جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متون کهن، به ویژه متون دینی، همواره سرچشمه اقتباس برای متون ادبی بوده است. این موضوع، در شعر معاصر، گسترش بیشتری یافته و در این میان، قرآن کریم نقشی بی بدیل ایفا نموده است به طوری که هر کدام از شاعران و ادیبان، به فراخور حال خویش، آثار خود را به آن آراسته اند. محمد عفیفی مطر، شاعر معاصر مصری، از جمله شاعرانی است که در شعر وی، نمونه های فراوانی از بینامتنی دینی، قرآنی به چشم می خورد. شیوه هایی مانند: نقل اشاری، اخذ مفهوم بدون تغییر، دگرگون ساختن معنا و ساختار آیه در شعر او به کار رفته است، این پژوهش با رویکردی انتقادی، تناص دینی، قرآنی در شعر او را بررسی نموده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش گویای آن است که در شعر وی، در کنار تناص های هنری ارزشمند، مواردی نیز وجود دارد که در آنها شاعر، گاهی شان انبیای الهی و امور قدسی را آن گونه که شایسته است، مراعات ننموده است.

سرودن شعر به گویشهای محلی در شعر کلاسیک فارسی گستردگی چندانی نداشته و شاعران همواره اشعار خود را به زبان فارسی دری که زبان معیار شعر فارسی به شمار می آمده، می سروده اند. اگر از فهلویات بابا طاهر بگذریم، درگلستان سعدی و مثلثات او و همچنین در دیوان حافظ ابیات اندکی به گویش قدیم شیراز می توان دید. در شعر معاصر فارسی، استفاده از شعر گویشورانه بیشتر در میان شاعران کلاسیک معاصر و به عنوان نوعی «تفنن» دیده می شود اما در سال 1306 نخستین کوشش در پیوند دادن اشعار عامیانه با شعر گویشورانه به وسیله ملک الشعرا بهار انجام گرفت و بعدا در سال 1332 شاملو با سرودن منظومه «پریا» کوشش بهار را به اوج رساند. منظومه «قصه دخترای ننه دریا» چند سال بعد سروده شد و فروغ فرخزاد با تاثیرپذیری از شاملو منظومه «به علی گفت مادرش روزی» را درفاصله سالهای 38 تا 42 سرود. هر سه منظومه دارای پیامهای اجتماعی برای مخاطبان بزرگسال بودند اما بعدا برخی از آنها به سبب زبان گویشورانه و لحن کودکانه ای که در آنها وجود داشت در زمره ادبیات کودکان نیز به شمار آمدند.

شعر معاصر از آغاز پیدایش، پیام آور ارزش های تازه ای برای انسان بوده است که بررسی این ارزش ها، ما را به چشم اندازهای تازه انسان امروزی نزدیک تر می کند. آنچه که علاوه بر جنبه زیبایی شناختی شعر، خواننده امروز از شاعر و اثرش انتظار دارد توجه به مسائل والای انسانی است. با مطالعه شعر هر شاعر می توان دریافت که آیا شاعر از «من فردی» به «من اجتماعی» رسیده است یا خیر؟ و دیگر این که آیا شاعر هنوز در بند شهرت طلبی های خویش است و درد مردم را به فراموشی سپرده است؟ از آن جایی که یکی از مهم ترین ویژگی های شعر دوره معاصر، مردم گرایی و محتوای اجتماعی آن است، به همین دلیل، در این پژوهش به تحلیل و بررسی سنجشی و مقایسه ای پیام های جهانی دو شاعر معاصر نیما یوشیج – نماینده دوره مشروطه و پس از آن و قیصر امین پور نماینده شعر انقلاب و پس از آن- پرداخته می شود. این شاعران، در زمینه های مختلف اجتماعی، سیاسی، عاطفی و شخصی اشعاری را سروده اند و به همین خاطر اشعار مشابهی در دیوان آن ها یافت می شود. بنابراین، ضمن بیان شباهت ها و تفاوت های شعری آنان از این دیدگاه، بسامد پیام های جهانی و فرامرزی آنان نیز مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و بالتبع به «من اجتماعی» رسیدن آنان در مبحث نتیجه گیری نشان داده خواهد شد.

