جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله با عنوان «عقل نظری و کاربست آن در استنباط مسائل کلامی» به تبیین جایگاه عقل نظری در علم کلام و بررسی ابزارها و شیوه‌های آن در تحلیل و اثبات باورهای اعتقادی اختصاص دارد. عقل نظری در سنت کلام اسلامی، علاوه بر کارکردهای هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی، نقشی اساسی در بنیان‌گذاری مبادی تصوری و تصدیقی آموزه‌های دینی ایفا می‌کند. در این پژوهش، ضمن بررسی معنای عقل و کارکردهای آن و تبیین دیدگاه‌های متکلمان، چگونگی استنباط و تحلیل مسائل کلامی با استفاده از اصول فلسفی، قواعد عقلی و انواع براهین توضیح داده می‌شود. ابزارها و روش‌های عقل نظری شامل کشف استلزامات منطقی، قیاس تمثیلی، اصول فلسفی و عقلی و براهین گوناگون مانند برهان خلف، برهان تمانع، برهان ذو حدین و نیز براهین لمّ و إنّ است. هر یک از این شیوه‌ها در موضوعاتی همچون توحید، صفات و افعال خداوند، عصمت امامان و مسئله نسبت افعال انسان به خدا به کار گرفته شده‌اند. افزون بر این، عقل نظری امکان بررسی و ارزیابی روش‌های جدلی و اقناعی در مناظرات کلامی را فراهم می‌سازد و چارچوبی هماهنگ برای سنجش استدلال‌ها ارائه می‌دهد. در پایان، پژوهشگر در رساله نشان می‌دهد که عقل نظری توانایی پاسخ‌گویی به محدودیت‌های ادراک حسی و چالش‌های معرفت‌شناختی همچون شکاکیت و نسبی‌گرایی را دارد و در پرتو پیوند با مبانی کلامی، راه را برای دستیابی به معرفتی موجه، قابل اعتماد و مطابق با واقع در عرصه ایمان هموار می‌سازد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی متون کلامی و فلسفی سامان گرفته است.

نهاد خانواده همواره یکی از مؤثرترین بسترهای تربیت اخلاقی و معنوی در تمدن اسلامی بوده است. در مکتب عرفانی قم، که برگرفته از آموزه‌های عرفانی و فلسفی شخصیت‌های برجسته‌ای همچون امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت‌الله بهجت و آیت‌الله جوادی آملی است، خانواده صرفاً یک نهاد اجتماعی تلقی نمی‌شود، بلکه به‌عنوان کانونی مقدس برای تحقق سلوک عرفانی و دستیابی به مراتب کمال انسانی جایگاهی ویژه دارد. با این وصف، درک صحیح از نقش و کارکرد خانواده در این مکتب عرفانی، می‌تواند ابعاد جدیدی از پیوند میان ساحت فردی، اجتماعی و معنوی انسان را آشکار سازد. در حالی که در تحقیقات پیشین، ابعاد عرفانی نهاد خانواده کمتر به صورت روشمند در مکتب عرفانی قم تحلیل شده است، این پژوهش می‌کوشد جایگاه خانواده را در فرایند تربیت معنوی و سیر و سلوک عرفانی تبیین نماید. این مسئله از آن رو اهمیت می‌یابد که تبیین صحیح رابطه خانواده و سلوک عرفانی، می‌تواند چارچوبی نظری برای بازاندیشی در تعلیم و تربیت اسلامی و احیای نقش معنوی خانواده در جوامع معاصر ارائه دهد. فصل های تحقیق به شرح زیر سامان یافته است: الف) تحلیل نقش خانواده به‌عنوان بستر رشد عرفانی فرد. ب) واکاوی الگوهای تربیتی برگرفته از آموزه‌های عرفانی در فضای خانواده. ج) بررسی جایگاه و مسئولیت‌های متقابل زن و مرد در نظام عرفانی خانواده. د) تحلیل نسبت میان خانواده و مقامات عرفانی و تبیین موانع و زمینه‌های تعالی معنوی در این بستر.

