جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عصمة الانبياء»، كتابى است به زبان عربى در اثبات عصمت انبياى الهى، نوشته آية الله جعفر سبحانى. در مقدمه كتاب درباره مقام نبوت و انسان، و هدف از وجود انسان بحث می‌شود; همچنین در باب صعود به جانب حق، و درجات انبیا در قرآن مطالبی مطرح می‌گردد; اما مباحث بعدی كه درباره عصمت انبیا است این موضوعات را در بر دارد: مراحل عصمت و روش اثبات آن، عصمت در تلقی وحی و ابلاغ، عصمت در تطبیق و عصمت در شوون حیاتی.

استفاده از روش تأویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است. فارغ از گروه خاصی از فریقین که از این روش استفاده نبرده‌اند و آن را نفی می‌‌کنند؛ عمدة اندیشمندان اسلامی از آن در حوزة مباحث تفسیری و کلامی استفاده می‌‌کنند. البته مواجهه یکسانی با آن در میان موافقان وجود ندارد. دسته‌ای به پذیرش حداکثری این روش نظر داشته و برخی استفادة حداقلی و برخی از بهرة اعتدالی آن سخن می‌‌گویند. متکلمان اشعری به‌‌خصوص در طبقة متقدمان اگرچه منکر کلی تأویل نیستند؛ اما عملاً از آن اجتناب ورزیدند و لوازم و نتایج دیدگاهشان تفاوتی با اهل حدیث ندارد. استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی،‌ در تفسیر آیات قرآن و روایات، استفاده از روش تأویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی می‌‌پردازد. براساس یافته‌های این پژوهش وی استفادة اشاعره از این روش را در تفسیر آیات قرآن نقد و ارزیابی کرده است و رویکردشان را خلاف عقل و نقل می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره به ضرورت و جایگاه تأویل نزد ایشان، ارزیابی انتقادیشان را به اشاعره در بهره‌‌گیری از آن دنبال خواهیم کرد.

ایمان لازمه ارسال و نزول ادیان است و عنصر محوری آن را تشکیل می‌دهد. پرداختن به ماهیت ایمان و ابعاد آن از اصلی‌ترین مباحث کلامی در میان متکلمان ادیان بوده است. در این نوشته ماهیت و ابعاد ایمان از منظر آیت‌الله سبحانی و پل تیلیش بررسی می‌شود. هر دو شخصیت از متکلمان به نام هستند با این تفاوت که یکی در جهان اسلام و دیگری در مسیحیت به بررسی ایمان پرداخته‌اند. از آن حیث که نظریات تیلیش مبنای بسیاری از مکاتب فلسفی کلامی جدید غربی و حتی برخی روشنفکران اسلامی نیز است، شناخت صحیح آراء ایشان در باب ایمان کمک شایانی به شناخت این مکاتب و آراء برخی از روشنفکران دینی می‌نماید. استاد سبحانی ایمان را تصدیق نفس می‌داند؛ در مقابل تیلیش ایمان را حالت دلبستگی نهایی برمی‌شمارد. استاد سبحانی ایمان را امری صرفاً یقینی دانسته و وجود شک در ایمان را نفی می‌کند، لکن در نگاه تیلیش شک و یقین توأمان در ایمان وجود دارند. زبان دین را سبحانی واقعی و قابل‌فهم عموم می‌داند، در مقابل تیلیش قائل به سمبلیک و نمادین بودن زبان دین است؛ و اشتراکات دیدگاه این دوعالم در بحث ایمان این است که هر دو متکلم اطلاق معرفت به ایمان و برقراری رابطه تساوی میان این دو را، تحریف معنای ایمان می‌دانند؛ و بااینکه تفاسیر متفاوتی از عقل ارائه می‌کنند قائل به عدم تعارض میان ایمان و عقل هستند؛ و هر دو به ارادی بودن ایمان و عینی و خارجی بودن متعلق ایمان اذعان دارند.

