جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارسطو در بیان موضوع مابعدالطبیعه تعابیر متعددی دارد که موجب ابهام در تعیین مقصود نهایی او و شکل گیری دو فهم الهیاتی و هستی شناختی از سرشت مابعدالطبیعه شده است. همبسته با همین مسأله، در آثار کلاسیک و نیز پژوهش های ثانوی، مکرر اشاره شده است که ابن سینا با طرح تفکیک میان موضوع و مسائل مابعدالطبیعه، موجود بما هو موجود را به عنوان موضوع این علم، و خدا و مفارقات را از مسائل آن دانسته و در نتیجه این ابهام را مرتفع نموده است. ولی ارسطو در تعیین موضوع مابعدالطبیعه، وجود را نه مشترک معنوی و نه مشترک لفظی، بلکه از سنخ دیگری دانسته است. و از سوی دیگر وحدت علم را به وحدت موضوع، و شرط موضوع قرار گرفتن یک مفهوم را برای علم، اشتراک معنوی دانسته است. این مقاله با تمرکز بر مفهوم تشکیک در فلسفه اسلامی نشان می دهد که چگونه ابن سینا و ملاصدرا، با مشترک معنوی دانستن مفهوم وجود و در عین حال قائل شدن به حقیقی عینی برای آن، موضوع مابعدالطبیعه را به عنوان حقیقتی نفس الامری در جهان خارج احراز کرده و در نتیجه مابعدالطبیعه را اولاً دانشی درجه اول و ثانیاً ناظر به تمام مراتب وجود دانسته اند.

کانت در نقد عقل نظری خود معتقد است که کلیه براهین اثبات وجود خداوند مبنی بر برهان وجودی است یعنی برهانی که نفی آن ناممکن است. او نقدهای بسیاری بر این برهان روا می‌دارد، از این رو به بیان برهان در قالب برهان فطرت رو می‌آورد. فطرت از نگاه کانت در واقع به معنای نوعی استعداد است که فرد کسب می‌کند. بنابراین کانت فطرت را به عنوان راه جایگزینی برای اثبات وجود خداوند به کار می‌برد. غزالی نیز پس از بیان برهان حدوث، در دور دوم حیات خویش به بحث فطرت رو می‌آورد و فطرت را در معانی مختلفی مانند غریزه و عقل به کار می‌برد. او همچنین فطرت را امری نمی‌داند که از طریق استدلال منطقی به دست آید بلکه به باور او، باور به وجود خداوند از ابتدای خلقت در فطرت ماست. در حالی که کانت معتقد است ما باور به وجود خداوند را در طی حیات خویش کسب می‌کنیم نه این که از روز اول این باور در قالب تصورات در ما وجود داشته باشد.

خداشناسی فلسفی که مربوط به الاهیات عقلانی می‌باشد از دیرباز کوشیده تا در کنار گونه‌های مختلف خداشناسی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های حقیقت قدسی یعنی جنبه «عقلانی بودن آن را مورد کاوش قرار دهد، براهین اثبات وجود خدا نمونه‌هایی بارز از این تلاش‌های عقلی است که امروزه با سيل عظیم انتقاداتی که علیه الاهیات طبیعی شده است نیاز مجددی به احیا و ترمیم آن‌ها احساس می‌شود. (مقدمه) کتاب مذکور با طرح برخی مطالب عام که در همه براهین خداشناسی فلسفی کاربرد دارد، براهين وجوب و امکان (به خصوص تقریر سینوی آن) را که مهم‌ترین برهان خداشناسی فلسفی است مورد توجه خاص قرار داده و ضمن شرح و بسط و بیان روایت‌های گوناگون به بررسی نقدهای آن پرداخته است. این کتاب شامل چهار فصل می‌باشد.

«استنتاج بر پایۀ بهترین تبیین» یکی از روش‌های استدلال در علم است. بر اساس این روش، دانشمند در صدد است با توجه به داده‌‌هایی که از یک حادثه در اختیار دارد و مجموعه فرضیات محتمل، «بهترین تبیین» را انتخاب کند. سوئین‌برن ـ فیلسوف دین معاصر ـ تلاش کرده است از این روش بر اثبات وجود خداوند استدلال کند. وی در مواجهه با رخدادهای مختلفی همچون «وجود عالم»، «نظم عالم»، «معجزات انبیا»، «تجارب دینی» و مانند آن، بهترین تبیین را برای این امور، «وجود خداوند» می‌‌داند و تلاش می‌‌کند این مطلب را به اثبات برساند. از آن‌جا که این روش از دیدگاه این فیلسوف یکی از مهم‌ترین روش‌های تبیین معقول بودن اعتقاد و باور به گزارۀ وجود خداوند است، در این پژوهش در صدد آن هستیم تا در ابتدا به روش توصیفی ـ تحلیلی استدلال مزبور را تقریر کنیم و پس از آن بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، ارزیابی مناسبی را از این روش استدلالی ارائه دهیم.

در این کتاب از برهان‌های فلسفی‌ای که در طول تاریخ فلسفه و کلام غرب برای اثبات وجود خدا اقامه شده، بحث می‌شود. این کتاب شامل نُه فصل می‌باشد.