امام‌خمینی به عنوان رهبر انقلاب اسلامی در ایران و حسن البناء به عنوان موسس سازمان اخوان‌المسلمین از مدافعان اسلام سیاسی و تشکیل حکومت دینی در عصر حاضر بوده اند، اما هر یک به چه دلیل به ضرورت تشکیل حکومت دینی رسیده و ویژگی های فرهنگی، اجتماعی وسیاسی یک جکومت دینی را بر اساس چه شاخصه هایی برشمرده و کدام یک از ویژگی ها را از دیگر شاخصه ها برجسته تر می دانند؟ اشتراکات و افتراقات این دو رهبر بزرگ اسلام سیاسی و مدافع تشکیل حکومت دینی در این زمینه چیست؟ رساله حاضر با استفاده از روش کتابخانه ای و با مطالعه آثار این دو اندیشمند و تحلیل داده های استخراجی از آثار ایشان با روش توصیفی تحلیلی نشان می‌دهد امام خمینی (ره) ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را به عنوان یک نیاز فطری بشر مطرح کرده، اما حسن البنا، ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را بدیهی گرفته و بیشتر بر اجرای احکام اسلامی تاکید دارد. ویژگی‌های فرهنگی حکومت امام‌ خمینی و حسن‌البنا را می‌توان در تأکید مشترک آنها بر ایجاد یک جامعه واقعاً اسلامی مبتنی بر اصول بینشی توحیدی، ارزش‌‌ هویت اخلاقی افراد و پایبندی به آموزه‌های جاودانه اسلامی مشاهده کرد. در حیطه ویژگی‌های اجتماعی حکومت دینی نیز امام‌خمینی و حسن‌البنا بر ادغام ارزش‌های دینی در حکومت، ترویج عدالت‌اجتماعی و مشارکت فعال جامعه در فرآیندهای ملی و غیرملی تاکید دارد. در حوزه ویژگی های سیاسی الگوی امام‌خمینی که ریشه در مفهوم توحید و ولایت دارد، از اداره ابعاد سیاسی جامعه تحت نظر فقیهی که دارای اختیارات شرعی و قانونی است، دفاع می‌کند. در مقابل حسن‌البنا، بر ضرورت رویکرد تدریجی و کل نگر برای ایجاد حکومت‌اسلامی تاکید کرد. دیدگاه البنا حول‌محور اصلاحات اجتماعی و آموزش ارزش‌های اسلامی در میان مردم در حال چرخش است. او از یک نظام سیاسی دفاع می‌کند که منعکس کننده اصول اسلام باشد و در عین حال وحدت در امت اسلامی را مورد ترویج قرار‌دهد.

پژوهش حاضر به تحلیل و بررسی آسیب‌های معارف دینی از منظر شهید مطهری می‌پردازد. در این پژوهش تلاش شده است تا زمینه‌ها و عواملی که موجب ایجاد آسیب به دین و معرفت دینی شده‌اند، شناسایی و تحلیل شوند. روش تحقیق به‌صورت توصیفی بوده و اطلاعات لازم از طریق منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده است. موضوع آسیب‌های دینی همواره یکی از مسائل مهم و تأمل‌برانگیز برای اندیشمندان بوده است و نظریه‌ها و تحلیل‌های گوناگونی درباره آن مطرح شده است. شهید مطهری در آثار خود، عوامل اصلی آسیب به دین و معارف دینی را در برداشت‌های نادرست از مفاهیم دینی، مشکلات موجود در نهادهای دینی، عملکرد نامطلوب عالمان و مبلغان دینی، وقوع تحریف در تعالیم دینی و تأثیر محیط‌های اخلاقی، اجتماعی و تربیتی نامساعد می‌داند. برای مقابله با این آسیب‌ها و پیشگیری از گسترش آن‌ها، استاد مطهری بر ضرورت بازسازی اندیشه‌های دینی و اصلاح معرفت دینی تأکید دارد. وی پیشنهاد می‌کند که با اصلاح نهضت‌های دینی، انجام تحقیقات علمی در حوزه‌های تخصصی، به‌کارگیری شیوه‌های صحیح در ارائه تعالیم الهی و مقابله با تحریف‌های دینی، می‌توان از آسیب‌های دینی پیشگیری کرد و معارف دینی را تقویت نمود. این پایان‌نامه با بررسی این موضوع، به دنبال ارائه راهکارهایی عملی برای اصلاح و ارتقای معارف دینی است.