با بررسی زبان پنج شاعر بزرگ معاصر ایران در یک نگاه کلی باید گفت که شاعران نوگرا از دیدگاه سبک شناسی در دو سطح فکری و ادبی، تفاوت عمده ای با شاعران سنتی دارند. اما در سطح زبانی، با گذشت این همه زمان، در واقع مغلوب زبان پیشینیان شده اند، البته در میزان تاثیرپذیری از زبان کهن، میان پنج شاعر مذکور تفاوت هایی وجود دارد که مستلزم مقاله ای جداگانه است.به نظر نگارنده، اخوان ثالث در این زمینه از هم عصران خود گوی سبقت را ربوده و از هر شاعر خراسانی، خراسانی تر است، حتی آثاری که به شیوه نو آفریده، هم چنان بیانگر ارادت او به زبان خراسانی است. شاید بتوان گفت که تقریبا تمام ویژگی های زبانی سبک خراسانی در آثار اخوان- کم یا زیاد- یافت می شود. هم چنین او زبان خراسانی را ناتراشیده و زمخت به کار می برد و همین قضیه گاهی از استواری زبان شعری او می کاهد. اگر او در کاربرد زبان کهن این همه اصرار نمی ورزید، شعر او به مراتب بیشتر مورد توجه اهل ادب و منتقدان تیزبین قرار می گرفت. با این وجود باید اذعان کرد که او یک پل ارتباطی بین زبان خراسانی و زبان گفتاری معاصر برقرار نموده و با این تلفیق، شکل و ساختار منسجم و متناسب در شعر نو فارسی پدید آورده است. در مجموع، زبان اخوان با این همه فراز و نشیب، فصاحت و بلاغتی دارد که استادان بزرگی نظیر دکتر خانلری را شیفته خود کرده است.

از آنجا که در هر کشوری میان اوضاع سیاسی و اجتماعی با هنر و ادبیات، رابطه ای دوسویه و مبنی بر تاثیر و تاثر متقابل برقرار است، در پژوهش حاضر نخست به صورت مختصر درباره کشور افغانستان و اوضاع تاریخی و سیاسی این سرزمین از گذشته تا امروز سخن گفته ایم و سپس تاثیر عوامل سیاسی و تاریخی بر فرهنگ و هنر و به ویژه ادبیات این کشور را بیان نموده ایم، آنگاه به شرح اهمیت موضوع پژوهش، اهداف و کاربردها، پرسش ها، فرضیه ها، جامعه آماری و ملاک گزینش شاعران پرداخته ایم و پس ار توضیح دادن شیوه تحقیق که از نوع تحلیل محتوا می باشد، عناصر اصلی ادبیات مقاومت یعنی جنگ، مقاومت و صلح را در شعر چهارده شاعر افغانستانی معاصر، با ذکر نمونه هایی، تحلیل و بررسی کرده ایم و با استفاده از دو جدول، بسامد کاربرد هر یک از درون مایه ها را در در شعر معاصر این سرزمین و آثار تک تک شاعران، نشان داده ایم. در پایان پژوهش بدین نتیجه دست یافته ایم که با توجه به آشفتگی اوضاع سیاسی و اجتماعی افغانستان، بسامد حضور درون مایه «جنگ» و پس از آن، «مقاومت» در شعر شاعران، بسیار زیاد و کاربرد مضون «آشتی» در کلام آنها بسیار ناچیز است و سخن سرایان افغانستانی چه در داخل این کشور و چه خارج از آن، اعتلای فرهنگ و ادب، و پرداختن به اوضاع سیاسی و اجتماعی وطن شان را وجهه همت خویش قرار داده اند.

در این مقاله به بررسی هماهنگی موسیقی و محتوا در شعر شاعران معاصر خواهیم پرداخت و شعر آنان را از این دیدگاه، مورد بررسی قرار خواهیم داد. در آغاز درباره اهمیت، هماهنگی و تناسب اجزای شعر و زیبایی که از این طریق، ایجاد می شود، مباحثی را بیان خواهیم کرد و سپس به اهمیتی که شاعران معاصر به مولفه هماهنگی موسیقی و محتوا، در شعر خود می دادند و اعتقادی که به این هماهنگی داشتند و در سخنانشان نیز این اعتقاد نمود دارد، خواهیم پرداخت. سخنانی را که هر یک از شاعران معاصر از جمله، نیما، شاملو، اخوان و شفیعی کدکنی درباره این هماهنگی داشته اند، می آوریم و نمونه های زیبایی از این هماهنگی و توجه به این انطباق را که در شعر آنان دیده می شود خواهیم آورد و نشان خواهیم داد که این هماهنگی در شعر آنان، چه نقشی در زیبایی و تاثیرگذاری شعرشان داشته است. این شاعران از انواع موسیقی، وزن عروضی (موسیقی بیرونی)، موسیقی درونی، موسیقی کناری (قافیه) در جهت القاء معانی و مفاهیم مورد نظر خود، به بهترین نحوی استفاده کرده اند و بدین صورت زیبایی آفریده اند.