"این اثر می کوشد براهین اثبات وجود خدا را به روشی نسبتا جدید مورد بررسی قرار دهد. این روش تحت تأثير هندسه اقلیدسی مزایایی دارد که به دقت برهان های فلسفی کمک می نماید. از مزایای این روش می توان به این موارد اشاره نمود: 1.. همه مقدماتی که استنتاج های درون برهان بر آنها استوارند مشخص می شوند. ۲. همه اصطلاحاتی که در یک برهان مورد استفاده قرار می گیرند، در صورتی که قبلا تعریف نشده باشند، پیش از برهان تعریف می شود. ٣. همه استنتاج‌هایی که باید ترتیب داده شود تا از مقامات و تعاریف مذکور به نتیجه مطلوب نائل شود به صراحت ذکر می شود. 4- استنتاج ها تا جایی که مقدور است بسیط‌ترین استنتاج های ممکن است. 5- همانند روش قیاسی، هر گزاره‌ای غیر از اصول، با استنتاج‌های منطقی، از اصول استنتاج می شود و ... اصولی که در این اثر معرفی و بررسی شده اند تا ابتدای این براهین را ایضاح نمایند، عبارتند از: اصل امتناع تناقض، اصل علیت، اصل وجود و واقعیت و اصل وجود ممكن بالذات. نویسنده این اثر ضمن بیان خصایص این روش در بررسی مسائل فلسفی می کوشد در یک مدخل و پنج فصل به بررسی براهین اثبات وجود خدا بپردازد. مدخل این اثر به بررسی دو پرسش می پردازد: ۱. آیا مبحث مربوط به اثبات وجود خدا و صفات و افعال او مبحثی فلسفی است که فیلسوف به اقتضای وظیفه فلسفی‌اش به آن می پردازد یا مبحثی غیر فلسفی است که فیلسوفان متدین به موجب ایمانشان آن را در فلسفه مطرح کرده اند؟ ۲. آیا خدایی که فیلسوفان اثبات یا رد می کنند همان خدایی است که دین مطرح می کند و ایمان به او را خواستار است؛ به عبارت دیگر آیا خدای فلسفه همان خدای دین است؟ نویسنده می کوشد برای پاسخ گفتن به این پرسش ها دلالت واژه خدا در میان فلاسفه را دریابد. نویسنده طی بحثی مفصل در مورد تلقی های فلاسفه از خدا تحت عناوینی چون واجب بالذات، شیء غيرمعلول، علت نخستین، موجود مستقل، فاعل مطلق، موجود بی‌نهایت و نیز ترسیم دیدگاه قرآنی در این باب به این نکته منتقل می شود که اولا: خدای فلسفه موجودی غیر مخلوق است و ثانيا: از دیدگاه قرآن، موجود غیرمخلوق فقط الله است و از این مقدمات این نتیجه حاصل می شود که از دیدگاه قرآنی خدای فلسفه همان الله است. "

بحث پیرامون جهان و شناخت علت مبدأ آن و نیز چگونگی حصول این شناخت، از مهم‌ترین مباحث کلامی به حساب می‌آید و این امر به طور جدی در ادعیه و نیایش‌های ائمه نیز مدنظر قرار گرفته است. پژوهش حاضر با رجوع به مفاهیم دعای عرفه و روایات به بررسی و تحلیل اعتبار و جایگاه براهین کلامی معرفت الهی از منظر امام حسین علیه السلام پرداخته است. مضامین دعا دربردارنده سه نوع معرفت (تجربی، عقلی و شهودی) به خداست. امام علیه السلام معرفت تجربی و عقلی را شرط لازم می‌داند، اما مکرر اذعان و تذکر می‌دهد شرط کافی نیست؛ زیرا ماحصل این دو نوع معرفت به وساطت آثار خلقت و مفاهیم عقلی صورت گرفته، نه شهود و اشراق قلبی. بلکه معرفت اصلی کامل‌تر و صحیح‌تر همان معرفت شهودی که به حسب ظرفیت بنده، خدا نور معرفت خودش را به قلب بنده‌اش عرضه می‌کند. البته شناخت کنه ذات خدا از نظر امام نه‌تنها مقدور کسی نیست، که محال است.

خداشناسی فطری ‌حضوری بیانگر آن است که شناخت خدا در سرشت هر انسانی نهادینه شده و با این موهبت، انسان قادر است رابطه‌اش را با خداوند شهود کند. در این زمینه، دو دیدگاه کاملاً متمایز از سوی اندیشمندان مسلمان مطرح شده است. تعداد بسیار زیادی از ایشان وجود این شناخت را پذیرفته و با دلایل گوناگون درصدد اثبات آن برآمده‌اند؛ اما در مقابل، عده‌ای از اندیشمندان معاصر از اساس، وجود آن را انکار می‌کنند. در پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه‌ها و ادلۀ مدافعان و منکران با دقت مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. نتیجۀ تحلیل و ارزیابی‌های صورت‌گرفته، نشان می‌دهد که هر انسانی تکویناً به خداوند معرفت فطری حضوری دارد. در این پژوهش همچنین نشان داده شده که نظریۀ وجود رابط صدرالمتألهین در تبیین عقلی این مسئله بسیار راهگشاست.