رابطه علمای شیعه با حاکمان در طول تاریخ، یکی از موضوعات بنیادین در حوزه فقه سیاسی شیعه بوده است. این رابطه گاه بر اساس تقیه و کناره‌گیری از قدرت سیاسی، و گاه بر اساس دخالت مستقیم در امور حکومت شکل گرفته است (سبحانی، 1381). تحلیل این مواجهه‌ها، به ویژه در دوره معاصر و با تأکید بر دیدگاه‌های امام خمینی (ره)، که خود بنیان‌گذار نظامی بر پایه نظریه ولایت فقیه بود، از اهمیت مضاعفی برخوردار است (امام خمینی، 1385). دیدگاه امام خمینی (ره) در خصوص «ولایت فقیه» نه صرفاً یک نظریه فقهی، بلکه طرحی سیاسی-اجتماعی برای برپایی حکومت اسلامی است. این نظریه، مشارکت فعال و مشروعیت‌بخش علمای دین در عرصه قدرت را ضروری می‌داند و نقطه عطفی در تاریخ مواجهه علمای شیعه با حکومت محسوب می‌شود (بجنوردی، 1391). بر همین اساس، بررسی علمی این موضوع، گامی اساسی در تبیین مبانی فقه سیاسی معاصر و فهم بهتر نقش علما در تحولات اجتماعی و سیاسی خواهد بود. علاوه بر اهمیت نظری و علمی، ضرورت عملی این تحقیق نیز قابل توجه است. در شرایط کنونی جهان اسلام، که با بحران مشروعیت، گسترش جریان‌های افراطی، سکولاریسم و فشارهای بین‌المللی مواجه است، بازخوانی نقش علما در برابر حاکمان، به‌ویژه با الگوگیری از اندیشه‌های امام خمینی (ره)، می‌تواند راهگشا باشد (مطهری، 1379).

کتاب گران قدر اوصاف الاشراف خواجه نصیر الدین طوسی که به عنوان یک کتاب عرفان عملی به رشته تحریر در آمده از شش باب تشکیل شده است. باب اول در باره‌ آغاز سیر و سلوک و به دست آوردن توشه و آمادگی ‌های لازم است. همان ‌طور که در سفرهای ظاهری باید آمادگی ‌های لازم را فراهم و برای راه، توشه تهیه کرد، در سفر معنوی نیز باید آمادگی ‌ها و مقدمات لازم را فراهم کرد. به همین دلیل، خواجه نصیرالدین طوسی، باب اول کتاب خود را به مقدمات حرکت معنوی اختصاص داده است. این باب شامل شش فصل است:ایمان، ثبات، نیت، صدق، انابه و اخلاص بنابراین، انسانی که ایمان ندارد، یا ایمان دارد اما ثبات ندارد، یا ایمان و ثبات دارد اما نیت ندارد، قادر به حرکت نخواهد بود. یعنی اگر یکی از این ‌ها را نداشته باشد، نمی ‌تواند حرکت کند.باب دوم به رفع موانع در راه خدا اختصاص دارد. بعد از اینکه سالک مقدمات لازم را به دست آورد، باید موانع راه را بردارد، زیرا موانع، حرکت را متوقف خواهد کرد. فصل‌های این باب عبارت ‌اند از: ",توبه، زهد، فقر، ریاضت، محاسبه-مراقبه و تقوا",. باب سوم به بعد به مقامات سیر و سلوک می پردازد. باب سوم درباره مقامات و مراحل سیر و سلوک، طلب کمال و ویژگی ‌های سالکان و حالات آغازین سیر آن‌ ها است. این باب شامل شش فصل است: خلوت، تفکر، خوف-حزن، رجاء، صبر و شکر. هر فصل به یک حالت یا حرکت اشاره دارد. مثلاً خلوت و تفکر یک حالت و سیر است. خلوت و دوری از دیگران و تنها بودن با ملکوت خویش و پرورش محبت، یکی از مراحل سیر و سلوک است. خوف، حزن، رجاء، صبر و شکر نیز به حالات اولیه‌ی سالک تعلق دارد. باب چهارم درباره‌ی حالات سالک در طول سفر و مقدمات وصال است. این باب شامل شش فصل است: ",اراده، شوق، محبت، معرفت، یقین و سکون.",باب پنجم به حالات نهایی سالک بعد از رسیدن به وصال اشاره دارد. حالات نهایی، حالاتی هستند که در سالکی که به خدا رسیده است، در پایان سفر ظاهر می‌شود. فصل ‌های این باب عبارت‌اند از: توکل، رضا، تسلیم، توحید، اتحاد و وحدت. باب ششم درباره‌ی فانی شدن و رسیدن به خداوند متعال است. در این باب فقط وحدت مطرح است و دیگر کثرت، تکثر و فصل‌ها وجود ندارد. در اینجا فقط فانی شدن در خدا وجود دارد و دیگر اثری از سالک باقی نمی ‌ماند. هدف سالک، فنا فی‌الله و رسیدن به وحدت است، به همین دلیل در باب ششم فصلی وجود ندارد.

