازد و تبیین می‌کند که رویکرد الهیاتی ابن‌تیمیه نیز ناسازگار با مسلمات عقلی و دینی و حتی مخالف برخی محکات دیگر ابن‌تیمیه است. افزون برآن، فتوای او به تکفیر بیشتر مسلمانان، به‌ویژه فتوا به جواز قتل آنان، مخالف تمامی مسلمات دینی و شیوه پذیرفته شده مسلمانان متقدم است. این پژوهش از ویژگی‌هایی برخوردار است. نخست، می‌توان مدعی شد کاملا بی‌سابقه است. هرچند درباره ابن‌تیمیه تحقیقات گسترده‌ای انجام و آثار فراوانی منتشر شده است، پژوهشی درباره «تعارض عقل و نقل» به انجام نرسیده است. دوم، هرچند شخصیت محوری این پژوهش ابن‌تیمیه است، موضوع اصلی آن لزوما نه اختصاص به شخص ابن‌تیمیه دارد و نه مذهب او مهم است؛ بلکه تلاش دارد به نقد رویکرد ابن‌تیمیه و حتی شیعیان ظاهرگرا بپردازد. ازاین‌رو، نویسنده مقید بوده است حتی المقدور گرفتار مجادلات فرقه‌ای نشود تا آنجاکه می‌توان این پژوهش را در راستای دفاع از رویکرد اکثریت قاطع اهل سنت درباره جایگاه عقل و نقل دانست. سوم، تناقضات ابن‌تیمیه آنقدر است که هر محققی می‌تواند به بخشی از دیدگاه او استناد کند. تمایز ننهادن میان محکمات و متشابهات ابن‌تیمیه، مشکل بسیاری از آثار منتشره شده درباره او است. پژوهش حاضر تلاش دارد گرفتار چنین کاستی‌هایی نباشد. جلد اول در 454 صفحه با شمارگان 1000 با قیمت 65000 هزار تومان از سوی انتشارات محبین در تابستان 1399 منتشر شده است. پخش: قم، بلوار معلم، مجتمع ناشران، طبقه دوم، پلاک 217 انتشارات صبح امید.

کتاب «بررسی رویکرد ابن‌‌تیمیه درباره تعارض عقل و نقل» توسط جناب آقای «رحمت‌‌اللّه رضایی» در ارتباط با نقد ابن‌‌تیمیه در دو جلد نوشته شده و از سوی «انتشارات محبین» شهر قم، در سال 1399ش منتشر شده است است. جلد اول، اختصاص به مباحث نظری «تعارض عقل و نقل» و جلد دوم، ناظر به مباحث کلامی است. جلد اول این کتاب در 454 صفحه، متشکل از نُه فصل و یک نتیجه می‌باشد و گزارشی که می‌خوانید، از جلد اول این کتاب است. این کتاب از دیدگاه نگارنده‌ی گزارش، کتابی بسیار ارزشمند برای محققین، در زمینه شناخت سخنان ابن‌‌تیمیه و نقد و بررسی آن می‌باشد؛ چراکه نویسنده محترم کتاب به‌‌خوبی مواضع ابن‌‌تیمیه را تبیین و نقد کرده است.

پژوهش حاضر بر آن است، میزان انطباق ویژگی‌های جنبش‌های نوپدید دینی را در مورد عرفان کیهانی(حلقه) ارزیابی کند و ادعای احیای عرفان اصیل اسلامی از سوی رهبر این مکتب را به روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با نگاه انتقادی بررسی کند. یافته‌های پژوهشی حکایت از این دارند که علی‌الظاهر اوصاف مکتب عرفان کیهانی(حلقه) با مشخصات جنبش‌های نوپدید دینی کاملاً سازگار است؛ از جمله: وجود رهبر یا بنیان‌گذار کاریزماتیک با داعیۀ تجارب معنوی، پراکنده‌گزینی از نظام نظری و عملی مکاتب دیگر، شکستن مرجعیّت بیرونی و تأکید بر معنویت، انسان‌محوری، ادعای درمان‌گری و شکوفاسازی استعدادهای درونی افراد، عرفی‌سازیِ تجربۀ دینی و عرفانی با وام‌گیری از شبه‌علم‌ها و روان‌شناسی، سهل‌الوصول بودن و قابلیّتِ دسترسی همگانی، بدون توجه به عقاید و اعمال دینی زمینه‌ایِ افراد. افزون بر این، بر اساس پژوهش حاضر روشن می‌شود، دستیابی به هدف احیای عرفان اصیل اسلامی در عرفان کیهانی(حلقه) مستلزم تغییرات بنیادین در ساختار، شیوۀ بیان و نحوه دستیابی به آن است. این تغییر و تحولات، منجر به این خواهند شد که زبان ناب دین و عرفانِ اصیل به‌کلی ویران شود و به‌جای آن از زبان علم و شبه‌علم‌‌ها، از مشرب روان‌شناسی و از بیان مکاتب دیگر استفاده شود، که در این صورت، روشن است که زبان اصیل عرفانی، دیگر آن معانی رفیع یا عمیق خود را از دست داده و بیشتر بر دغدغه‌های امروزین بشر متمرکز می‌گردد.

واژه­ی ﴿حُسْباناً﴾ در آیه­ی­ ﴿..وَ یُرْسِلَ عَلَیْها حُسْباناً...﴾ در شمار واژگانی است که در تفاسیر و ترجمه­های فارسی و لاتین در معنای آن اختلاف نظر وجود دارد. معانی: عذاب، آتش، صاعقه، تگرگ، سرما، باد، آفت و... در تفاسیر و ترجمه­ها برای آن ذکر شده ­است. پژوهش حاضر با روش تاریخی تحلیلی به منظور یافتن دلایل اختلاف معنای «حسبانا» و بر اساس روابط همنشینی، به ارائۀ معنای درست آن پرداخته است. بررسی منابع لغت و تفاسیر نشان می­دهد که برخی اختلاف­ها، مبنای لغوی داشته است و برخی مبنای روایی. سند برخی از این روایات موقوف و برخی مقطوع هستند و به معصوم (ع) نمی­رسند؛ همچنین حامل معانی متعددی هستند، از این رو ترجیج آن­ها مشکل است. به علاوه منابع لغت نتوانسته­اند از اختلاف دیدگاه­ها جلوگیری کنند؛ سیر تاریخی تفاسیر نشان می­دهد که در قرون اولیه، معنا و مصداقِ «حسبان» مضیق و از قرن ششم به بعد موسع گردیده ­است.