از دیدگاه اسلام انسان برای شناخت جهان و حقایق دینی، از سه ابزار «حس»، «عقل» و «وحی» بهره می گیرد. اما در اخذ عقاید و احکام دینی، انسان بر دو حجّت الهی: عقل و وحی که هرگز تعارض حقیقی میان آن دو رخ نمی دهد؛ چنانکه علم و وحی نیز چنین است، تکیه می کند. اما اصول همچون بی نیازنبودن از خدا، ابدی نبودن نظام کانونی، بر پایه علت و معلول بودن نظام جهان، تشکل شدن هستی از طبیعت مادی و ماورای طبیعت، و جهان یک واقعیت هدایت شدن واقعیت جهان و ... از جمله خصوصیت‌های هستی هستند . و همچنین اصول همچون مرکب بودن انسان از تن و روان، مختار بودن، تربیت پذیر بودن، مسئول بئدن، با تقو بودن به عنوان ملاک باریزترین انسان‌ها, و ... از خصوصیت‌های انسان هستند. به نظر شیعه امامیه، هر مسلمانی باید به اصول «اصول پنجگانه» همچون توحید، عدل الهی، نبوّت، امامت و معاد اعتقاد داشته باشد.قلمرو عقیده به توحید دارای اصولی می‌باشند که عبارت است از یگانگیِ وجود خدا که خودش دارای مراتب چون توحید در ذات, در صفات، در خالقیت، در ربوبیت (تکوینی و تشریعی) و در عبادت می باشد. اما صفات خدا بر دو قسم تقسیم می شود، که مقصود از هر دو یک چیز است، صفاتی که حاکی از کمال وجودی او صفات ثبوتی یا جمال خدا است؛ و صفاتی که حاکی از منزّه بودن وی از نقایص صفات سلبی یا جلال خدا است، گرچه از زاویه دیگر به دو صفات تقسیم می شود:الف. صفات ذات، همچون علم، قدرت و حیات؛ب. صفات فعل، همچون تکلم، حکمت، آفرینندگی، بخشندگی و مانند آن.بعد از توحید، همه مسلمانان باید خدا را عادل بدانند، که این عدالت خداوند در تکوین و تشریع و جزا تجلیات گوناگون دارد.و همچنین درمسأله نبوّت است، که برای درک کردن این اصل نیازمند به چند موضوع مهمی از جمله: ادله لزوم بعثت و اهداف نبوّت، راه‌های شناخت پیامبران، معجزات پیامبران، عصمت پیامبران، قرآن به عنوان معجزه ابدی و شواهد نبوّت محمّد (ص)،و ویژگی‌های نبوّت پیامبر اسلام (ص) می‌باشد.اما در اصلِ امامت، همه مسلمانان بر اساس ادله عقلی و نقلی ( قرآن و حدیث مانند حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث سفینه و...) و شواهد دیگری مانند شواهد تاریخی باید به آن اعتقاد داشته باشد و برای فهم بهتر از این اصل به چند موضوع اساسی مانند تعریف شیعه و تاریخ به وجود آمدنش، تعریف امامت و امام، عصمت و وظیفه امام، راه‌های شناخت امام، و غیبت و ظهور مردی از خاندان پیامبر (ص) در آخر الزمان برای اقامه عدل احتیاج دارد.در مسأله جهان پس از مرگ، که در واقع از اصول مشترک میان شرایع سماوی است به چند اصل مهم همچون وجود معاد انسا‌ن‌ها، جسانی و روحانی بودن معاد؛ پایان نبودن مرگ برای انسان؛ ابطال بودن اعتقاد به تناسخ؛ وجود حساب اعمال برای همه افراد؛ وجود شفاعت به اذن الهی؛ باز بودن درِ توبه؛ و ...، باید توجه کرد.اما برخی از اصول مهم همچون ایمان، کفر، بدعت، تقیه، توسل، تقدیر، رجعت، اجتهاد و وضو، و نکاح متعه، نماز ترویح و خمس، از مسائل اعتقادی و فقهی کهدر طول تاریخ مورد اختلاف نظر در میان مسلمانان است. اما با این حال، شیعه امامیه آنها را به ادله محکم) اعم از عقلی، قرآنی، روایی و شواهد تاریخی(، پاسخ داده است.و چون همه مسلمانان (شیعه وسنی)، دارای تکلیف و سهم سبزائی در پایه‌گزاری تمدن اسلامی در تمام فلمروها باشد، بنابراین، هر مسلمانی باید تلاش کند اتحاد بین مسلمانان برقرار کند و اختلاف در برخی از فروع نباید مانع از اتحاد و همبستگی بین آنها باشد.

