جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫بسياري از انديشمندان درباره شخصيت و قيام امام حسين عليه السلام به اظهار نظر پرداختهاند. شهيد مطهري و دکتر شريعتي دو شخصيتاند که با دو روش و از دو منظر به اين موضوع پرداختهاند. اين پژوهش در چهار فصل به بررسي ديدگاه اين دو شخصيت و نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه آنها پرداخته است. از نظر شهيد مطهري، کليد شخصيت سيدالشهدا عليه السلام حماسه، شور، عظمت، صلابت، ايستادگي و حق پرستي است. او تجسم مکتب اسلام و رهبري بي نظير است. قيام او براي خدا و در راه خدا بود. علل قيام حضرت، امتناع از بيعت، دعوت مردم کوفه، و مهمترين آنها امر به معروف و نهي از منکر بود. از اهداف اين قيام، احياي دين خدا، اصلاح امت، تلاش براي تشکيل حکومت اسلامي و شهادت طلبي در راه خدا بود. از پيامدهاي اين قيام، احياي کتاب و سنت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم ، نجات اسلام، تفکيک ميان اسلام و خلافت اسلامي، و نابودي بني اميه بود. درسها و پيامهاي عاشورا، عزت و کرامت و آزادگي، بيداري و قيام عليه ظلم و طاغوت، درس امر به معروف و نهي از منکر، حفظ دين و تحقق احکام خدا، زنده کردن روح حماسي، بصيرت و مبارزه با قشريگري، صبر و پايداري، و معنويت و معرفت بود. با بررسي ديدگاههاي دکتر شريعتي در اين موضوع، ميتوان به اين نتيجه رسيد که هر دو متفکر بر اهميت و بي بديل بودن اين شخصيت و قيام جهاني و تاريخي سيدالشهدا عليه السلام تأکيد دارند. همچنين در اغلب موارد مانند ضرورت تحريف زدايي، مبارزه با خرافات و بدعتها و اکتفا نکردن به اشک و روضه و تأکيد بر درسهاي گوناگون علمي، عملي، اخلاقي، تربيتي و سياسي نظير دفاع از احياي دين، احياي سنت امر به معروف و نهي از منکر، و ... ديدگاهي مشابه دارند. تفاوت عمده اين دو، در نوع نگاه و روش تحقيق آنهاست. مطهري با معيارها و مباني ديني و عقلاني به تبيين و تحليل اين موضوع پرداخته و شريعتي با استفاده از روش و چارچوب نظريههايي به مسئله پرداخته که در فلسفه تاريخ، به ويژه نظريه تضاد تاريخ مارکسيسم مطرح است. تفاوت اصلي ديگر، در استفاده شريعتي از روشهاي برون ديني (فلسفه تاريخ) در تحليل اين واقعه است. شايان ذکر است که نگارنده پايان نامه، بر اساس ديدگاههاي شهيد مطهري، مباني فکري دکتر شريعتي پيرامون قيام امام حسين عليه السلام را به ويژه در مورد تشبيه به تضاد تاريخي مارکسيستي، نقد کرده است.

‫اومانيسم، عقلگرايي، علمگرايي، ماديگرايي، سکولاريسم و ليبراليسم، به عنوان عموميترين مباني نظري غرب مطرح هستند. اين پژوهش در چهار فصل به ديدگاه شهيد مطهري و علامه اقبال لاهوري درباره اين مباني پرداخته است. هر دو متفکر با پذيرش تأثير پذيري تمدن جديد غرب از تمدن اسلامي در بسياري از زمينههاي علمي، در عرصههاي مختلف هستي شناسي، معرفت شناسي، انسان شناسي، دين شناسي و... بر مباني غرب خدشه وارد کرده و ريشه بسياري از عقايد جديد غربي را فرهنگ مسيحي و شرايط اجتماعي حاکم بر آن قرار داده و حساب اسلام، از مسيحيت و غرب را کاملاً جدا ميدانند. از اين رو، انکار عالم غيب، انحصار هستي در محسوس و ماده، اثبات موجوديت زميني انسان در برابر خدا محوري، تأکيد بيش از حد به عقل تجربه مدار و علوم حسي، عدم دخالت دين در امور اجتماعي و سياسي، فردگرايي، پافشاري بر حقوق در برابر تکليف و... را به بوته نقد کشيدهاند. تأکيد هر دو بر اين است که جهان بيني اسلامي نه تنها همه ابعاد وجودي انسان، فرد، اجتماع و زندگي مادي و معنوي را در بر ميگيرد؛ بلکه از افراط و تفريطي که غرب در پيش گرفته، پرهيز کرده و مباني و انديشههاي واقعي تکامل و اصلاح بشريت را ارائه ميدهد. البته ميان ديدگاههاي اين دو، تفاوتهايي هم هست که بيشتر به نظام معرفتي و روش انديشيدن اين دو بازميگردد. اقبال نسبت به افکار غربي، از خود پذيرش نشان ميدهد و به عقل استقرائي و علوم و روش تجربي، اهميت زيادي ميدهد و با عقلگرايي محض فلسفي مخالفت کرده و آن را با روح قرآن کاملاً ناسازگار ميداند. ولي تأکيد اصلي شهيد مطهري بر اصالت و غناي فرهنگ اسلامي و به ويژه پويايي اسلام واقعي و معارف شيعي اهل بيت? است. ايشان روش تجربي را در امور دين شناسي کافي ندانسته و نقش بسيار مهم عقلگرايي فلسفي و روشهاي عقلي را يادآور ميشود. نتيجه اينکه، هر دو به خاطر اهداف و آرمانها، با غرب و مباني آن، فعالانه و منتقدانه مواجه شدند و تأکيد اصلي هر دو، بر شناخت اسلام و مباني و اصول آن است.

