جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شعر فارسی عموما به دو حوزه تقابلی کلاسیک/نو تقسیم می شود. این تقابل که با تاکید بر گسست تاریخی، بسیاری از امکانات شعر کلاسیک فارسی را به حاشیه می راند، به مثابه یک گفتمان قابل بررسی است، گفتمانی که زمینه های معرفتی و سیاسی - اجتماعی آن در آراء بسیاری از روشنفکران ایرانی دیده می شود، اما در نوشته های مهم ترین شاعران نوگرا، به حوزه بوطیقایی شعر گره خورده است. این مقاله به تحلیل انتقادی وجوه گفتمانی نگاه نوگرایان به شعر کلاسیک، با تاکید بر آراء نیما یوشیج، احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث می پردازد و نشان می دهد که نوگرایان برای هویت بخشی به شعر نو، با استفاده از استراتژی های زبانی خاص و در رویکردی تقابلی، با تکرار و بازتولید احکامی قطعی و بدیهی، تقلیل وجوه مختلف شعر کلاسیک و نفی تنوعات آن، غیریت سازی و کتمان تاریخمندی، سوء تشخیص تفاوت ها و ...، تلقی جمود و ایستایی در شعر کهن را طبیعی سازی کردند، چنان که بسیاری از آراء و پیش فرض های آنان به حوزه های دیگر، از جمله نقد ادبی و پژوهش های دانشگاهی تسری یافته است.

کلیله و دمنه از جمله آثار ادبی - سیاسی است که محققان عمدتا برای اثبات جنبه سیاسی داستان ها و تعیین نوع اندیشه سیاسی یا نوع روابط قدرت در آنها، به محتوای داستان ها پرداخته و از تامل در ساختار حکایات بازمانده اند، در حالی که مشهودترین دلالت برای درک موارد مذکور، ساختار این داستان هاست که با تعامل گفت و شنودی دو کارگزار روایی، یعنی رای و برهمن، به مثابه پیوند دولت و دین، در تمام حکایات تداوم می یابد. این تحقیق با تاکید بر دلالت های زبانی روایی متن، درصدد بررسی روابط قدرت میان رای و برهمن و نیز تعیین میزان همخوانی داستان ها با الگوی پیوند دولت و دین است. به همین منظور تعامل آن دو از منظر دو الگوی گفتمان کاوی با نام های «حق نوبت گیری» و «اصل پرسشگری»، در کلیله و دمنه ترجمه نصراله منشی بررسی شده است و نتیجه نشان می دهد که غرض از تعامل گفت و شنودی «رای» با «برهمن»، علاوه بر تاکید بر پیوند دولت و دین، کسب مشروعیت برای رای است.

قصه پردازی از سنت های رایج و ریشه دار در ادبیات همه ملل و به ویژه در ادبیات فارسی است. در این فن، قصه پرداز با دخل و تصرف در قصه های کهن، روایتی نو پدید می آورد که عصاره نگرش او و پیشینیان را با خود دارد. بر این اساس، در طول زمان، روایت های متنوعی شکل می گیرد که هر یک بر پایه دستکاری های قصه پرداز و میزان هنرمندی او می تواند با ریشه ها و نمونه های پیشین، مشابه یا متفاوت باشد. مطالعه در ساختار روایات متعدد از یک حکایت و مقایسه آنها، می تواند ما را به سرچشمه های پیدایش قصه های فارسی برساند، روند تکامل روایات را آشکار سازد و از کم و کیف داد و ستد قصه پردازان، و نیز نوع تعاملات فرهنگ ها پرده بردارد. در این مقاله حکایت «سلیمان و مرد گریزان از عزرائیل» از مثنوی مولوی را بر اساس رویکرد ساختارگرایی، با دوازده روایت مشابه مقایسه می کنیم. نتیجه پژوهش نشان می دهد که مولانا نسبت به شکل داستان ها و ساختار بیرونی و درونی روایات خویش، آگاهی و اشراف کافی دارد و در مواجهه با داستان، همچون قصه پردازی صاحب فن، با هنرمندی تمام رفتار می کند.

