جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پدیدۀ انوار رنگین در جهان طبیعت، واقعیتی عینی است. علم اپتیک فیزیک، برای ظهور چنین پدیده‌ای پاسخی علمی دارد؛ از طرفی، مشاهدات باطنی انوار رنگین عرفای اسلامی نیز حقیقتی انکارناپذیر بوده و جنبه‌ای تعبیری و تفسیری دارد. شهاب‌الدین یحیی سهروردی در رساله‌اش فی حقیقه ‌العشق، گوهرهای وجودی حُسن، عشق و حُزن را سه صفت نورانی پدیدآمده از عقل ‌دانسته، اما به این صفات ماهیتی رنگین نداده است. پژوهش حاضر با هدفی بنیادین بر اساس ویژگی‌های ذاتی گوهرهای سه‌گانه، برایشان ماهیتی رنگی معیّن کرده ‌‌‌است. این انوار رنگین در چرخۀ ترکیبات خود رنگ‌های ثانوی داشته که به‌موجب آن، ویژگی‌ها و مظاهر جدیدی را به وجود آورده‌اند. شایان ذکر است که اساس تحلیل مقاله بر پایۀ تقریرات عرفای اسلامی و علم اپتیک فیزیک صورت گرفته و مبانی‌ای رنگی‌عرفانی از آن استخراج شده است که نشانگر هماهنگی مراحل سیروسلوک عارف با صفات و رنگ‌هاست. ضرورت چنین تحلیلی، نشانگر اهمیت نمادین انوار رنگین و معناداری‌شان بوده و موجب شکل‌گیری نظریات هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌شود. منابع مطالعاتی تحقیق به‌شیوۀ کتابخانه‌ای بوده و به روش توصیفی‌تحلیلی انجام پذیرفته‌‌ است. با توجه به تأکید بر ترکیبات رنگ نور، نه ترکیبات مواد رنگی، نتایج حاصل از پژوهش آن شد که می‌‌توان با در نظر داشتن صفات سه‌گانه‌ای چون حُسن، عشق، حُزن و معادل انوار رنگین آن، و در ترکیبات ثانوی‌شان، صفات جدیدی چون آگاهی، عرفان و حیرت، معادل نورهای رنگین آنان را نیز تعیین کرده و چرخه‌ای از انوار رنگین به‌مثابۀ سیر نزولی (اشراقی) و صعودی (شهودی) به نمایش گذاشت.

یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مسائل در حیطۀ قوس صعود، مباحث مربوط به انتهای قوس صعود و مسئله فناء فی اللّٰه است. در مقاله پیش رو به بررسی تطبیقی این مسئله از منظر سردمداران سه مکتب مهم فلسفه اسلامی یعنی ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا می‌پردازیم. دو مبحث حرکت جوهری نفس و اتحاد ـ چه اتحاد عاقل و معقول و چه اتحاد نفس با عقل فعال‌ـ ، به عنوان بنیادی‌ترین اصول مٶثر در کیفیت تبیین و ترسیم فناء فی اللّٰه به حساب می‌آیند. برای ابن سینا به خاطر نفی حرکت جوهری نفس و نفی اتحاد و همین طور عدم صراحت در عبارات عرفانی‌اش، نمی‌توان قول به فنای حقیقی را قائل شد. همین طور سهروردی مبانی مشابهی با ابن سینا دارد و با عدم قول صریح به حرکت جوهری نفس و با نفی اتحاد، معنایی خاص و غیر حقیقی از فنا را ارائه می‌دهد و آن را به شدت توجه انسان پاک و طاهر به مبادی عالیه و دست دادن یک حالت روحانیه با جذبه شدید و حالت استغراق معنا می‌کند. اما ملاصدرا با داشتن مبانی و اصول خاص خود ـ از جمله اثبات حرکت جوهری نفس و پذیرش اتحادـ ، فنا را به صورت حقیقی می‌پذیرد و به علاوه، نقطۀ پایانی قوس صعود را چیزی بالاتر از دیدگاه ابن سینا و سهروردی می‌داند و به فنای حقیقی فی اللّٰه قائل است.

