جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر، بازنمایی دقیق ماهیت ایمان از رهگذر تحلیل دیدگاه علامه‌طباطبایی و جان‌هیک از نواندیشان نامدار معاصر است. در این مقاله با رویکردی نظریه‌پردازانه و به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تطبیقی نگرش علامه و هیک در بازنمایی ماهیت ایمان پرداخته شده و به دنبال آن، نقدهایی به هردو دیدگاه مطرح می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد علامه از روش درون‌دینی به تبیین ساختار ایمان پرداخته و ایمان را متشکل از دو مؤلفۀ علم و التزام معرفی می‌کند. از سوی دیگر، هیک از روش برون‌دینی به مقولۀ ایمان ورود کرده و آن را به عنصری تفسیری بازنمایی می‌کند که مختارانه و برخاسته از تجارب دینی محقق می‌شود. علامه، علم را به عنوان یکی از اجزای مؤلفۀ ایمان معرفی می‌کند، در صورتی که هیک، براهین فلسفی را برای اثبات خداوند، ناکام دانسته و تجربۀ‌دینی را صرفاً برای دفاع از عقلایی بودن ایمان‌دینی مطرح می‌کند. البته مشترکاتی از جمله ارادی بودن و مرتبه‌مندی ایمان در دو دیدگاه مشاهده می‌شود.

مبحث خداشناسی در میان حکمای متأله با اثبات وجود ذات حق‌تعالی آغاز می­شود. ابن­سینا برای اولین بار بر پایه مفاهیم وجوب و امکان برهانی تقریر کرد و نام آن را صدیقین نهاد. از آن زمان تا دوران ملاصدرا و شارحین مکتب وی، این برهان دچار تغییراتی شده است. ملاصدرا به ابن‌سینا خرده گرفت و بر مبنای خود به شکل متفاوتی برهانی که به عقیده وی شایسته نام صدیقین است، تقریر نمود. شارحینی چون سبزواری و علامه طباطبایی ضمن نگاه انتقادی به برهان صدرایی، تقریر دیگری از این برهان ارائه کردند تا به صدیقین نزدیک‌تر و از مقدمات کمتری استفاده شود یا بدون هیچ مقدمه­ای وافی به مقصود باشد، اما تقریر ایشان نیز از نقد ناقدان بعدی مصون نماند. در این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی صورت می­گیرد، ضمن تأمل انتقادی بر‌اساس آخرین تقریرات این برهان، به این نتیجه می­رسد که تقریرهای بعد از علامه طباطبایی نیز براساس معیار صدیقین، خالی از اشکال نیست. ازجمله اینکه هرکدام به حدوسطی وابسته یا به‌گونه­ای مصادره به مطلوب است یا با معیارهای برهان صدیقین سازگار نیست. همان‌گونه که شواهد نقلی نیز دلالت دارد، وجود خداوند نیازمند به برهان نبوده و به عبارتی برهان‌پذیر نیست، بلکه از طریق معرفت نفس و شهود عرفانی قابل شناخت است. تقریرهای فلسفی ارائه شده از برهان صدیقین، فارغ از آسیب­هایی که متوجه آنهاست، جنبه تنبیهی داشته و حکمای متأله نظیر صدرالمتألهین و علامه طباطبایی نیز بدان اذعان کرده­اند.

علامة طباطبایی به عنوان فیلسوفی مأنوس با کتاب و سنت، نظریة خداشناسی و دین فطری را از منابع دینی اقتباس کرده و در راه تبیین عقلانی آن کوشیده است. خداشناسی فطری براساس ادراک احتیاج به موجودی غیر محتاج، شناخت خداوند از طریق نظم جهان، شناخت خداوند از طریق علم حضوری معلول به علت و خداشناسی از طریق علم به ثبات واقعیت تقریرهایی است که علامه در مواضع مختلف از خداشناسی فطری ارائه کرده است. وی همچنین انسان را فطرتاً خداگرا می داند و این گرایش فطری را بر اساس محبوبیت فطری پروردگار، گرایش فطری به تأمین کنندة سعادت، امید فطری به خداوند در شداید و ... تبیین می کند. علامه دین اسلام را فطری معرفی می کند. وی در تفسیر این انگاره، گاه تلاش می کند تا اصول اعتقادی اسلام را از طریق تمسک به مقتضیات فطرت اثبات نماید و گاه در صدد برمی آید با تبیین های ویژة خود، مجموعة معارف اسلام(شامل اعتقادات، اخلاقیات و احکام) را متناسب با ساختمان وجودی انسان معرفی کند.