نوشتار حاضر تاملی است تحلیلی و انتقادی بر بخش نخست از شروح دفتر سوم شاهنامه (داستان سیاوش) در شرح های خالقی مطلق، کزازی و جوینی. این نوشتار مقایسه شرح ابیاتی است از این پژوهشگران و معرفی شیوه های شروح آنها و احیانا سهو و لغزش هایی که در گزارش متن دچار شده اند. به بیان دیگر، کوشیده ایم نشان دهیم که ماجرای تفسیر و گزارش شاهنامه ماجرایی است پایان ناپذیر و پیوسته گام های تازه ای برای رسیدن به فهم دقیق تر ابیات مبهم این اثر گرانسنگ، برداشته می شود. در ابیات انتخاب شده، سعی کردیم در مواردی که تفسیر سه شارح با یکدیگر اختلاف فراوان دارد، با بهره گیری از تحلیل و استناد، شرح و تفسیر برتر، برگزیده و ارائه شود. در این مختصر پاره ای از نقدهای شروح معتبر شاهنامه، به لحاظ جامعیت و مطرح بودن در محافل دانشگاهی، به ویژه شرح اندیشمندانه و عالمانه استاد خالقی مطلق آمده است.

بانوگشسب تنها زن پهلوان ایرانی است که درباره او و کردارهای پهلوانی اش، منظومه ای مستقل شکل گرفته است. در میان منظومه های پهلوانی که پس از شاهنامه فردوسی به نظم درآمده اند، دو منظومه برزونامه و بانوگشسب نامه در منطقه کوهمره سرخی رواج یافته است. روایت شفاهی موجود در این منطقه، آمیزشی از حماسه و باورهای اساطیری ساکنان آن است که واکاوی آن، افزون بر ثبت روایتی که پیش از این در هیج منبع و ماخذی بررسی و ثبت نشده است، بخشی از باورهای اساطیری مردم این منطقه کهن مسکونی را نشان می دهد.در این جستار، نخست روایت شفاهی رایج در منطقه کوهمره سرخی را بر اساس تحقیقات میدانی گزارش کرده ایم و سپس به واکاوی شباهت ها و تفاوت های آن با روایت مکتوب پرداخته ایم. علاوه بر این، کوشیده ایم تاثیر باورهای اساطیری و افسانه ای بومیان منطقه را در سیر روایت بررسی کنیم.

یکی از مهم ترین موضوعات در هرمنوتیک مدرن، گشودگی اثر و قابلیت تفسیرپذیری آن است. امبرتو اکو در تحلیل زیبایی شناختی آثار ادبی، بر وجود رمزگان و تفسیرپذیری آنها تاکید می کند. وی ضمن نقد «نیت مولف» در نظریه بیانگری هنر، قائل به دیالکتیک میان «نیت متن» و «نیت خواننده» است. از نظر او هرچند متن، ذاتا خوانش های چندگانه و نتایج متفاوتی را اقتضا می کند، اما در عین حال هر نوع خوانشی را هم میسر نمی سازد، زیرا خوانش صحیح متن فقط در صورتی تحقق می یابد که «خواننده نمونه» آن را در چارچوب های تحمیلی خود متن مطالعه کند. از این رو، «استراتژی متن» حدود تفسیر را تعیین می کند و خواننده نمی تواند بر اساس انتظارات خود از آن تفسیر بی حد و حصر کند. او با کشف مناسبات درون متنی و توجه به عناصر فرامتنی دست به خوانش متن می زند و با قرائت خود، کاری را که «مولف نمونه» آغاز نموده، تکمیل می نماید. از این منظر، متن دیگر یک پدیده فیزیکی نیست، بلکه عبارت از چیزی است که در فرایند خوانش و چرخه تفسیری تحقق می یابد.

پیدایش «رمان نو» در فرانسه، بسیاری از اصول داستان نویسی سنتی را تحت الشعاع قرار داد و نوعی شالوده شکنی در عرصه نوشتار و سنت های ادبی به وجود آورد. در دهه های چهل و پنجاه شمسی، در ایران نیز گروهی از نویسندگان به جای بازنمایی و انعکاس رئالیستی و ناتورالیستی واقعیت های سیاسی و اجتماعی، به الگوهای نوین داستان پردازی به شیوه رمان نو روی آوردند. این رویکرد در برخی نوشته ها به پیدایش آثار تقلیدی منجر شد، اما در آثار برخی نویسندگان، به نوشته هایی بدیع و هنری تبدیل گردید. داستان کوتاه «خواب خون»، نوشته بهرام صادقی، به سبب برخورداری از ویژگی هایی چون ابهام و پیچیدگی، اهمیت نوشتار، تحول در شخصیت پردازی، عدم تعهد به مسائل سیاسی و اجتماعی، پیرنگ گسسته و رویاگونه و حضور خواننده در متن، با لحاظ برخی تفاوت ها، قابل انطباق با رمان نو است. در این مقاله پس از تشریح و تبیین رمان نو، مولفه های داستان «خواب خون» را با ذکر شاخصه ها و شواهدی از متن داستان بررسی خواهیم کرد.