---

‫مهم‌ترين مباحثي که در طول تاريخ بشر، انديشه انسان را به خود مشغول داشته، سه محور خداشناسي، جهان شناسي و انسان شناسي است و در اين ميان، انسان شناسي راهگشاي خداشناسي بوده و جهان شناسي هم از انسان شناسي جدا نيست. اين پژوهش در چهار فصل، انسان شناسي را از ديدگاه شهيد مطهري به عنوان يک فيلسوف و متکلم برجسته مسلمان و کريشنا مورتي فيلسوف و روان شناس برجسته هندوئيسم بررسي کرده و به معيار انسانيت و انسان نمونه و ايده آل از ديدگاه اين دو متفکر پرداخته است. شهيد مطهري و کريشنا مورتي، هر دو فيلسوف حقيقتگرا هستند و انسانشناسي را مقدمه‌اي براي خداشناسي مي‌دانند. اصول اساسي تعليم و تربيت، محورهاي اسلامي انسان شناسي، فرد و جامعه، آزادي، ويژگي‌هاي انسان سالم، مرگ و حيات پس از آن و مشکلات انسان و راه حل آن، از موضوعاتي هستند که از ديدگاه اين دو متفکر، بررسي شده است. نتيجه بررسي اين است که هر چند هر دو متفکر در مبناي اساسي خود اختلاف نظر دارند و از نظر شهيد مطهري «فطرت» سنگ بناي انسان شناسي و از نظر کريشنا مورتي، «عشق» مبناي اصلي است و در بعضي مسائل جزئي‌تر ديگر هم اختلاف نظر آن دو مشهود است؛ ولي در بيشتر مسائل، هر دو متفکر داراي اتفاق نظر هستند و در بيشتر ويژگي‌هاي انسان سالم هم اشتراک نظر دارند. هر دو، نظام آموزش و پرورش را کامل نمي‌دانند و اصولي را براي اصلاح آن پيشنهاد مي‌دهند؛ هر چند که در اين اصول با هم اختلاف دارند. هر دو آزادي را براي انسان ضروري مي‌دانند. البته از نظر شهيد مطهري، آزادي همراه با ايمان اهميت دارد و آزادي، خود هدف و مقصد نيست؛ بلکه گذرگاهي است براي دستيابي به هدف‌هاي برتر. هر دو به دين و دينداري اهميت مي‌دهند. البته يکي فيلسوف اسلامي است و ديگري فيلسوف هندوئيسم. از نظر يکي کليديترين اصل «فطرت» است و از نظر ديگري «عشق». از نظر شهيد مطهري، مهم‌ترين اختلاف انسان با حيوان، در نياز به معنويت و امور روحي و رواني است و از نظر کريشنا مورتي، چنين چيزي ملاحظه نشده است. کريشنا مورتي به فرد اهميت مي‌دهد و البته اجتماع را انکار نمي‌کند؛ ولي شهيد مطهري هم اصالت فرد و هم اصالت اجتماع را مي‌پذيرد.

