جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی ‌اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تأثر و تشخصی است که معرفت‌های مختلف از عوامل فرهنگی‌ اجتماعی می‌‌‌پذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روش‌ها، ازجمله روش‌‌‌های تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالت‌ها و التزامات آیات قرآن در زمینۀ‌‌‌ معرفت‌شناسی و جامعه‌شناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتی‌ـ‌‌‌‌‌‌‌اجتماعی بهره‌‌‌ گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و به‌‌‌‌ترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. ارادۀ تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر ارادۀ انسان می‌گذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجۀ دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و ارادۀ انسانی در این میان شاخص است. در درجۀ سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان می‌‌‌کوشند. در درجۀ چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تأثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را می‌‌‌توان بر محور کنش‌‌‌های انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنش‌‌‌های انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل ‌‌‌انکاری با شناخت‌ها و روحیات وی دارد؛ به‌‌‌علاوه، ضرورت زندگی اجتماعیْ انسان‌ها را کنار هم‌‌‌ قرار می‌دهد و هویت‌های جدیدی (‌فرهنگی اجتماعی) به‌وجود می‌آورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویت‌‌‌هایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنی‌بر دوستی و هم‌نشینی می‌توان سخن به‌میان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویت‌‌‌های جمعی در ایجاد معرفت‌‌‌های جمعی نقش بسزایی دارند. تأثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل می‌‌‌گیرد. البته همۀ این اثرگذاری‌ها در پرتو احاطه و حضور باری‌تعالی است: «‌وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است‏».

یکی از آموزه‌هایی که قرآن کریم مردم را به آن فراخوانده است امر به معروف و نهی از منکر است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با مراجعه به آراء مفسران قرآن در پی آن است که جهان‌شمولی امر به معروف و نهی از منکر و نیز آثارجهانی آن را مورد بررسی قرار دهد. سؤال اصلی پژوهش این است که آیا امر به معروف و نهی از منکر و آثار آن تنها شامل امت اسلامی می باشد یا در تمام ادیان جریان دارد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که این اصل، ریشه در فطرت انسان‌ها دارد و در میان اقوام گذشته و ادیان پیش ‌از اسلام نیز وجود داشته‌است مانند: مذمت امت‌های گذشته، نفرین حضرت داود و عیسی (ع)، و مذمت قرآن نسبت به احبار و رهبان اهل کتاب، توصیه لقمان به فرزندش در عمل به این اصل. هم‌چنین اطلاق آیاتی که با خطاب «ای انسان» به این فریضه فراخوانده است جهان‌شمولی آن را نشان می‌دهد. عمل به این اصل و ترک آن برخی پیامدهایی فراگیر و جهان شمول دارد. به‌عنوان مثال: «تعالی جامعه»، «نجات از عذاب عمومی الاهی» و «نجات از خسران حتمی». همان‌طور که «دچار شدن به لعنت خدا و انبیاء»، «عذاب سخت جهنم» و «شریک‌بودن در جرم مجرمان»، ازجمله آثار عمومی ترک این واجب الاهی است.

جناب ابوطالب به مدت بیش از چهل سال، در سخت‌ترین فرازهای تاریخ حیات پیامبر (ص)، پیش و بعد از بعثت، حامی آن حضرت بوده‌است. ایشان در تفکر شیعه دارای ایمان و از جایگاه والایی نزد اولیاء الاهی برخوردار است. لیکن به باور برخی از عالمان اهل‌تسنن، بدون ایمان به آیین برادرزاده خویش از دنیا رفته‌است و این عقیده را در آثار ادبی، کلامی، حدیثی و تاریخی خود ابراز داشته‌اند. آن‌ها با توجه به بخشی از روایات که به تفسیر قرآن نیز راه‌ یافته، تلاش کرده‌اند تا نزول برخی از آیات را بر کفر ابوطالب حمل نمایند. این مقاله در صدد آن است تا به نقد و بررسی این دیدگاه تفسیری بپردازد. سؤال اصلی پژوهش این است که چگونه می‌توان در برابر دیگاه برخی از مفسران اهل‌سنت، از ایمان ابوطالب دفاع کرد. در این بررسی، نویسنده با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوا و جست‌وجو در منابع تفسیری، علوم قرآنی و روایی به دفاع از ایمان جناب ابوطالب بپردازد. بررسی‌ها نشان داد که بر پایه آیات قرآن و روایت متقن، ایمان ابوطالب قابل تردید نیست و برخی احادیث درخصوص کفر ایشان از اعتبار کافی برخوردار نیستند.