پس از نهضت ترجمه و انتقال نظریه شعری یونانی به حوزه اسلامی، رساله های شعری یونانیان موجی از نظریه پردازی را در میان فیلسوفان مسلمان ایجاد کرد؛ چنان که فارابی، ابن سینا، ابوالبرکات بغدادی، ابن رشد و خواجه نصیر طوسی هر کدام بخشی از آثارشان را به نظریه شعر اختصاص دادند. نظرگاه فیلسوفان از طریق کسانی چون حازم قرطاجنی وارد آثار مدرسه بلاغیون مسلمان هم شد. تا آنجا که به نظریه شعر مربوط می شود، فلاسفه مسلمان مترجم صرف آراء ارسطو به شمار نمی روند، زیرا تغییراتی مهم در نظریه یونانی نسب ایجاد کرده اند. این مقاله، صرفا موضوع کارکردهای مدنی شعر را در بوطیقای فلسفی بررسی خواهد کرد. فیلسوفان مسلمان دو کارکرد اصلی برای شعر تعریف می کنند: معرفتی و تربیتی اخلاقی. تمام گفتارهای آنان درباره شعر و شاعری معطوف است به همین دو کارکرد. همچنین نظرات آنان درباره شعر را هم باید در رساله های علم النفسی شان سراغ گرفت و هم در آثار منطقی و بوطیقایی آنها.

از دیرباز بررسی توصیف و روایت در انواع ادبی مورد نظر پژوهشگران بوده و امروز روایت شناسی خود به دانشی خاص و بایسته تبدیل شده است. هر متن داستانی- هرچند که در آن روایت و توصیف به طور ذاتی به هم آمیخته باشند- از یک سو، نشان دهنده اعمال و رویدادهایی است که روایت را می سازند و از دیگر سو، شامل بازنمایی اشیا و شخصیت هاست که به آن توصیف گفته می شود. در این راستا، مقاله حاضر می کوشد به بررسی توصیف و جایگاه آن در رمان بپردازد. مطالعه روابط توصیف و روایت، ما را متوجه کارکردهای توصیف در رمان می سازد؛ یعنی نقشی که بخش ها و حالت های توصیفی در ترکیب کلی روایتگری بر عهده دارند. بنابراین سعی بر آن است که ابتدا تاریخچه توصیف در رمان، سپس ساختار توصیف و درنهایت مهم ترین کارکردهای آن در رمان از دیدگاه نقد و تحلیل ساختاری بررسی شود.

در بررسی سبک، همواره دو مقوله متوازی به صورت تقابلی مطرح می شوند که عبارت اند از سبک زبانی و سبک ادبی. در سبک زبانی به تحلیل نشانه های موجود در زبانی خاص می پردازیم تا قوانین عام آن زبان را کشف کنیم؛ قوانینی که هنجارهای ثابت و معیاری مشخص را در اختیار اهل زبان قرار می دهند و به توصیف نظام مند آواها، اجزای کلام، ساخت های نحوی و واژگان می پردازند. اما در سبک ادبی، تکیه اصلی بر مشخصه های هدفمند اثری خاص است که آن را در بهره گیری از امکانات زبانی متمایز می کند و هدف بررسی این سبک، کشف عدول از قوانین عام زبانی در آثار نویسندگان و گویندگان برجسته است. مقاله حاضر بر سه فرضیه استوار است: 1- ارائه تعریفی جامع و مانع از سبک ادبی عملا غیرممکن است؛ 2- سبک ادبی قابلیت توصیف دارد و می توان مبتنی بر مشخصه ها و نشانه های موجود، جوانب این توصیف را کاوید؛ 3- عناصر موجود در سبک ادبی، در سبک زبانی هم دیده می شوند و تفاوت این دو، در تصادفی یا هدفمند بودن بهره گیری از این عناصر است.