جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مولانا جلال الدین محمد بلخی فرزند بهاء ولد در سال 604 ه. ق در بلغ دیده به جهان گشود و به سال 672 ه.ق در قونیه دارفانی را وداع گفت. پس از آشنایی با شمس تبریز عارف قلندرمآب، به یک شاعر عاشق پیشه ای تبدیل شد و وعظ و تدریس را ترک کرد و به سماع و وجد روی آورد از آثار او می توان به: کلیات شمس، مثنوی، فیه ما فیه، مجالس سبعه و مکاتیب اشاره کرد. شعر مولانا زاده تجربیات عرفانی اوست که به قصد تحریض مخاطب سروده شده است؛ شعراو همچون شعله ای است که گردن می کشد، تغییر رنگ می دهد و فرو می افتد و دوباره سر می کشد، زبان مولانا، سرشار از کشف ها و شور حالات معنوی است که با واسطه صور خیال، تشبیه و استعاره ها حجاب از عشق و عظمت الهی برداشته است. تعلیم مولانا، درس عشق و تبتل و تجربه از خود رهایی است که محصول ذوق عمل و بینش می باشد نه فکر و دانش. در مقاله حاضر، حقایق عرفانی با صورت های خیالی ابداعی مولانا در غزلیات شمس مورد تحلیل و توجیه قرار گرفته است.

کتاب صحیفه سجادیه که در برگیرنده‌ دعاها و نیایش‌های امام سجاد(ع) به مناسبت‌های مختلف است، دریای بیکرانی از معارف الهی است و بعد از قرآن کریم و احادیث نبوی و نهج البلاغه بهترین راهنـما برای هدایت بشر و ساختن انسـان کامل است و این دعاها که به زیباترین شکـل ممکن بیان شده‌اند، نشانه ذوق سرشار، روح متعالی شخصیتی بزرگ و درد آشناست و هر انسانی به فرا‌‌خور معرفت خویش از این دریای بیکران کفی برگرفته وجان تشنه‌اش را سیراب می‌سازد.این تحقیق تحت عنوان «صور خیال در صحیفه سجادیه» نگارشی است که هدف از آن دستیابی به نکات بلاغی موجود در دعاهای صحیفه سجادیه است.مهمترین صور خیال مورد استفاده در این تحقیق مواردی از قبیل تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه است که به صورت‌های مختلف و زیبایی به کار رفته‌اند؛ یعنی به انواع تشبیه و مجاز با علاقه‌های آن و انواع استعاره و کنایه با تعریف هر یک در لغت و اصطلاح با ذکر مثال‌ها و شواهد گوناگون در صحیفه سجادیه اشاره شده است.مهمترین نتیجه بدست آمده از این تحقیق اثبات توانایی امام سجاد(ع) در بهره‌گیری از زیبایی‌های هنری و تصاویر خیالی و دل-انگیز است که برای بیان بخشی از عقاید خود از آنها استفاده کرده‌اند تا بار دیگر تحرکی در جامعه برای توجه به معرفت و عبادت و بندگی ایجاد نمایند.

با نگاهی به پیشینه زبان و ادب فارسی در سرزمین پهناور شبه قاره پاکستان و هند به صدها شخصیّت برجسته برمی‌خوریم که چون ستارگان درخشان در آسمان شعر و ادب فارسی نمودار شدند و با سرودن دهها هزار بیت شعر تر و سخنهای نغز، رنگین‌کمان هزاررنگ آفریدند.از جمله این یکه‌تازهای میدان شعر و ادب فارسی، می‌توان میرزااسدالله خان غالب دهلوی را نام برد که در قرن سیزده هجری ظهور کرد و در هر دو زبان فارسی و اردو قاعده و طرحی نو در انداخت.غالب دهلوی، اگرچه در ایران ناشناخته نیست و پیشینه غالب‌شناسی در ایران به بیش از نیم قرن می‌رسد. اما بخاطر عدم آشنایی پژوهشگران که درباره او نوشته‌اند، به هر دو زبان فارسی و اردو، قبل از این تحقیق جامعی که تمام ابعاد و زوایای زبان و اندیشه این شاعر را مورد بررسی و نقد قرار دهد، انجام نشده بود. به همین سبب، نگارنده این رساله بر آن شد که کاری سترگ و تحقیقی جامع را، که دربرگیرنده هر سه بخش احوال و آثار و افکار او باشد به انجام برساند و هرکدام از بخش‌های مذکور را در فصلی جداگانه فراهم آورد.