برای انجام یک پژوهش تطبیقی- قرآنی دربارۀ معنویت، نخست باید معنویت را تعریف کنیم. این واژه در قرآن به‌کار نرفته است و تعریف آن در واقع، تعیین و تحدید دقیق موضوعِ یک پژوهش تطبیقی است. این مقاله جستجویی عقلانی برای دست‌یابی به تعریفی مناسب برای معنویت است، به‌نحوی که بتوان آن را در پژوهش‌های تطبیقی- قرآنی ملاک قرار داد. چنین تعریفی، به اصطلاح یک تعریف اسمی و قراردادی خواهد بود. در یک تعریف قراردادی، بیشتر مناسب بودن آن با اهداف تحقیق مدنظر است تا اینکه نگران صحّت و مطابقت کامل آن با واقع باشیم. بنابراین، در این مقاله، بحث این نیست که معنویتِ درست یا حق، کدام است و چه تفاوتی با معنویتِ نادرست یا باطل دارد، بلکه به‌دنبال تعریفی هستیم که با هدفی مقایسه‌ای در راستای مقایسۀ نظرات قرآن با دیگر دیدگاه‌هایی که دربارۀ معنویت وجود دارد، مناسبت داشته باشد. در نهایت معلوم خواهد شد که مناسب‌ترین تعریف معنویت این است که آن را فرایند جستجوی به نسبت پایدارِ امر قُدسی در زندگی بدانیم.

توحید ربوبی از اصلی‌ترین اعتقادات قرآنی است که بروندادهای تأثیرگذاری در نوع پاسخ به مسائل سیاسی دارد. مسئله اصلی تحقیق این است که اعتقاد به وحدانیت ربوبی- به‌ویژه در بُعد تشریعی- موجد چه پاسخ‌های متفاوتی- نسبت به مبانی غیر توحیدی- به مسائل سیاسی است؟ تأکید فرضیه تحقیق بر این است که پاسخ‌های مبتنی بر این اعتقاد به وحدانیت ربوبی به مسائل سیاسی تمایزات معناداری نسبت به پاسخ‌های مبتنی بر عدم چنین اعتقادی دارند. از جمله امکان‌ ورود به مرحله تفویض تصرفات تشریعی سیاسی فراهم می‌آید؛ قوانین الهی بر تشریعات سیاسی حاکمیت می‌یابند؛ تبعیت از نظام ارزشی سیاسی قرآن لازم می‌شود؛ تشکیل حکومت برای تأمین ‌مطالبات ربوبی در حیات اجتماعی- سیاسی ضرورت می‌یابد؛ حکومت متعهد به تأمین ‌کمال بشر می‌گردد؛ و اختیاراتش محدود به چارچوب تشریعات ربوبی می‌شود. تحقیق به جهت تبیین لوازم عقلی توحید ربوبی تشریعی به روش تفسیر عقلی و در موارد نیاز به استنادات نقلی به روش تفسیری استوار است و به‌تناسب به الزامات دیدگاه‌های رقیب نگاهی انتقادی دارد.