در این پژوهش به بررسی منشأ دین بر اساس نظریه فطرت وپاسخ به شبهات آن پرداخته خواهد شد. مسئله اصلی پژوهش این است که آیا خدا دین را از طریق وحی در اختیار انسان نهاده است، یا آیا گرایش انسان به دین صرفا محصول عوامل اجتماعی و فرهنگی است یا ریشه‌ای طبیعی در ساختار انسانی دارد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه‌ای است و داده‌ها از منابع علمی معتبر، کتاب‌ها و مقالات پژوهشی گردآوری شده‌اند. یافته‌ها حاکی از این است که گرایش به دین بخشی از طبیعت انسان است هرچند در جوامع و فرهنگ‌های مختلف به شیوه‌های متفاوت ظهور یافته است. علامه طباطبایی و شهید مطهری بر نقش فطرت در باور‌های دینی تاکید داشته اند. این پژوهش چارچوبی علمی برای درک ریشه‌های دین ارائه خواهد داد که شناخت دین محدود به عوامل محیطی و اجتماعی نیست و بعد فطری انسان نیز نقش اساسی دارد. مخالفین این نظریه الحاد و بی دینی برخی افراد و نیز کثرت و تنوع ادیان و نقش تعیین کننده تربیت در جوامع مختلف را دلیل فطری نبودن دین عنوان کرده‌اند. که طرفداران نظریه فطرت در پاسخ آن‌ها به موانع رشد فطرت و علل افول آن اشاره کرده‌اند.

«حیا»، به عنوان یک اصل بنیادین در نظام تربیت اسلامی و یکی از مهم‌ترین فضایل اخلاقی مورد توجه در قرآن و روایات است. این مقوله در متون دینی، به معنای داشتن شرم نسبت به: ارتکاب کارهای زشت، بی‌احترامی به انسان‌ها، تجاوز به حقوق دیگران و به‌طورکلی نسبت به کارهایی است که آبرو و شرافت فرد را تضعیف می‌کند؛ لذا وجود حیا در انسان، نشان‌دهنده درون پاک و احترام به خداوند، خود و دیگران است. این فضیلت تربیتی و اخلاقی، مورد تأکید تعالیم دین مبین اسلام و نیز از بایسته‌های سازنده معنویت انسان‌ها و دارای نقش فردی و اجتماعی بسیار مهمی است؛ با این وجود، حیا یکی از ارزش‌های فراموش‌شده در جوامع بشری حتی جوامع اسلامی است. ارزشی مغفول میان زرق‌وبرق زندگی مدرن در بسیاری از جوامع انسانی که از اصلی‌ترین عوامل بسترساز تربیت فردی، خانوادگی و اجتماعی محسوب می‌شود. این امر گرچه در دستورات اکید قرآن و سنت اولیای دین به چشم می‌خورد اما زوایای گوناگون جنبه‌های وجودی آن به نحو شایسته و کاربردی به ویژه با رویکرد فوق الذکر مورد واکاوی و تحلیل قرار نگرفته و به گونه‌ی بایسته تنقیح نشده است تا بتوان از حیا به عنوان یک اصل تربیتی در جهت تقویت شخصیت اجتماعی و عفت فردی استفاده کرد و بتوان این فضیلت را در برابر تهدیدات مدرنیته حفظ و تقویت نمود.