تصاویر هنری به عنوان یکی از ابزارهای بیان که شامل تشبیه، استعاره، کنایه و.. می‌باشد، همواره مورد استفاده هر نویسنده و شاعر صاحب ذوقی بوده است و برای آراسته کردن و تأثیرگذاری کلام، از این تصاویر استمداد جسته و گاه در حد افراط مورد توجه قرار گرفته است. اما امام علی(ع) با اعتدال و بدون هیچ‌ گونه تکلفی در کلام از این تصاویر استفاده نموده و برای تأثیرگذاری کلام و شیوایی سخن از آن بهره برده است. ایشان در اثر ارزشمند خود نهج‌البلاغه موضوعات و مسائل مختلفی را در زیباترین الفاظ و عالی‌ترین معانی مطرح نموده است؛ یکی از موضوعاتی که امام(ع) در ابعاد گسترده در خطبه-های خویش بدان توجه داشته، مسائل اخلاقی است و از آن جمله فضایل و رذایل اخلاقی می‌باشد. ایشان در خطبه‌های خویش به فضایلی چون: تقوا، زهد، اطاعت و بندگی، صبر و...پرداخته و از جمله رذایل به کار رفته می‌توان به مواردی چون: جهل، غفلت، گمراهی، فتنه، تکبر، دنیاپرستی، فسق و فجور و ... اشاره نمود. وی برای ملموس جلوه دادن این عناصر اخلاقی که از امور عقلی به شمار می‌روند و نیز برای تجسم بهتر آن در ذهن مخاطب از تصاویری محسوس استفاده می‌کند و آن را با بیانی شیوا و ماهرانه ترسیم می‌نماید. از مهمترین خصوصیات تصاویر به کار رفته، حیات و حرکت، استفاده از طبیعت زنده و به ویژه جاندار، استفاده از تصاویر قرآنی و محتوای غنی ارشادی و هدایت‌گری است که در قالب تصاویر بلاغی بیان شده و با کلامی زیبا هر خواننده صاحب ذوقی را به وجد می‌آورد.

گئورگ فردريش ويلهلم هگل، آخرين فيلسوف بزرگ و رسمی دوران تجدد، بر مبنای منطق ديالكتيكی خويش از يك سو و الهام از اقانيم سه گانه مسـيحيت از سـوی ديگـر امـا بيشـتر متكـی بـر ثنويـت انگـاری، مقوله گرايی و تاريخی نگری دوران تجـدد، هنـر را بـه ادوار تـاريخی سـمبوليك، كلاسـيك، و رومانتيـك تقسيم بندی كرده است. سمبليك دوران فرودستی روح در برابر ماده، كلاسيك دوران برابری، و رومانتيك دوران فرادستی روح و فروپاشی ماده لحاظ شده است. وجه رمزی هنر سمبوليك ناشی از مقام انتزاع، تجرد و اطلاق روح وعدم تعين در ذات صورت و عدم تحقق هويت انضمامی است. آنچه هگل از بيـان ناپـذيری و ظهور و رمز و كنايه بمثابه خصوصيت اصلی هنر سمبوليسم ياد می كند نزد سنت گرايان با رويكردی كاملاً مغاير يعنی توحيد امر مطلق، و جهان پديداری خصوصيت اصيل هنر سمبوليسم تلقی می شود و زبـان رمـز و كنايه را به زبان رسمی سنت و دين و هنر ارتقاء می بخشد. ميان عالم بـرون و درون تطـابق و تنـاظری كامـل برقرار است. وجه كنايی هنر ناشی از تجلی امر مطلق و نامتناهی در صـورت مقيـد و متنـاهی اسـت. رمـز در نظام صوری بيان يك علامت و قرارداد نيست، بلكه مطابق قانون تكوينی، حقيقت رمز پيوند حقيقی عوالم و مراتب مختلف وجود است، و صورت در نظام محسوسات معادل حقيقت در نظام معقولات تلقی می شود.