ضرورت پیش‌فرض در فهم متن، امری غیر قابل انکار است. پیش‌فرض‌هایی که در فهم صحیح از نیت مؤلف یاری‌رسان بوده و معنایی غیر از مراد مؤلف را بر متن تحمیل نکند، مورد پذیرش و قابل بهره‌گیری است. برخی چون گادامر به‌دلیل واقعه‌انگاری فهم، نقش زیادی برای پیش‌فرض در فهم قائل هستند؛ تا آنجا که معنای نهایی برای متن را ممکن نمی‌داند. از نظر او حتی مؤلف، یک فهم‌کننده متن است و یکی از نتایج پذیرش این نظر، وجود نسبیت در فهم خواهد بود. اما آیت‌الله سبحانی با دسته‌بندی پیش‌فرض‌ها، فقط نقش پیش‌فرض‌های مشترک را در فهم پذیرفته است. به‌دلیل اثرات زیانبار هرمنوتیک گادامری بر فهم، به‌ویژه در فهم متون مقدس، این نظر، نقدهایی را به‌دنبال داشته است مانند: انتحار این نظر به دست خویش، ایجاد تسلسل در پذیرش بی‌حد و مرز نقش پیش‌فرض‌ها، عدم امکان ارزیابی فهم‌ها و تشخیص فهم سره از ناسره. با این‌حال، وجود فهم یکسان از متون در تمامی اعصار به‌ویژه فهم صحیح و مشترک بین مخاطبان از متون مقدس، نشانگر نقض این نظر است و به‌طور کلی هدف از تفسیر و فهم یک متن، رسیدن به نیت مؤلف است، نه آنچه در عصر و زمان مفسر از متن، قابل فهم است.

آیت‌الله سبحانی در کتاب «سیمای انسان کامل در قرآن» به تفسیر سوره فرقان پرداخته است. مقاله حاضر از طریق بررسی و مقایسه تطبیقی تفسیر این سوره از سوی آیت‌الله سبحانی با تفسیر علامه طباطبایی است. ازجمله وجوه اشتراک این دو تفسیر استفاده از آیات قرآن به‌عنوان مهم‌ترین مستند تفسیری، توجه به بحث ارتباط ساختاری آیات سوره، توجه به نقش سیاق در تفسیر آیات و تشخیص مکی‌بودن سوره فرقان است. همچنین موارد ذیل ازجمله وجوه افتراق این دو تفسیر به‌شمار می‌آید: استفاده بیشتر از آیات و روایات از نظر کمی، طرح مباحث عقلی، فلسفی و علوم تجربی روز در تبیین آیات، پرهیز از نقل اختلاف آراء تفسیری و نقد آنها، از ویژگی‌های تفسیر آیت‌الله سبحانی است و از سوی دیگر استفاده بیشتر از تبیین واژگان در تفسیر و توجه ویژه به أدبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر آیات از ویژگی‌های تفسیر علامه طباطبایی است.

