جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ينطلق أركون في أطروحاته النقدية للفكر العربي الإسلامي، من مفاهيم رئيسية ثلاث، تصدرت تقريبا كل دراساته وإن كان ذلك بأشكال مختلفة وهي: الدين، الدولة، الدنيا، ما من شك أن تصور أركون يعتبر امتدادا للفكر الإنسانوي المثمر الذي سيطر لمدة طويلة على الحضارة العربية الإسلامية في فتراتها المزدهرة، ،إن مشروع نقد العقل الإسلامي، عند أركون لم يكتف بالإسلام كمدونة دينية، بل تعداه إلى العقل اللاهوتي عند أهل الكتاب والبحث في الجذر المشترك بين هذه الكتب السماوية ليتحول بذلك هذا المفهوم إلى مفهوم أنتروبولوجي-تاريخي، يبحث في أركيولوجيا المفاهيم وأنظمة الفكر ومختلف الإبستيميات والقطائع التي حددت مسار هذه الأنظمة العقائدية على مر التاريخ ، محاولا بذلك الكشف عن زيف التصورات الإيديولوجية – اللاهوتية، التي سيطرت عليها منذ قرون وعلاقتها بالفاعلين الاجتماعين المختلفين الذين ما فتئوا على مر التاريخ يتلاعبون بالمقدس والمشروعية الدينية موظفين إياها في الرهانات الدنيوية ، إنها العقلية الثاقبة لمحمد أركون زعيم التنوير الإسلامي بعد ابن رشد التي استعملت كل أدوات الحداثة من أجل إبراز صورة الإسلام الحقيقية ونزعته الإنسانوية المغيبة.

«اومانيسم» يكی از جنبش های فرهنگی ـ انسـانی و حاصـل دوران رنسـانس و روشـنگری غـرب است كه در معنای اعم، خود آزادی و حيثيت انسانی را هدف قرار داد؛ لكن بعدها و به عبـارت ديگر در معنای اخص خود، به نوعی افراط در انسانگرایی انجاميد. مقاله حاضـر، سـير تـاريخی اومانيسم را درغرب ترسيم كرده، در پی اين رهاورد است كه آيا بايد اين انسانگرايی غربی را همانگونه كه هست، وارد جهان اسلام كرد يا اينكه می توان نوع واقعگرايانه تـری از اومانيسـم و انسانگرايی را در پيشينه تفكر جهان اسلام مشاهده كرد؟ افزون بر اين، چه نقاط تشابه و تفـارقی ميان انسانگرايی اسلامی و نوع راديكال آن در غرب وجود دارد؟ مقاله حاضر با پاسـخ بـه ايـن پرسشها در نهايت انسانگرايی واقعگرايانه ای را در آثـار فلاسـفه، متكلمـان و عرفـای مسـلمان به تصوير می كشد كه در عين داشتن برخی صور خـاص خـود، جهـات مشـابه و مفـارقی نيـز بـا اساس و محور انسانگرايی غرب دارد.

نوع برخورد و عکس العمل اندیشمندان عرب در برابر روشنگری و مدرنیته، تعیین کننده دستگاه نواندیشی آنان است. رویکرد اقبالی برخی از این اندیشمندان به اندیشه روشنگری و روشنفکری غربی، با گرایش به ارزش های مدنی و ویژگی های فکری و فلسفی تمدن اروپایی آغاز شد. سپس این رویکرد با گرایش به مطالعات جدید علوم انسانی مانند ساختارگرایی، زبانشناسی، هرمنوتیک، معناشناسی و انسان شناسی، توسط گروهی از روشنفکران برجسته و معاصر عرب همچون محمد عابد الجابری و محمد ارکون به گستره نقد عقل عربی- اسلامی، یا همان نقد اندیشه های سنتی اسلامی گام نهاد. نوشتار حاضر بر آن است تا با توضیح مقدمات فکری این دو اندیشمند، هم به مقوله بنیادین نقد عقل عربی- اسلامی در اندیشه متفکران یاد شده بپردازد و هم دستگاه نواندیشی آن دو را بازگو و مقایسه کند.

یکی از موضوعات مورد توجه اندیشمندان اسلامی، واکاوي در علت هاي انحطاط جامعه مسلمانان است که ضرورت و اهمیت پرداختن به آن، بر کسی پوشیده نیست. در این واکاوي برخی روشنفکران مسلمان عقل اسلامی را یکی از مهمترین علل انحطاط جهان اسلام می دانند . محمد ارکون از دو روش آسیب شناختی و تطبیقی براي نقد عقل اسلامی بهره می گیرد. نوشتار حاضر، بررسی روش تطبیقی وي در نقد عقل اسلامی است. او در این روش با یکسا ن پنداشتن عقل کلیسا و عقل اسلامی، می کوشد ناکارآمدي عقل دینی را اثبات کند. ارکون عقل دینی را با عقل هاي فلسفی ، علمی، مدرن و پست مدرن مقایسه کرده و معتقد است، به حاشیه رفتن عقل دینی در غرب توسط عقل هاي مذکور، علت آغاز پیشرفت هاي مادي غرب است. در اینجا سؤال اول این است که آیا یکسان پنداري عقل کلیسا و عقل اسلامی صحیح است؟ دوم اینکه نگاه تطبیقی ارکون بین عقل اسلامی و عقل هاي پی شگفتۀ غربی چه اندازه اعتبا ر دارد؟ مقالۀ حاضر بعد از مفهوم شناسی واژگان کلیدي، در چهار بخش به نقد و بررسی نگاه تطبیقی ارکون بین عقل اسلامی با عقل فلسفی، عقل علمی، عقل مدرن و در نهایت عقل پست مدرن می پردازد. نظر نویسندگان این است که بی توجهی به تفاو تهاي عقل کلیسا و عقل اسلام اصیل، باعث اشتباه ارکون در نگاه تطبیقی بین عقل اسلامی و عقل غربی شده است؛ بلکه فاصله گرفتن از ویژگی هاي عقلانیت اسلام اصیل که توسط مفسرین واقعی آن یعنی اهل بیت نبی مکرم اسلام تبیین می گردد، خود یکی از علل اصلی عقب ماندگی مسلمانان است.