زییائی محض، نهفته در حقیقت مطلق است که به واسطه سمبل‌ها و نمادها در قالب شعر و ادبیات و عرفان قابل کشف است؛ تضادها و تفاوت‌هائی در طبیعت وجود دارد که هماننددیگر پدیده‌های زشت و زیبا، خوب و بد، خوشایند و ناخوشایند به چشم می‌آید؛ همین تفاوت‌هاست که جهان خلقت را دلنشین و خواستنی نموده است چرا که حقیقتِ نمادی را متبلورمی‌سازند که گویای جمال و جلال ذات باری تعالی است به عبارت دیگر طبیعت و مخلوقات خدا، صفات گوناگون حق تعالی را متجلی می‌سازند.جلوه‌های طبیعت، رازهای نهفته‌ای است حاوی مفاهیم معرفتی که باید آن‌ها را کشف کرد. نوعی بینش و نگرش ماورایی می‌خواهد که به کنه و ذات اشیاء برسد که حتی از پست‌ترین و حقیرترین اشیاء و پدیده‌ها عمیق‌ترین حکمت‌ها و معارف را بیرون بکشد؛ این بینش، بینش نمادین است که با زبان بی‌زبانی عظمت آفرینش را در پس معانی بلند حکمی و عرفانی به تصویر می‌کشاند. دو تن از عارفان و شاعران بنام فارسی زبان که دارای این بینش می‌باشند، عطار و مولوی هستند که آثار آن‌ها از لحاظ تاریخی اوج شعر عرفانی است. آن‌ها با تکیه بر جهان‌بینی عرفانی و فرهنگ‌های پیشین و آموزه‌های اسلامی و همچنین ذوق و ادب فارسی خود نمادهایی را به تصویر کشیده‌اند که از پست‌ترین و حقیرترین اشیاء‌ و پدیده‌ها، عمیق‌ترین حکمت‌ها و معارف را بیرون کشیده‌اند. البته در این بین مولوی دارای جایگاه و شأن ویژه‌ای است چون حتی او بر پنهانی‌ترین لایه‌های عناصر خاک و رستنی‌ها تعمق نموده و کنه ذات پدیده‌ها را به نظاره نشسته است و حکمت و معرفت در لوای تصویرهای عادی و معمولی را نشانه و سمبل برای حقایق معنوی قرار داده است و با ذوق هنری خود دشوارترین تجربه‌های عرفانی را در سمبل‌ها و نمادهای برگرفته از زندگی عادی بیان می‌کند.جنبه رمزی و سمبلیک در آثار عطار و مولوی نسبت به دیگر شاعران پیشین برجسته‌تر است. زیرا این ویژگی در آثار آن بزرگواران را در زمره آثار عرفانی قرار داده است اما نمادپردازی در آن‌ها به گونه‌ای نیست که آثار گذشتگان مشاهده می‌کنیم که مفاهیم تکراری بر نمادهای طبیعی حتی بر زیباترین تصاویر، آثارشان را ملال‌آور نموده است بلکه عطار و مولوی با تکیه بر ذوق هنری خود، سمبل‌های زیبائی را آفریدند که خاص تعابیر خود آنهاست و اگر تکرار و تشابهی هم مشاهده می‌شود، آن‌ها آن نماد تکراری را به طرزی زیباتر و هنری‌تر دوباره بازآفرینی کرده‌اند. آن‌ها نمادهای خاک و رستنی‌ها را برای زیبا جلوه دادن و احساسی نمودن آثارشان به کار نبرده‌اند، بلکه آن نمادها را صرفاً برای بیان حقیقت درونی خود و همچنین انتقال حکمت و معرفت و معانی بلند عرفانی و مخاطب تشنه خود ارائه کرده‌اند. عطار و مولوی هر یک دارای تجربه‌های روحانی خاص خود می‌باشند که بینش نمادین را در آن‌ها ایجاد نموده است اما تجربه‌های روحانی آن‌ها از نوع تجربه‌های عادی و مشترک میان افراد نیست؛ بلکه تجربه‌های روحانی آن‌ها ناشی از قابلیت‌های روحی هر یک است که در وحی و الهام و رویا و عوالم روحانی فعلیت می‌یابد. با این تفاوت که عطار با «درد» این واقعه را تجربه کرده است اما مولوی با «عشق». اما درد و عشق از یک سنخند: کسی که دردمند است عاشق است و کسی که طعم عشق را چشیده است طعم تلخ درد را نیز خواهد چشید. چنین انسانی می‌تواند جایگاه خود را در عالم و کل کائنات بیابد و به دیگران نیز جایگاه‌شان را متذکر شود. بنابراین یکی از ابزارهای معرفتی، نماد و نمادپردازی است؛ ابزاری که از حقیقت و هستی شیء سخن می‌گوید و معنای نهفته در آن را آشکار می‌سازد، به اشیاء روح می‌بخشد و آن را متعالی می‌سازد؛ ذهن و روح انسان را به کمال می‌رساند و او را به خالق یکتا پیوند می‌دهد و جهان و طبیعت را همچون ظهور و نشانه خداوند معرفی می‌کند. چرا که هدف از خلقت شناخته شدن ذات باریتعالی بوده است و خداوند خود این آیات و نشانه‌ها را برای درک اسرار در انسان به ودیعه گذاشته است و به انسان متذکر می‌شود که در وادی سرگردانی پرسه نزنند و عمل‌کنندگان به حکمت و معرفتی باشند که زیبائی گفتارشان شده است تا اینکه رستگار شوند.