مدخل مسائل جدید در علم کلام تألیف آیت‌الله جعفر سبحانی همان‌گونه که از نامش پیداست مدخلی است که به تشریح برخی از مسائل جدید علم کلام می‌پردازد. کتاب مشتمل بر سه جلد است: جلد اول مشتمل بر پیشگفتار و دو بخش است که بخش نخست در دوازده فصل و بخش دوم در شش فصل مطرح شده است. مطالب جلد دوم بعد از پیشگفتار در شش بخش و جلد سوم نیز بعد از پیشگفتار در شش فصل تنظیم شده است. نویسنده معتقد است از بررسی کلامی و عقیدتی که در این قرن اخیر به خامه دانشمندان اسلامی نگارش یافته است می‌توان لمس کرد که یک سلسله مسائل نو و کاملاً بی‌سابقه در بحث‎های کلامی وارد شده و روی آن‌ها بحث و بررسی انجام گرفته است. این بحث‎ها همان مسائل جدید در علم کلام می‌باشند و سید جمال‌الدین اسدآبادی (متوفی 1316ق) و شیخ عبده (متوفی 1323ق) در رساله توحیدیه و تفسیر المنار و مرحوم بلاغی (متوفی 1352ق) «الهدی الی دين المصطفی» و «الرحلة المدرسية» و سید محمد رشید رضا در کتاب «الوحی المحمدي»، برخی از این مسائل را مطرح کرده‌اند و کتاب‌هایی که اخیراً در ایران به‌وسیله عالمان بزرگ و محققان دانشمند نگارش یافته، حاوی برخی از این مسائل می‌باشند. علم جدید، موضوع و هدف جداگانه لازم دارد، درحالی‌که هیچ‎کدام از این‌ها در این‌گونه مسائل موجود نیست. تنها چیزی که می‌توان درباره این مسائل اظهار داشت، این است که روش تحلیل این مسائل نمی‌تواند عقلی باشد، بلکه باید متناسب با خود شبهه یا سؤال، روشی برای تحلیل آن برگزیند. نوشتاری که هم‌اکنون در برابر شما قرار گرفته، «مدخلی» است بر مسائل جدید در علم کلام که به تشریح برخی از مسائل جدید می‌پردازد و همچنان که از نام آن پیداست، کتاب جامعی نسبت به مسائل جدید در علم کلام نخواهد بود، بلکه معدودی از مسائل را به‌عنوان مدخل و یا «پیش‎درآمد» بر چنین مسائل جدید مطرح می‌کند تا دیگران را بر پیمودن این راه تشویق کند‏. جلد اول کتاب با اشاره به این‌که اسلام یک دین عقل‎گراست آغاز شده است. آیین اسلام –همان‎طور که قرآن و احادیث صحیح بر آن گواهی می‌دهند- آیین خردپسند و خردگراست. اصول و فروع آن با برهان‌های عقلی همراه بوده و در دعوت به اصول دین و کلیات فروع، به تعبد و سخن‌گویی بدون دلیل اکتفا نکرده است و شعار آن در مقابله با مخالفان، دلیل خواهی و گواه طلبی است و پیوسته می‌گوید: «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِينَ» ﴿بقره، 111﴾. بررسی برهان امکان و وجوب، برهان نظم، برهان حرکت و برهان حدوث اجسام از جمله مباحث این بخش هستند. بخش دوم این جلد در شش فصل به مسئله تعارض علم و دین اختصاص یافته است. تعارض علم و دین با پیدایش داروینیسم صورت‎های مختلفی به خود می‌گیرد، گاهی مدلول مطابقی آن با مبانی دینی سازگار نیست مانند این‌که انسان زاده میمون و تکامل‎یافته از اوست‏. در جلد دوم کتاب بسان جلد نخست، یک رشته مسائلی که غالباً ً ریشه غربی دارد و متکلمان مسیحی روی انگیزه‌های خاصی به طرح آن‌ها