این پژوهش با هدف بررسی معیار اسلامی بودن فرقه از دیدگاه متکلمان قرن پنجم با تاکید بر ابوحامد غزالی انجام شده و روش آن توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای است. در این دوره، متکلمان اسلامی تلاش می‌کردند تا اصول و مبانی دینی را به شکلی دقیق و منسجم تدوین کنند تا بتوانند به چالش‌های موجود در مورد فرقه‌ها پاسخ دهند. یکی از مهم‌ترین تلاش‌های این دوره، تعیین معیارهای کفر و ایمان بود که برای تشخیص آن در فرقه‌ها ضروری به شمار می‌رفت. معیارهای ایمان شامل تصدیق قلبی و عمل صالح، و کفر به معنای انکار آگاهانه اصول دینی بود. از دیگر معیارهای تشخیص اسلامی بودن فرقه‌ها، اصول دین می‌باشد که شامل توحید، نبوت و معاد می‌شد که به عنوان پایه‌های اساسی دین اسلام تعریف شدند. این اصول به گونه‌ای تدوین شده بودند که بتوانند به تمامی جوانب زندگی دینی و اجتماعی مسلمانان پاسخ دهند. توحید به معنای یگانگی خداوند، نبوت به معنای پذیرش رسالت پیامبران و معاد به معنای باور به زندگی پس از مرگ بود. این اصول باعث تقویت هویت دینی و مقاومت در برابر چالش‌های فکری و عقیدتی می‌شدند. معیار دیگری که برای تشخیص این مهم در فرقه‌ها مطرح شده، ضروریات دین می‌باشد که شامل عقائدی مثل توحید، نبوت و معاد و همچنین اعمال واجبی مانند نماز، روزه، زکات و حج و... بودند که به عنوان راهنمای عملی برای زندگی مسلمانان مطرح شدند. اعتقاد به امور مذکور و انجام این اعمال نشان‌دهنده تعهد به دین و تقویت پیوندهای اجتماعی بود. غزالی، به عنوان یکی از برجسته‌ترین متکلمان این دوره، با تأکید بر ابعاد عملی و اخلاقی دین، سعی کرد تا دیدگاه جامع‌تری از معیار تشخیص فرقه‌ها ارائه دهد. غزالی ایمان را به تصدیق تعریف نموده و محل آن را قلب می‌دانست؛ دیدگاه‌ها و مبانی غزالی در مورد ایمان، کفر، اصول دین و ضروریات دین نشان‌دهنده رویکرد جامع و تأملی او در مسائل دینی است. غزالی با ارائه نظریه وجود پنجگانه و قانون تاویل مناسبت جدیدی در زمینه نگرش به سایر مذاهب اسلامی ایجاد کرد؛ در واقع نگرش تک بعدی را از بین برده و قسیمی برای تکفیر با عناوین تضلیل و تبدیع به ارمغان آورد. این دیدگاه‌ها نشان‌دهنده تلاش غزالی برای ایجاد یک رویکرد یکپارچه و همه‌ جانبه در مسائل دینی و تقویت ایمان فردی و اجتماعی بوده تا به این طریق بتوان اسلامی بودن فرقه‌ها را به درستی تشخیص داده و از گشاده‌دستی در تکفیر جلوگیری نمود.