در دیدگاه سنتی، استعاره امری تزیینی و مربوط به زبان ادبی و قابل حذف از زبان علمی و فلسفی است. هم­چنین مطابق این دیدگاه، مبنای شکل­گیری استعاره، شباهت عینی بین دو پدیده است. اما در دیدگاه معاصر نه تنها زبان ادبی بلکه زبان علمی و فلسفی نیز استعاری است و مبنای شکل­گیری استعاره علاوه بر شباهت­های عینی، انواع شباهت­های ساختاری غیرعینی و هم­بستگی در تجربه نیز می­تواند باشد. در دیدگاه معاصر، استعاره، انتقال الگوی استنباطی حوزه مبدأ به حوزه مقصد است. مطابق این رویکرد، مفاهیم فلسفی از طریق استعاره­ها مفهوم­سازی می­شوند. لیکاف و جانسون معتقدند خودِ ذهن و فرآیندهای ذهنی توسط استعاره مفهوم­سازی می­شوند. در این مقاله نشان داده می­شود شیخ اشراق نیز ذهن و کنش­های ذهنی را توسط استعاره ساختاربندی می­کند. جنبه­های مختلف ادراک در معرفت­شناسی سهروردی توسط مفاهیمی مانند دیدن، اشراق، دست­کاری اجسام، ساختمان، محاسبه ریاضی و حرکت مفهوم­سازی می­شوند.

در این الفیه (هزار بیتی) که در قرن دوازدهم هجری سروده شده است، رسالۀ هیاکل النور سهروردی به نظم درآمده است. الفیة حاضر در بحر رجز و به صورت قصیده سروده شده است و بدین جهت می‌توان آن را «اُرجوزه» نیز نامید. این رساله دارای شرحی جداگانه است و توسط شخصی به نام «حسن الکردی» سروده و شرح شده است. مطالب شرح وی بیشتر برگرفته از شرح جلال الدین دوانی بر رسالة هیاکل النور است و در کنار آن از آثار فلسفی دیگری نیز استفاده شده است. وی در دمشق اقامت داشته است و پس از تالیف الفیه، شرح آن را در سال1170 قمری (بر اساس حروف ابجد، معادل واژة «غسقی») به پایان رسانده است. چنان که در مقاله نشان داده شده است، برخلاف نظر هلموت ریتر که مؤلف این رساله را حسن بن محمد زیباری کردی دانسته است، مؤلف این رساله را نمی‌توان هیچ یک از کسانی دانست که در کتاب‌های تراجم با عنوان حسن الکردی معرفی شده‌اند. بدین جهت در مورد مؤلف این الفیه و شرح آن اطلاعاتی در دست نداریم. نسخۀ منحصر به فرد الفیه به شمارۀ 2486 در کتابخانۀ سلیمانیّه ترکیه نگهداری می‌شود. در این مقاله رسالة الفیه تصحیح و منتشر شده است. به دلیل منحصر به فرد بودن این نسخه، از شیوة تصحیح بر مبنای نسخة اساس استفاده شده است و اشعاری که در شرح الفیه، به صورت مزجی تکرار شده‌اند، به عنوان نسخة دوم در تصحیح مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

پیوند فلسفه افلاطون و حکمت اشراقی را صرف‌نظر تصریحات سهروردی درباب افلاطون به‌عنوان برجسته‌ترین حکیم صاحب شهود، می‌توان از طریق واکاوی قرابت‌های این دوفیلسوف درپرداختن به معانی کلیدی که به‌تعبیر سهروردی در«خمیره ازلی حکمت» ریشه دارند، بازشناخت. طبق این روش که فراترازپژوهش‌های تاریخی است، آثار این دو فیلسوف از جهتی مقایسه می-شوند که واجد مضامین سلوکی و معنوی‌اند. غایت فلسفه راستینی که افلاطون و سهروردی بدان اشتغال داشته‌اند سعادت بوده واین سعادت همان تشبّه به اله است. ازاین‌رو، مضمون بنیادی دراین فلسفه عبارت است ازسنخیت حقیقت انسان باحقایق الهی که براثرتعلق یافتن به تن فراموش شده‌است. بدین‌ترتیب اصل آغازین فلسفه به‌عنوان نوعی سلوک معنوی تذکار خود الهی به‌عنوان استعدادی درانسان برای حصول آن غایت است. سهروردی و افلاطون علاوه‌بر بحث نظری دربارة این مضمون، بابیان رمزی نیز بدان پرداخته‌اند. درآثار سهروردی، به‌صورت متمرکز دررساله‌های تمثیلی، و در افلاطون نیز، در گفتگو‌هایی نظیر جمهوری و فایدروس می‌توان رمز‌هایی که درمقام این تذکارند بازشناخت. رمز‌‌هایی نظیر خارپشت، قطره شبنم، پرنده، قلب و جام‌جهان‌نما، و رمز‌‌های همبسته باآن‌ها، نظیر اسارت دردام و چرم و چاه همگی نمودار وضعیّت دوگانه بشرند: آسمانی و زمینی. این معانی رادرافلاطون بارمز‌هایی نظیرارابه بالداروچشم جان،ودرمقابل باهیولای توفونی، گلاوکس دریایی ونیزدرپیوندبارمز‌های اسارت درغار و دفن‌شدن درقبر می‌توان بازشناخت.