پرداخته‌اند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است‏. کثرت‌گرایی (پلورالیزم دینی) از جمله این مسائل است. ازآنجاکه پلورالیزم دینی قرائت و تفسیرهای گوناگونی دارد، نمی‌توان برای همه آن‌ها ریشه در کلام و یا فلسفه اسلامی جست؛ هرچند برخی از صورت‎های آن مورد پذیرش متکلمان اسلامی بوده و درباره آن با عنوان دیگری بحث نموده‌اند‏. مباحث جلد سوم بعد از پیشگفتار در هفت فصل به‎ این‎ شرح‎ ترتیب یافته است. آیت‌الله سبحانی‎ خود‎ در‎ پیشگفتار پس‌ازآن که نسبت مکاتب بشری چون‎ پوزیتیویسم، اومانیسم و تحلیل‎های اقتصادی یا روان‌شناسه‌گانه برگرفته از فروید را با اسلام روشن می‌سازد و از عدم توفیق هر‎ یک‎، خطوطی‎ چند می‌نگارد، نگرش امروز به دین را چنین توصیف می‌کند: اکنون‎ بشر‎ به‌نوعی به دین روی آورده و گمشده خود را در اعتقادات دینی و اعتماد به قدرت لایزال‎ الهی‎ جستجو‎ می‌کند‏. فصل اول به‌طورکلی مباحثی در‎ زمینه‎ تفسیر‎ واژه هرمنوتیک و انواع آن و شرایط تفسیر کتاب آسمانی (قرآن)، تفسیر به رأی یا پیش‎داوری، قرآن و تفسیر به باطن و نمونه‌هایی از آن را ارائه داده است. همچنین در‎ باب‎ تأویل‎ در مقابل تنزیل، تأویل متشابه و نمونه‌هایی از آن بحث‎هایی ارائه شده و سپس باب هرمنوتیک فلسفی‎ گشوده‎ گردیده است. در این فصل شما با نظریات شلایر ماخر، هایدگر و گادامر‎ در‎ تفسیر‎ متون و بالأخص متون دینی (شلایر ماخر) روبرو می‌شوید. نویسنده در صفحاتی بعد، باب‎ نقد‎ این‎ نظریات را نیز گشوده و به پیش‎فرض‎های مشترک و غیرمشترک و تطبیقی دراین‌باره اشاره کرده است. فصل دوم کتاب، در تعریف و تفسیر آزادی سیلان یافته است‎. فصلی‎ که در شش بند: معیارهای آزادی، جهان‌بینی‌های‎ گوناگون و تعریف یکسان آزادی‎، آزادی‎ در جهان‌بینی الهی، تعریف‌های دیگر‎ از‎ آزادی، آزادی در خدمت انسان یا انسان در خدمت آزادی و آزادی بیان به‎ توشیح‎ آمده و بخش اعظم کتاب را‎ به‎ خود‎ اختصاص داده است‎‏. فصل سوم بسیار کوتاه است و ذیل «مبانی فلسفی دموکراسی»، حکومت در اسلام‎ را بر دو اصل مردم‎سالاری و خداسالاری مستقر نموده و در این باب در مورد شرایط رأی‌دهندگان در حکومت مردم‎سالار دینی صفحاتی را مسطور نموده است. در این میان نگاه فصل‎ چهارم‎ کتاب «مسائل جدید در علم کلام» به «انتظار بشر از دین» معطوف شده است و نخست با نادرست دانستن عنوان مسئله به تصحیح آن تحت عنوان «نیاز بشر به دین» یا‎ «آثار‎ سازنده دین» پرداخته و سپس اشکالات بحث را در پنج بند توضیح‎ می‌دهد‏. نویسنده در فصل پنجم کتاب تحت عنوان «نیاز بشر به دین» از نیازهای روانی، اجتماعی، قوانین ثابت و جوامع متغیر، جامعیت قوانین اسلامی و حجیت عقل در قلمروهای خاص‎ بحث‎ کرده‎ و با بحث در باب ‎ ‎اجتهاد‎ و بهره‌گیری‎ متداوم‎ از فقه به آثار سازنده دین در تکامل علوم، ضمانت اجرایی قوانین اجتماعی، تعدیل و رهبری غرایز و پرورش فضائل اشاره کرده و به‎ هدف‎ بعثت‎ پیامبران و مسئولیت‎های انسان موحد در برابر