در قرآن‌کریم آیاتی وجود دارد، که بطور ضمنی و تلویحی به موضوعات علمی اشاره می‌کند. هرچند که ابعاد علمی این آیات در زمان نزول قرآن ناشناخته بود، اکنون، مسأله این است که ترجمه نامناسب مضامین و مجازهای علمی، "اعجاز علمی" این آیات را منعکس نمی­­­­کند. هدف از تحقیق پیش‌رو، بررسی ترجمه آیات علمی قرآن به زبان انگلیسی و دستیابی به این مهم است که آیا ارتباطی بین بسندگی1 مقبولیت2 و توضیحی3/ غیرتوضیحی4 بودن در امر ترجمه وجود دارد یا خیر؟ به این منظور پس از انتخاب آیات علمی قرآن براساس چهار تفسیر معتبر ،. چهار ترجمه انگلیسی- آربری، ایروینگ، یوسف علی و صفار زاده- انتخاب شدند. ترجمه‌های مذکور از دیدگاه نظری مدل ترجمه توری و نیز یک دیدگاه تلفیقی-تکمیلی تبدیل5 در ترجمه (مدل چسترمن- زاهدی) بررسی شدند و سپس ترجمه‌ها از لحاظ کیفیت معنایی و انتقال مضمون علمی مورد مقایسه قرار گرفتند. یافته‌‌های تحقیق نشان می‌دهند که بیشترین تعداد تبدیل به ترتیب در ترجمه‌‌های صفارزاده، یوسف علی و ایروینگ وجود دارد. ترجمه‌های مذکور، در مدل ترجمه توری، ترجمه‌‌هایی مقبول تلقی می­شوند. صفارزاده، یوسف علی و ایروینگ -با نوع ترجمه مقبول تر- مضامین علمی را در تعداد بیشتری از آیات انتقال داده‌اند تا آربری که ترجمه‌‌‌‌ای بسنده‌تر دارد. ترجمه‌‌های مقبول‌تر آیات علمی، ترجمه‌‌هایی توضیحی بوده و به‌طور کمی و کیفی معانی ضمنی و تلویحی را بیشتر و بهتر منتقل می­کنند.

این پژوهش با شیوه تحلیلی و توصیفی آرای تفسیری علامه طباطبایی را بر اساس قاعده کیفیت نظریه تحلیل گفتمان پل گرایس- که به شرایط ارتباط زبانی نسبت به مخاطب و زمان سخن پرداخته- در صدد پاسخگویی به این پرسش است که آیا خداوند در نقل مقول‌های قرآنی اعجاز را مقدم داشته یا امانتداری در نقل قول از دیگران را. فرضیات این تحقیق حاکی از آن است که معجزات الهی از لحاظ صداقت خالق خود نیز واجد اعجاز می‌باشد؛ لذا اعجاز قرآن از لحاظ مُعجَز و مُعجَزٌعلیها تام و مطلق است؛ همچنین خداوند به عنوان خالق اعجاز دارای صفات کمالی چون صداقت و... است که در عین متصف‌بودن ذاتی به این صفات، هنگام بیان نقل دیگران در قرآن، صداقت و امانت را بر اعجاز مقدم داشته، عین الفاظ دیگران را به همان شکل منتقل کرده است؛ زیرا نقل سخن با رعایت صداقت و امانت از مخاطب است که با حکمت و کمال الهی سازگار بوده، او را از هر گونه نقصی مبرا می‌دارد؛ اما این امر به معنای عدم اعجاز قرآن در برخی موارد نخواهد بود.

قرائت قرآن به‌عنوان نقطه آغاز بهره‌مندی از سرچشمه وحی و راه‌گشای شفا و سیرابی تشنگان معرفت، یکی از مهم‌ترین مسائل علوم و فنون قرآنی به شمار می‌رود. امری که از همان آغاز، از سوی جبرئیل به پیامبر اکرم (ص) منتقل گشت و به‌عنوان یکی از مأموریت‌های رسول خدا (ص) درباره معجزه خاتم جلوه نمود و سرانجام با درنوردیدن ادوار مختلف و همگرایی مراحل گوناگون به نقطه کمال خود نزدیک شد و به صورت علمی مستقل و یکی از عرصه‌های گسترده مطالعات و تحقیقات قرآنی درآمد. پژوهش حاضر با عنایت بر جایگاه سترگ این دانش، با بررسی تفسیر اجتهادی اشاری «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» و تحلیل عنوان مستقل «القرائات» در سراسر آن، دریافت که این اثر ارزشمند به سبب توانایی تفسیری و پیشینه ادبی مؤلّف در این عرصه متمایز بوده و از گذر بررسی قرائات دهگانه و گاه قرائات شاذ و نقد و بررسی آن از یک‌سو به ارائه داوری‌های ارزشمند در این فن پرداخته و از سوی دیگر با پیوند مفهوم و معنا با کیفیت قرائات، آیینه‌ای روشن در جهت نمایاندن غنای معنایی و اعجاز لفظی و محتوایی قرآن کریم است.