موضوع مابعدالطبیعه که در فلسفه­ی یونان و به‌ویژه در کتب ارسطو طرح شده بود، پس از ترجمه­ی آن‌ها به زبان عربی، در آثار اندیشمندان مسلمان بسط یافت. اغلب ایشان مشهورترین موضوع نزد معلّم اوّل، یعنی «موجود از حیث موجودیت» را برگزیدند، گاه نیز تحت تأثیر کلمات دیگری از ارسطو، «اسباب برین» و گاه به دلیل گرایش­های دینی خود، «واجب الوجود» را موضوع فلسفه­ دانستند. پژوهش پیش رو عهده­دار دیدگاه مبتکرانه­ی حکیم سهروردی در این مسئله است. روش بحث نویسندگان، تلفیقی از توصیف تاریخی، تحلیل و مقایسه است. سهروردی در آثار به سبک مشّائی، ظاهراً دیدگاه ابن­سینا را پذیرفته، با ادبیات مشّائی، عنوان «موجود از حیث موجودیت» را بر سایر موضوعات مطرح درباره­ی فلسفه ترجیح می­دهد و صرفاً در مواضعی، واژه­ی «وجود» را به لحاظ معنای مصدری آن، جایگزین «موجود» می­کند. اما در حکمة الإشراق، با نظام مفهومی نوینی مواجهیم که به مقتضای آن، «شی‌ء» به عنوان بدیهی­ترین مفهوم به جای موجود و وجود می­نشیند و فارغ از هر قیدی، موضوع متافیزیک اشراقی قلمداد می­شود. سهروردی از ابتدا، شی‌ء را مقسم نور و ظلمت قرار می­دهد و در پی آن، سایر مفاهیم حکمت اشراقی شکل می­گیرند. از نتایج مهم این رویکرد، نفی اعتباریت ظلمت و طرد انگاره­ی هم­سانی نور با وجود است که شارحان حکمة الإشراق به درستی آن دو نکته را تبیین نکرده­اند. اتّخاذ «شی‌ء» به عنوان موضوع متافیزیک، بعدها با تقریراتی متفاوت، در آثار برخی حکیمان نظام­ساز، از جمله رجب­علی تبریزی و شاگردان وی تبلور ­یافته است.

چکیده: بررسی دقیق آثار برخی حکما و عرفای ایرانی اشتراکاتِ معنادارِ آن‌ها را نشان می‌دهد که این موضوع حاکی از پیوستگی روش آن‌ها است. مولانا شاعری است که بنابر گواهی تذکره‌ها و آثار خود وی، از حکما و عرفای پیش از خود تأثیر پذیرفته است. ازسوی‌دیگر شیخ شهاب‌الدین سهروردی، حکیمی است که با نگاه خاص فلسفی- عرفانی بر آرای عرفانی پس از خود تأثیر گذاشته است. نگاهی گذرا به تألیفات سهروردی این ظن را تقویت می‌کند که مولوی در سرایش مثنوی به آن‌ها نظر داشته است. یکی از ساحات مهم در طرزِ بیانِ عرفا و فلاسفه بهره‌گیری از تمثیل و حکایت است. آثار فارسی سهروردی که در آن زبانِ شیخ به زبان آثار عرفانی نزدیک شده، سرشار از تمثیل‌ها و حکایات است. نگاهی گذرا به آثار فارسی سهروردی خواننده آشنا با مثنوی را به مشابهتهایی معنادار میانِ تمثیل‌ها و حکایات این آثار رهنمون می‌کند. در این تحقیق در پی آن هستیم که ساختار و محتوای این تمثیل‌ها را به صورت تطبیقی و با شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی کنیم.