سید حمیری از جمله شاعران برجسته و تراز اول در ادبیات شیعه است که دارای اشعاری پر محتوا و ارزشمند است. زبان شعری سیّد یک زبان ساده، بی تکلّف و سهلممتنع است که از صورخیال برای انتقال معانی و پیام های خویش در حدّی محدود بهره برده ست. علّت اصلی کاربرد محدود صور خیال در شعر سید این است که شعر دینی ظرفیت کمتری برای به کارگیری آزاد صور خیال دارد. تشبیهات و استعارات شاعر در حکم ابزاری برای وصول به معانی مورد نظر و غالبا معمولی و خالی از ابتکار و هنر ویژه ی شاعری به کار گرفته شده اند. بیشترین حجم از صور خیال در شعر او مربوط به تصاویر کنایی است.سید، شاعر عقیده و آرمان است و سروده های خود را وقف فضائل اهل بیت و به خصوص امام علی (علیهم السلام) و دفاع از مبانی و بنیان های اعتقادی شیعه و هجو دشمنان اهل بیت (ع) نموده است.از دیگر مشخصات شعر سید، غلبه‌ی زبان و بیان کلامی و گزارش گونه بر آن است؛ شاعر همچون متکلم چیره دست احتجاج می‌نماید و به جای هنرنمایی در حوزه‌ی خیال، مناقب و جریانات زندگی اهل بیت را به شعر در می‌آورد. در زبان شعری او، آشنایی زدایی و ابتکار کم رنگ است، هرچند موسیقی دلنشین درونی و بیرونی اشعار او توجه خواننده را جلب می‌کند و تحسین او را بر می‌انگیزد.

ادعیه و اذکار بخش مهمی از ادبیات غنی شیعی است که از نظر محتوی سرشار از حکمت و معرفت و از حیث سبک و سیاق تابلوهایی نفیس و ارزشمند از زیبایی، جمال و شکوهمندی است. نزدیک به تمامی پژوهشهایی که در آثار مذکور انجام یافته است مربوط به محتوی و درون مایه های دعا است و جنبه های زیبایی شناختی آن مغفول عنه مانده است. این مقاله رویکردی است زیبایی شناسانه در ادعیه و اذکار ادیبان عشق، اقطاب عرفان و اسوه های جاودانه عبودیت، معصومان (ع) که گوهر معرفت را در صدفهای زیبا و جذاب الفاظ فصیح و بلیغ سفتند و راز و رمز کمال را به آدمی گفتند. در این مقاله ابتدا شکوه تعبیر و ضرورت آن در ادعیه و اذکار و نیز عناصر شکوه تعبیر مطرح گردید و آنگاه ابعاد هفتگانه شکوه تعبیر با ارائه مصادیقی از ادعیه مورد پژوهش قرار گرفت و سرانجام این نتیجه بدست آمد که آثار مذکور نمادی از حکمت و بلاغت است.

ذهن حافظ غالبا در ابداع صور خیال، ترکیب گر است، یعنی صور خیال برگرفته از طبیعت را - با نام و نشان، و رنگ و بویی که دارند - در زمینه متنی مناسب کنار هم می نشاند و تابلوهای خیال انگیز «به تحریر کارگاه خیال» پدید می آورد که همه مناظر را در آن باید یک جا تامل کرد و گرنه در نگرش انتزاعی، نازک خیالی های خواجه در ایجاد تناسبات میان آن پرده های خیال، از نظر به دور می ماند. از آن جا که حافظ پژوهان - تا آن جا که ما می دانیم - هر یک از صور خیال را بطور انتزاعی مورد بررسی قرار داده و از ظرایف و دقایق ترکیبی آن به تسامح گذشته اند، در این مقاله سعی شده که تودرتویی صور خیال در شعر حافظ، در ابیاتی چند با نگرش ترکیبی مورد بررسی قرار گیرد.

خاقانی و ابن الرومی دو قصیده سرای بنام ایرانی و عرب، هر دو شاعر جگر سوخته و مصیبت زده در مرگ عزیزانشان، توانایی آنها در وصف زبانزد است و خود از این مطلب آگاه هستند و به قدرت خود در شاعری مفاخره می کنند و به یاری همین وصف و توانایی در آن، تصویرهای شعری بسیار زیبایی آفریده اند که در این مجال بررسی صور خیال در یکی از قصاید آنها صورت گرفته است. قصیده خاقانی در رثای پسرش رشیدالدین، و قصیده دیگر در رثای محمد از ابن الرومی.