نوشتار حاضر که به تحلیل تفسیر فراتاریخی قرآن کریم می‌پردازد، با تأکید بر دیدگاه‌های علامه طباطبایی و آیت الله معرفت به انجام رسیده است. در قرآن پاره‌ای از گزاره‌های حقیقی وجود دارد که به‌طور ذاتی عمومیت دارند و در عصر نزول ناظر به مصادیق آن عصر بودند و در اعصار دیگر می‌توانند بر مصادیق دیگر قابل انطباق باشند. همچنین پاره‌ای از گزاره‌های قرآن خارجی‌اند و فقط ناظر به مصادیقی هستند که در عصر نزول وجود داشتند؛ اما از چنین گزاره‌هایی نیز می‌توان با الغای خصوصیت به‌گزاره‌های عام دست یافت که شامل مصادیق اعصار دیگر هم باشد. برخی از مهم‌ترین مبانی این تحقیق، جهان شمولی قرآن، برخورداری قرآن از بطون و همراهی با مقتضیاتِ تمامِ اعصار بر اساس زبان فطری و هدایت‌گری؛ نظریه‌های نسخ‌های مشروط وتمهیدیِ آیت الله معرفت و نیز رابطه‌ی جامعیت قرآن و ختم نبوت است.

علم حصولی فرایندی ادراکی است که سه جزء در آن، زمینه‌ تحقق علم را فراهم می‌آورند: «عالم یا مدرِک»، «شیء خارجی یا معلوم بالعرض» و «صورت ذهنی یا معلوم بالذات». نزد علامه طباطبایی چگونگی رابطۀ‌ معلوم ‌بالذات و معلوم ‌بالعرض به‌صورت حصول صورت شیء مادی در ذهن نیست؛ بلکه عبارت از حصول صورت مجرد مثالی نزد وجود مثالی مدرِک است. بر این مبنا، علم به معلوم‌ بالذات یا صور‌ت‌های علمی، علم حضوری و بی‌واسطه است و بر همین اساس علم حصولی نیز به علم حضوری باز می‌گردد. در حکمت صدرایی ماهیت در ذهن دارای همان خصوصیت و ویژگی وجود خارجی است که بعینه در ذهن تحقق مفهومی پیدا می‌کند. در حالی‌که علامه طباطبایی ماهیت اعتباری و غیر اصیل را برآمده از حدود وجود می‌داند. دیدگاه علامه دربارۀ اعتباری بودن ماهیت به گونه‌ای است که برای ماهیت نقش هستی‌شناختی قایل نمی‌شود. بر این اساس معلوم بالذات و معلوم بالعرض هر دو باید از سنخ وجود باشند. طبق تبیین علامه بین وجود عینی و ماهیت نزد ذهن ملازمۀ‌ عقلی وجود دارد. به این ترتیب مسأله محوری مطالعه پیش‌‎رو نحوۀ رابطۀ بین وجود عینی و ماهیت است که ظهور وجود عینی نزد ذهن است.

سماع موتی از جمله مسائل مهمی است که مورد توجه بسیاری از متکلمین شیعه و سنی قرار گرفته و تبیین‌های متفاوتی در مقام دفاع و یا مخالفت با آن ارائه شده است. یکی از ادله مخالفین، تمسک به آیات 80 و 81 سوره نمل است که ظاهر آن دلالت بر عدم سماع اموات دارد. اموات در این آیات به اذعان مفسرین شیعه و سنی مجاز از کافر است. با عنایت به واقع‌نمایی آیات قرآن کریم، بین مجازهای به‌کاررفته در آیات و معانی حقیقی آن ارتباط واقعی و حقیقی برقرار می‌باشد. در نتیجه اطلاق میت به کافر، مبیّن وجود حقیقتی مشترک میان این دو است که منجر به صدق کاربرد لفظ موت در معنای دیگر (کافر) می‌گردد. این مقاله در صدد است با تحلیل رابطه معنای حقیقی و مجازی موت، و با استفاده از نظریه وضع الفاظ بر ارواح معانی علامه طباطبایی، تبیینی جدید نسبت به عدم سماع به‌کار رفته در آیات ارائه دهد. با توجه به تحلیل این رابطه، روشن می‌شود که موت به معنای فقدان آثار و خواص در شیء است که نسبت به هر موضوعی به‌لحاظ آن موضوع سنجیده می‌شود و در مورد آیات مورد بحث انسانی که متأثر از حق و هدایت‌پذیر نیست (کافر)، خودش حقیقتاً میت است.

یکی از مسائل پیرامون اعتباریات، پیشینه آن در میان حکماست. در این نوشتار، برای بررسی دقیق این مسأله، نخست ویژگی‌های ادراکات اعتباری از نظر علامه طباطبایی استخراج شده و در گام بعد در آثار فارابی جست‌وجو می‌شوند. این ویژگی‌ها از نظر علامه1 به این شرحند: ـ بر اساس نیازهای اجتماعی انسان وضع می‌شوند. ـ در صدد کشف واقعیت نبوده و دارای نفس‌الامر نیستند. ـ از مشهورات و مخیلات تشکیل شده‌اند، ـ موجب تکامل انسان نیستند، ـ فایده آنها تنها در انگیزش انسان به سوی انجام فعل است، ـ این علوم منشأ حقیقی دارند و با جعل مفهومی حقیقی برای حکایت از شیء دیگر شکل می‌گیرند، ـ قوه شکل‌دهنده این مفاهیم و گزاره‌های مربوط به آنها، عقل عملی و قوای ادراکی تحت فرمان آن، یعنی واهمه و متخیله هستند و ... . با جست‌وجو در آثار فارابی، این خصوصیات را می‌توان در گزاره‌های غیر یقینی شامل «جدلی (مشهورات)، خطابی (مقبولات) و شعری (مخیلات)» یافت. علامه طباطبایی مجموع این گزاره‌ها را با عنوان واحد اعتباریات بررسی نمود و چگونگی شکل‌گیری، ارزش معرفتی و کارکرد‌هایشان را با تفصیل و دقت بیشتری توضیح داد. بحث از اعتباریات می‌تواند توجه دانشمندان را به نقش این ادراکات در علوم انسانی معاصر و تمایزشان با علوم عملی حقیقی برانگیزاند.