ادبیات داستانی در میان انواع ادبی از جایگاهي ویژه برخوردار است و در میان انواع ادبیات داستانی ادبیات کودک بدليل نقش آن در رشد و پرورش پایه¬های تفکر، اهميتي بسيار دارد. شیخ اشراق، در مقام فیلسوف بزرگ ایرانی و مسلمان که پایه‌گذار مکتب فلسفی اشراق است، برای بیان اندیشه¬های فلسفی و عرفانی خود از ادبیات داستانی بهره گرفته ¬است. ساده¬سازی و تبدیل این مفاهیم متناسب با بیان کودکان، راهی برای ورود و آشنایی با اندیشه¬های ناب این فیلسوف است. داشتن مفاهیم فلسفی قابل بحث و مفهوم برای کودکان، قابلیت چالش و گفتگوی جمعی، داشتن محتوای برانگیزاننده و داشتن شخصیتهایی مشابه کودکان که در تجربه زیسته کودک بتوانند شریک شوند، از ويژگيهای داستانهای مناسب برای طرح در «فلسفه و کودک» است. نشر ثالث در سال 2019ـ2018 و به سفارش سازمان یونسکو در ایران، شش جلد مجموعه داستانی با نام ناکجاآباد و با الهام از اندیشه¬های سهروردی منتشر کرده است. در پژوهش حاضر بصورت مورد¬کاوی، این -مجموعه داستانها، از جهت بکارگیری مفاهیم فلسفی در آنها بررسی شده ¬است. چیستی مفاهیم فلسفی موجود در این¬ داستانها و همچنین تحليل مؤلفه¬های کارآمدی داستانهای فکری در این مجموعه، نشان ميدهد که این داستانها برای مباحث فلسفی در حلقه¬های کندوکاو فکری قابل استفاده هستند.

تصاویر مرکزی یا کلان‌استعاره­ ها در مقام گزاره­ حاوی اندیشه­های نابی‌اند که از تجربه­های شخصی عارف نشأت می ­گیرند. ازاین‌رو، رمزگشایی و تبیین معانی ثانویۀ آن­ها جهان­بینی عارف را بیش از پیش آشکار می­کند. این تصاویر ایماژهایی معرفتی‌اند که هم در شکل تجلی سطحی و هم شهودی قابلیت بروز دارند. این جستار به بررسی پیوند خورشید از یک سو با مفاهیم فلسفی و اسطوره­ای (عقل فعال و نورالانوار) و از دگر سو با ایماژهایی چون سیمرغ، درخت، کیخسرو و پیر سعی دارد کارکرد تصویر خورشید را به‌عنوان رمزی که با معنی به وحدت رسیده است، تبیین نماید. یکی از دستاوردهای این پژوهشِ توصیفی و تحلیلی، تجلی شهودیِ پدیدار خورشید است که اسباب تمایز داستان­های رمزی سهروردی را فراهم می­کند؛ به‌نحوی که سبب می­شود خورشید سطوح زبانی را پشت سر نهد و به یک «معنی­واره» یا ادراکی مفهومی تبدیل شود. دستاورد دیگر، درهم تنیدگی تصویر و معنا در نظام فکری و زبانی سهروردی است که بیان­کنندۀ دو رهیافت محوری است: این تصاویرند که معنی را می­سازند نه معانی تصاویر را. و دیگری، ایماژهای پدیداری هویت مشترکی را بین دریافت ذهنی و جسم برونی­ ایجاد می­کنند. بنابراین چنین تصاویری علاوه بر گریزپذیری و غامض بودن، لغزان و نامشروط نیز هستند و برای معانی متعدد به‌کار می­ روند.