خدا، مردم‎، طبیعت‎، خویشتن و ابزار شناخت توجه داده و بحث این فصل کتاب خویش را با گفتار «انتظار دین از بشر» به پایان‎ برده‎ است‏. فصل ششم کتاب به مسئله «عرفی شدن دین» اختصاص یافته‎ است. مسئله‌ای که در دهه اخیر و به‌واسطه تلاش برخی نواندیشان دینی به ادبیات دینی روز راه پیدا کرده‎ و در‎ جهت‎ سازگاری دین با مسائل و مقتضیات روز به تفکر و چاره‌اندیشی نشسته‎ است‎؛ اما در این میان نظر نویسنده چیست؟ ایشان در این میان به دو کاربرد عرفی شدن‎ دین‎ در‎ عصر حاضر اشاره کرده و در حوزه نخست در دو بند عقلانی شدن‎ مفاهیم‎ عقیدتی‎ و قدسی و عقلائی شدن احکام رفتاری، به‌روشنی اظهار می‌دارد «عقاید اسلامی بستر چنین نظریاتی‎ نیست‎ و عقلانی‎ بودن مایه بی‌نیازی از معارف غیبی نمی‌باشد. عرفی شدن دین نفی دین است‎. عرفی‎ شدن فقه با سپری شدن عمر دین به انجام می‌رسد، سرانجام اینکه عرفی‎ شدن‎ فقه‎، بیت العدل جدید است»‏. بحث فصل‎ ششم‎ نیز‎ با توضیحاتی در باب «منطقة الفراغ» شرع و چگونگی گواه بودن خاتمیت بر‎ عرفی‎ بودن دین و ارزشیابی نظریه عرفی شدن دین، به پایان می‌رسد. فصل واپسین با تشریح «جایگاه عقل‎ در‎ معرفت دینی» آغاز می‌شود. فصلی در دو بند که نخست به لزوم‎ به‌کارگیری عقل در معرفت دینی از دو‎ راه‎: دعوت‎ قرآن به لزوم کارگیری عقل و ضرورت زمان‎ اشاره‎ کرده و در بند دوم، منزلت عقل در معرفت دینی را ذیل مباحثی چون‎ خردورزی‎ یا خردگرایی مطلق، ایمان‌گرایی‎ مطلق‎ و موضع قرآن‎ در‎ طرح‎ براهین فلسفی توضیح می‌دهد. این بند‎ با‎ دو موضوع دیگر ادامه و خاتمه می‌یابد. کتاب «مدخل مسائل جدید در علم کلام» با گفتارهایی چون تنقیح‎ مناط‎ آری! تخریج مناط نه! و شرح کوتاه‎ مقاصد‎ شریعت خاتمه‎ می‌یابد‏. کتاب مسائل مدخل جدید در علم کلام کتابی‎ برآمده‎ از‎ نوعی ایدئولوژی رسمی دینی، در حوزه کلام‎ و فلسفه‎ جدید‎ دین‎ است‎ که‎ می‌تواند ناقدان و متفکران نواندیش دینی و یا لائیک و غیردینی را به مناظره‌ای جدی در زمینه‌هایی همچون مفاهیم آزادی، سکولاریزم و تحول دینداری، کارکردها و زمینه‌های به‌کارگیری هرمنوتیک و علم تأویل‎ و شرایط و محدودیت‎های آن و همچنین دموکراسی دینی و نقش عقل در اسلام و انتظارات و نیازهای بشر نسبت به دین و موضوعاتی دیگر دعوت نماید، چه آنکه خاستگاه و خاک رشد این کتاب، آموزه‌های دینی‎ فقیهی‎ تاریخدان و کار کرده است، منتها مسئله مهم‎تر پرسش‌های جدی‌ای است که در دل برخی اظهارات مطروحه در کتاب برای مخاطب پدید می‌آید: پرسش‌ها و تأملاتی در باب مسائلی همچون تعریف‎ تأویل‎، تک معنا بودن متون، تعریف اوهام در داوری، آزادی بیان، بحث مرتد، دموکراسی، جداسازی ساخت دین از ساختار سیاسی و برخی دیگر از مباحث‏. هارس اعلام، اماکن، منابع و مآخذ، مطالب و موضوعات در انتهای جلدهای اول و سوم و در انتهای جلد دوم نیز فهرست مطالب و منابع ارائه شده است. آدرس آیات و روایات و برخی توضیحات نویسنده در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.