وجود اساطیر در شعر شاعران ایرانی، با توجه به تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین، تازگی ندارد. زبان نمادین شعر شاعران معاصر، کارایی اساطیر در غنی ‌کردن این زبان، آشنایی شاعران با شعر و اساطیر ملل دیگر، و کارکردهای اجتماعی و سیاسی شعر سبب شد تا اساطیر به ‌وفور در اشعار شاعران معاصر به ‌کار رود.حمید مصدق نیز با توجه به شرایط روز جامعه و زبان نمادین سروده ‌هایش هر چند رویکردی گسترده به اساطیر دارد، اما این رویکرد در همه موارد عمیق نیست و گاه فقط نام ‌ها و نمادهای اساطیری در سطح زبانی شعر وی به ‌کار رفته ‌اند.اساطیر حماسی، اسطوره عشق، و اساطیر سایر ملل در شعر او ماهیت رمزی یافته ‌اند و اساطیر عرفانی سطحی به ‌کار رفته ‌اند. در هر یک از اسطوره‌ های مورد بحث، با توجه به شاهد مثال، نشان داده شده است که این اساطیر در شعر وی با چه رمز یا رمزهایی به‌ کار رفته ‌اند و چقدر با نماد اولیه خود مطابقت دارند. با بررسی در اشعار مصدق می‌ توان دریافت در اشعار وی، که غالبا عاشقانه و وطنی ‌اند، اساطیر حماسی و قومی و اسطوره عشق سهم بیشتری دارند.

شعر نمادین یا سمبولیک از جریان‌ های مهم شعر معاصر است. به نظر بسیاری از منتقدان و نظریه ‌پردازان، از عوامل گرایش شاعران معاصر به شعر نمادین و سمبولیک تغییر فضای سیاسی و اجتماعی جامعه و اختناق و خفقان شدید نظام مستبد حاکم بر آن است. افزون بر این دیدگاه، می ‌توان به عوامل دیگری چون آشنایی شاعران با جریان‌ های شعری غرب و مکتب سمبولیسم، تغییر دیدگاه و نگرش شاعران به جهان هستی و جامعه و محیط، آفرینش ابهام هنری، و عمق ‌بخشیدن به شعر اشاره کرد. در ‌واقع، از هدف ‌های کاربرد نماد یا سمبل در شعر شاعران معاصر، مثل نیما، اخوان، و شاملو، خلق بافتی مبهم و شعری عمیق، تاثیر در مخاطب و شرکت ‌دادن او در آفرینش معنای شعر، حرکت شعر از حالت تک‌ معنایی به ‌سوی چندمعنایی، و واداشتن خواننده و مخاطب به درنگ و تامل در معنا و مفهوم شعر است. از این ‌رو، در این مقاله سعی بر آن است که با تاویل و تفسیر چند نماد مشترک بین اشعار نیما، اخوان، و شاملو مثل «پرنده»، «جنگل»، «سپیدار»، «چراغ»، و «پنجره» به عامل مهم نمادین و سمبولیک ‌شدن شعر پرداخته شود.

بر طبق روان‌ شناسی تحلیلی یونگ، روان انسان تشکیل ‌یافته از سیستم‌ های روانی است که به «کهن ‌الگو»(archetype)  و نمونه مثالی شهرت یافته ‌اند. این پژوهش بر آن است تا کهن‌ الگوی سایه را به ‌منزله مهمترین و بارزترین کهن ‌الگویی که در اشعار شاعر بزرگ معاصر، مهدی اخوان ثالث، بازتاب یافته است بررسی و تحلیل کند. از آن‌ جا که کهن ‌الگوی سایه در شخصیت انسان دارای کارکردهایی است که مربوط به جنبه منفی شخصیت انسان می ‌شود، در این پژوهش سعی شده است تا افزون بر کارکردهای منفی سایه، به کارکردهای مثبت آن نیز توجه شود و بازتاب آنها در اشعار و زندگی شاعر بررسی شود. چون یونگ «نمادها» را شکل آشکار کهن ‌الگوهای پنهان و رویاهای عمیق دانسته است و آفرینش‌ های هنری و ادبی را زمینه‌ های بازیابی و تجلی آنها می ‌داند، کهن ‌الگوی سایه در اشعار اخوان در ‌قالب شخصیت‌ های نمادین منفی نیز ظهور پیدا کرده ‌اند؛ «شغاد»، «دقیانوس»، «اسکندر»، «زن جغد»، و «جادو» نمونه‌ هایی از این مواردند.