---

---

---

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

‫پايان نامه حاضر مي‌کوشد با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ديويد هيوم يکي از مشهورترين فلاسفه تجربه گرا و ماترياليست هاي غرب و نظريات استاد مرتضي مطهري( به عنوان يکي از متفکرين مطرح در عرصه فلسفه و کلام اسلامي را درباره اصل عليت و قواعد فلسفي مربوط به آن بررسيده و ارتباط اين اصل و قواعد آن با مقولاتي همچون: خدا، طبيعت، تجربه، جبر و اختيار، معجزه و... را تجزيه و تحليل کند. اين پژوهش در چهار فصل، زواياي فکري هر کدام از اين دو فيلسوف را در زمينه اصل عليت و قواعد مربوط به آن منعکس کرده است. در فصل اول نخست به صورت اجمالي زندگاني و شخصيت ديويد هيوم و شهيد مطهري واکاوي شده، آن‌گاه سير تاريخي بحث عليت و مفهوم شناسي آن، تعريف لغوي و اصطلاحي عليت، ملاک نيازمندي به عليت و نظريات مختلف دراين باره تبيين مي‌گردد. نويسنده در فصل دوم به تحليل اصل عليت پرداخته و نوع نگارش ديويد هيوم از پديده علت و معلول، شاخصه‌هاي عليت و تحليل شهيد مطهري از اين اصل را با يکديگر مقايسه کرده و تفاوت ديدگاه‌هاي آن‌ها در اين زمينه و نيز درباره منشأ ضرورت و تصور عليت را منعکس مي‌سازد. در فصل سوم ادلّه نفي عليت از جانب ديويد هيوم و دليل‌هاي اثبات آن از جانب شهيد مطهري مطرح گرديده و ديدگاه‌هاي هيوم در نفي علت و معلول نقد و ارزيابي شده است. رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر، مانند خداوند و نقش او در حدوث و بقاي جهان، آفرينش هستي، طبيعت و تجربه، جايگاه افعال انسان در اختيار او و مسأله معجزه، از مباحث فصل چهارم اين نوشتار محسوب مي‌شود، که در آن ديدگاه ديويد هيوم درباره اصالت داشتن طبيعت و معرفت حسي و تجربي و تأکيد شهيد مطهري بر معرفت عقلاني به عنوان معرفتي فراتر از معرفت حسي و تجربي، ادله قائل شدن به جبر و رابطه معجزه با قوانين طبيعت از منظر اين دو فيلسوف بيان مي‌شود. در پايان و در يک تطبيق و نتيجه‌گيري اجمالي، اشتراک نظرها و اختلاف نظرهاي ديويد هيوم و شهيد مطهري درباره اصل عليت، رابطه علت و معلول و رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر به تصوير درآمده است.

‫جهان‌بيني مبتني بر معرفت‌شناسي است، و از راه‌هاي متعددي چون علم، فلسفه و مذهب مي‌توانيم به جهان‌بيني رئاليستي و مطابق با واقع نائل گرديم. از ديدگاه شهيد مطهري جهان‌بيني الهي با براهين عقلي قابل اثبات بوده، و از راه‌هاي فطرت، عقل، عشق و عبادت مي‌توان به معرفت خدا دست يافت. از سوي ديگر، مساله اميد به آينده و نيز تعهد اخلاقي و مسئوليت‌پذيري فقط بر اساس جهان‌بيني الهي معقول و متصور است. در مجموع شهيد مطهري قائل به جادوانگي اخلاق و امور معنوي بوده، و طبعاً براي بعضي از احکام عقل عملي در رابطه با غايت، واقعيت عيني قائل است. او همچنين به رابطه عميقي بين عقل نظري و عقل عملي يا جهان‌بيني و ايدئولوژي معتقد است. از سوي ديگر، شهيد صدر در جهت اثبات جهان‌بيني الهي در ابتدا مي‌کوشد تا ادعاي مارکسيسم مبتني بر ايدئاليستي بودن جهان‌بيني الهي را رد کرده، و رئاليستي بودن آن را به اثبات برساند. از ديدگاه شهيد صدر، هم به‌دليل فلسفي و هم بر اساس دلايل تجربي، خدا و امور ماورايي قابل اثبات است. همچنين شهيد صدر معتقد است که ايدئولوژي مبتني بر جهان‌بيني است. نتيجه اين که جهان‌بيني در واقع شناخت هستي است، و هستي‌شناسي جز با عقل و حمايت وحي ميسر نيست. از ميان جهان‌بيني‌هاي مختلف مذهبي، فلسفي، علمي و عرفاني، فقط يک جهان‌بيني حق است، و آن همان است که با براهين فلسفي اثبات مي‌گردد؛ همان که در سطح کلي، جهان‌بيني اسلامي و ايدئولوژي اسلامي منطبق بر آن است، هر چند ممکن است در جزئيات و مصاديق آراي مختلفي در ميان پيروان آن وجود داشته باشد. بنابر اين، از ديدگاه اين دو انديشمند مسلمان، که با رويکرد فلسفي کلامي به تفسير دين مي‌پردازند، عقل و دين دو امر بيگانه از هم نبوده، و چه بسا از لحاظ رتبه در مباحث هستي‌شناسي، تقدم از آن عقل باشد که به اثبات مباني دين مي‌پردازد.