یکی از مسائل مهم در عرصه دین‌پژوهی، مسأله منشأ دین است. برخی خاستگاه دین را اراده تشریعی خداوند و گروهی آن را امور بشری (مانند جهل) معرفی می‌کنند. علامه طباطبایی1 از دین‌شناسان برجسته است که در آثارش به‌طور گسترده به مسأله خاستگاه دین پرداخته است و بر آن است که دین خاستگاهی وحیانی ـ فطری دارد و هر یک از این دو خاستگاه، کارکردهای متقابلی دارند که در مجموع موجب نیازمندی همیشگی بشر به دین برای رسیدن به سعادت می‌شود. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی کارکردهای مزبور از دیدگاه علامه طباطبایی است. بدین منظور، این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی بر آثار ایشان متمرکز شده است. از نگاه وی، دین به دین فطرت (فطری) و دین وحیانی تقسیم می‌شود. دین فطرت مشتمل بر اعتقادات و احکامی است که فطرت به آنها رهنمون می‌شود. دین فطرت و دین وحیانی کارکردهای متقابلی دارند. بدین شرح که دین فطرت مبنای تعالیم دین وحیانی است و انسان را به دین وحیانی هدایت می‌کند و جاودانگی تعالیم دین وحیانی و جهانی بودن آنها را تضمین می‌کند. دین وحیانی نیز در شناساندن آموزه‌های دین فطرت، تشریح، تعدیل، تأیید و احیای آنها نقش مهمی بر عهده دارد.

علامه طباطبایی همچون عموم حکمای مسلمان، اصل علیت را گزاره‌ای ضروری می داند و از بدیهیات اولیه می‌شمارد بلکه انکار آن را خروج از فطرت انسانی می‌داند. او اصل علیت را اثبات‌ناپذیر و متمایز از مسأله مناط حاجت تلقی می‌کند. با توجه به این دیدگاه، مسأله اصلی پژوهش کنونی، طرح و بررسی مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی در ساحت اصل علیت با تأکید بر نگرش علامه طباطبایی است. مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی مربوط به این اصل در ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن تبلور می‌یابد. ازاین‌رو پس از بررسی تقریرهای گوناگون اصل علیت از باب مقدمه، ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن (همانند ضروری، بدیهی اولی، اثبات‌ناپذیر و تحلیلی یا ترکیبی بودن) را برمی رسیم و دلیل آنها را تبیین می‌کنیم. دستاورد این جستار، امتناع اقامه برهان حقیقی برای اثبات اصل علیت است. هر استدلالی که برای اثباتش ارائه شود، حتی اگر از راه احتمالات باشد، تنبیهی یا جدلی است؛ زیرا اعتبار هر استدلالی ـ اعم از له و علیه، موافق و مخالف ـ بر پذیرش این اصل مبتنی است و بدون آن هیچ استدلالی نمی‌توان اقامه کرد.

مسائل فلسفه اولی با برهان اثبات می‌شوند که این برهان یا لمی است و یا انی. هر یک از این دو نیز به اقسامی تقسیم می‌‌شوند. از نظر علامه طباطبایی1 دلیل (یعنی سلوک از معلول به علت) و هر استدلالی که مستلزم سلوک از معلول به علت باشد، بالذات معطی یقین نیست. ازاین‌رو مسائل فلسفی به‌واسطه آنها اثبات نمی‌شوند و بالذات این ادله در فلسفه راه ندارند. از نظر او با آنکه برهان لمی معطی یقین است، در فلسفه راه ندارد؛ چراکه ورودش در فلسفه مستلزم معلولیت موجود از جهت وجود است. مدعای علامه را اساتیدی همچون علامه مصباح1، علامه جوادی آملی و آیت‌الله فیاضی مناقشه کرده‌اند. ما در این جستار به روش برهانی نشان می‌دهیم که هیچ‌یک از مناقشات مطرح‌شده، مدعای علامه طباطبایی1 را از کار نمی‌اندازد؛ چراکه با برهان نشان می‌دهیم که: یا برهان «لمی» است، ولی ثبوت حکم از اعراض ذاتیه موجود از جهت وجود نیست. پس مسأله‌ای در فلسفه نیست. یا برهان «لمی» نیست و حکم از اعراض ذاتیه موجود از جهت وجود است و حد وسط و حد اکبر از ملازمات عامهاند و مسأله از مسائل فلسفه اولی است.