این پژوهش با موضوع «مبانی هستی‌شناختی ملاصدرا در تفسیر سوره‌های حدید و واقعه» در پی تبیین نسبت میان نظام فلسفی صدرایی و نگرش تفسیری او به قرآن کریم است. مسئله اصلی آن است که چگونه اصول بنیادین حکمت متعالیه، به‌ویژه اصالت وجود، تشکیک مراتب هستی، حرکت جوهری و سایر مبانی وجودشناختی، در فهم و تفسیر آیات قرآن نقش‌آفرینی می‌کنند. در این میان، سوره حدید با تأکید بر توحید افعالی، قدرت الهی و نزول آهن، و سوره واقعه با محوریت معاد و مراتب نفوس، ظرفیت ویژه‌ای برای مطالعه تطبیقی با مبانی صدرایی دارند. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد فلسفی ـ تفسیری است. منابع اصلی شامل آثار ملاصدرا همچون الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه و مفاتیح الغیب بوده و در کنار آن، تفاسیر فلسفی و عرفانی متأخر و پژوهش‌های معاصر مورد استفاده قرار گرفته است. در گستره تمدن اسلامی، پیوند ژرف و پویایی میان وحی، عقل، و شهود شکل گرفته است؛ پیوندی که در اندیشه برخی از برجسته‌ترین متفکران مسلمان، به‌ویژه صدرالدین محمد شیرازی، به اوج خود می‌رسد. ملاصدرا (1050ق)، فیلسوفی جامع‌الاطراف است که با بنیان‌گذاری مکتب حکمت متعالیه، توانست ساحات گوناگون معرفت، از فلسفه و عرفان تا کلام وحی الهی رادر منظومه‌ای یکپارچه گرد آورد. نگاه وی به هستی، نگاهی توحیدی، تشکیکی و سلوکی است که در آن، قرآن کریم نه صرفاً کتاب هدایت عملی، بلکه کتابی هستی‌شناختی و وجودی تلقی می‌شود. این پایان نامه با هدف تبیین مبانی هستی شناختی ملاصدرا در تفسیر سوره‌های حدید و واقعه تدوبن گردیده است. ضمن آنکه در فصل نخست این نوشتار ابتدا نیم نگاهی به روشهای تفسیری وهمچنین به روش خاصه ملاصدرا در تفسیر قرآن کریم پرداخته شد وی تفسیر قرآن را تنها بر عهده مفسران لغوی یا اهل حدیث نمی‌داند، بلکه باور دارد که فهم آیات نیازمند شهود وجودی، حکمت فلسفی، و تصفیه قلبی است چنانکه در مقدمه تفسیرش به این نکته تصریح می‌کند که «فهم قرآن فراتر از ظاهر است و در پرتوی از انوار غیب و عقل و وحی امکان‌پذیر است» از این منظر، سوره‌های قرآن، بازتاب‌هایی از مراتب وجود هستند و تفسیر آن‌ها باید بر بنیان درک صحیح از حقیقت وجود صورت گیرد . در فصل دوم به معرفی مبانی هستی شناسی ملاصدرا در حکمت متعالیه و بیان توضیح مفصلی از این اصول پرداخته شد تا زمینه برای ورودبه وادی تفسیری ملاصدرا در فهم سوره های حدید و واقعه فراهم شودتا بدین سان زمینه واکاوی در اندیشه‌های وی فراهم آید چرا که پرداختن به آثار صدرایی نیازمند آشنایی با اصول و قواعد هستی شناسانه ملاصدرا است که بدون شناختن آن نمی‌توان عمیقاً در آثار فلسفی وی به خصوص تفسیرش از قرآن کریم که بدون شک یک اثر فلسفی محسوب می‌شود وارد شد. در نهایت در فصل سوم ، که مهمترین بخش این پایان نامه را به خود اختصاص می دهد به بررسی و تطابق اصول هستی شناسی حکمت متعالیه در تفسیر آیه به آیه سورهای حدید و واقعه پرداخته شد یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ملاصدرا با تکیه بر اصالت وجود و تشکیک آن، آیات سوره حدید را در پرتو وحدت و مراتب هستی تفسیر می‌کند و نزول آهن را نمونه‌ای از تجلی وجودی در مرتبه مادون می‌داند. همچنین در سوره واقعه، نظریه حرکت جوهری و معاد جسمانی او مبنای تحلیل دقیق مراتب قیامت و تطور نفوس انسانی است. بدین‌سان می‌توان نتیجه گرفت که مبانی هستی‌شناختی ملاصدرا نه‌تنها چارچوبی نظری برای تفسیر قرآن فراهم می‌سازد، بلکه نگرش او را به فهم آیات کلیدی قرآن هدایت کرده و الگویی نوین از تفسیر فلسفی قرآن را به میراث نهاده است.