جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصر حاضر که عصرتغییرات سریع اجتماعی، فکری ‌و فرهنگی‌ است، انسان‌ها را با چالش‌ها و فشارهای متعددی روبرو نموده که مقابله مؤثر با آنها نیازمند کسب مهارت‌های مختلف روانی و اجتماعی ‌می‌باشد. بر اساس نظر سازمان بهداشت جهانی، یکی از مهمترین‌ و اساسی‌ترینِ این مهارت‌ها، مهارت تفکر‌نقادانه است. بر اساس بررسی‌های انجام شده، از منظر انجمن فلاسفه آمریکا، تفکر‌نقادانه از دو مؤلفه اصلی تمایلات (گرایش‌ها) و مهارت‌های شناختی تشکیل یافته که هریک از این دو مؤلفه نیز خود دارای اجزاء مختلفی می‌باشند. در این مقاله ابتدا تفکر‌نقادانه و مؤلفه‌های آن تعریف و اجزاء تشکیل‌دهنده مؤلفه‌ی تمایلات و یا به عبارت دیگر ویژگی‌های متفکرین‌ نقاد، تبیین و سپس تعدادی از ویژگی‌هایی که برای این افراد در قرآن آمده، مطرح شده ‌است. تحقیق حاضر، با روش تحلیل محتوای کیفی و با ‌استقراء تام آیات قرآن صورت گرفته است. در یافته‌های این پژوهش مشاهده می‌شود که برخی ویژگی‌ها از قبیل علاقه و اشتیاق برای دستیابی به حقیقت، تلاش و خستگی‌ناپذیری، ثبات شخصیت، شجاعت و‌استقلال در تفکر، داشتن روحیه‌ی حق پذیری، ترجیح سخن یا عقیده یا تفکر درست بر همه چیز، انعطاف‌پذیری و بی‌تعصبی، وحدت و هماهنگی شخصیت، ژرف‌اندیشی مداوم و توجه دقیق به نشانه‌ها، هدفمندبودن و پرهیز از مسائل نامربوط و توسّم (نکته سنجی و زیرکی) از ویژگی‌های مشترک بین روانشناسی و قرآن و ویژگی‌هایی چون ایمان وتقوا ، شرح صدر، خشیت الهی و ایستادگی، ‌استقامت و ثبات در عقیده از ویژگی‌های مختص به قرآن‌ است. در بررسی تطبیقی به عمل آمده پیرامون مفاهیم این موضوع در قرآن و روانشناسی مشخص شد تفاوت اصلی این دو در خدا محوری و انسان‌ محوری آنها می‌باشد که هرچند مفاهیم مطرح شده در روانشناسی کابردی تر و با جزئیات بیشتر است، اما برای آنکه این مفاهیم غنای بیشتری یابند، می‌بایست آنها از حالت انسان محورانه خارج نموده و بر اساس مبانی خدا محورانه اعتلا داد و بر این اساس، از چنین آموزه‌هایی بهره جست.

انسان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان توسعه و تمدن در اسلام شناخته می‌شود. بر اساس آموزه‌های قرآنی، اساس تحولات و تغییرات اجتماعی هدف‌دار در جوامع بشری، شالوده روانی و درونی انسان است. ازاین‌رو، انسان را می‌توان عامل اصلی و تعیین‌کننده در پیدایش و سقوط تمدن‌‌ها به شمار آورد. خواست و اراده انسان‌ها مبنای همه تحولات فردی و اجتماعی است. محتوای درونی انسان واجد دو عنصر اصلی اندیشه و اراده است، که با درهم‌آمیختن آنها، اهداف انسان در جهان خارج تحقق می‌یابد؛ ازاین‌رو، هرگونه تغییر و تحولی در ساختارهای سیاسی و اجتماعی، تابع تغییر در اساس روانی و باطنی انسان است.اما خداوند گرایش‌های روحی متفاوتی را برای انسان در نظر می‌گیرد، که هر یک از آنها در دو جهت کاملاً متضاد با هم قرار دارند. بنابراین، پژوهش پیشِ‌رو این مسأله را به بحث می‌گذارد که: خداوند چه زمینه‌های باطنی و گرایش‌های روحی را برای انسان ترسیم می‌کند و هر یک از آنها چه تأثیری بر تمدن‌سازی می‌گذارد؟ همچنین نگرش دوگانه خداوند به انسان را چگونه می‌توان تفسیر کرد؟ هدف از این پژوهش بررسی دو دسته از آیات در مورد زمینه‌های باطنی انسان در قرآن است: نخست آیاتی که انسان را در مقام بنی‌آدم تکریم می‌کند و دوم آیاتی که انسان را به جهت پیروی نکردن از عقل همانند حیوانات و حتی گمراه‌تر معرفی می‌کند. نتایج این پژوهش بازتاب چندگانگی باطن انسان‌ها نسبت به یکدیگر است. برخی آیات مربوط به فطرت و حقیقت جوهری روح انسان و آیاتی نیز مربوط به طبیعت و جوهر جسمانی وجود اوست. اگر انسان بر اساس فطرت روحی خویش حرکت کند، تمدن‌ساز می‌شود و در مسیر انبیاء الهی گام برمی‌دارد و زندگی خود را بر اساس خواسته‌های خداوند انتظام می‌بخشد؛ اما اگر برخلاف آن و در راستای جوهر جسمانی خویش حرکت کند، از مسیر الهی دور می‌شود و به جهت استفاده نکردن از عقل، موجب سقوط انسانیت و انحطاط مدنیت می‌گردد.

امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین و بر خواسته از تعالیم قرآن، سیره‌‌ی پیامبر] و ائمه‌ی اطهار= بوده و یکی از پایه‌های اصلی تفکر شیعه را شکل می‌دهد که درباره‌ی آن کتاب‌ها و رساله‌های زیادی نوشته‌ شده است. مستشرقان نیز از قرن 12 میلادی شروع به بحث و بررسی آیات و اعتقادات اسلامی ‌کرده‌اند. در دوران معاصر با ایجاد زمینه‌های پیش آمده از جمله علم‌گرایی، رویکرد مستشرقان؛ علمی و اثربخش شده است. از جمله کسانی که در این‌باره کتاب نوشته مایکل کوک است. کتاب وی با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» ترجمه شده است. کوک بر این عقیده است که در دو کتاب از منابع حدیثی چهارگانه‌ی شیعه، تنها بیست حدیث در مبحث امر به ‌معروف و نهی از منکر وجود دارد؛ که نیمی از این احادیث شامل پند و اندرز و بدون محتوای عقیدتی است و این احادیث بر اهمیت نهی از منکر و زوال آن در آینده، تأکید دارد. از آنجا که منابع حدیثی شیعه در مقایسه با منابع حدیثی اهل سنت از جهت حجم و تدوین احادیث، مقدم بوده و مستقل از اهل سنت عمل کرده است، با تتبع در این منابع می‌توان به احادیث زیادی درباره‌ی امر به معروف و نهی از منکر و آثار انجام یا ترک آن دست‌ یافت. به نظر می­رسد یکی از عوامل طرح چنین دیدگاه­هایی، عدم دسترسی به منابع حدیثی شیعه در این‌باره است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و جستجوی کتابخانه­ای و مجازی تنظیم شده است.

زندگی اخلاقی از جمله ارکان فرهنگ تمدن‌ساز است که در پیدایش و بقای جوامع نقش مهمی دارد. امروزه با توجه به رشد گسترده معضلات اخلاقی در جوامع، پرداختن به این مهم امری ضروری به نظر می‌رسد. نظر به اهمیت این مسئله، محقق در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی فهم تمدنی از زندگی اخلاقی قرآن را در پرتو آرای جوادی آملی تبیین نموده است. فهم تمدنی در آرای جوادی آملی بر ارکانی چون حیات طیبه، توحید محوری، عقلانیت، عدالت و اخلاق استوار است. قرآن کریم با القای غیر مستقیم و بیان مصادیقی از زندگی اخلاقی چون : بی طرفی اخلاقی، عینیت بخشی به الگوهای تراز، توصیف ارزشی کنشگران، توجه به شخصیت اخلاقی، سزاددهی به جا و پرهیز دادن از استضعاف بینشی به توصیف جنبه‌هایی از زیست اخلاقی می‌پردازد. از نگاه جوادی آملی زمانی فرد شخصیت رشد یافته اخلاقی، زندگی اخلاقی خواهد داشت که بتواند در پرتو بینش توحیدی و توجه به عقلانیت، عدالت و حیات طیبه دست به عمل بزند. نقش زندگی اخلاقی در تمدن‌سازی بدین صورت است که اخلاق از یک سو هویت‌ساز است به نحوی که فرد با برخورداری از ایمان توانسته باشد زیست اخلاقی را طی کند نه تنها از «دیگری» متمایز می‌شود؛ بلکه شعاع اثرگذاری و تمایز او در سطحی فراتر از روابط انسانی خواهد بود و از سویی دیگر این زندگی در مرحله بعد، تمدن ساز هم خواهد بود؛ زیرا اگر اصول اخلاقی در جامعه به مرحله زندگی نرسد، سقوط فردی، از دیگاه جوادی آملی سقوط جامعه و تمدن را در پی دارد.

قرآن کریم در سیر نزول خود، به منظور ایجاد فرهنگ اسلامی، الزامات رفتاری خاصی را مورد تأکید و پیگیری قرار داده و علاوه بر آن اقداماتی را به منظور فرهنگ سازی این الزامات در جامعة اسلامی به مرحلة اجرا گذاشته است. مقاله حاضر سعی نموده است از میان این الزامات، به گونه شناسی روش قرآن کریم در فرهنگ سازی «الزام رفتاری انفاق و توجه به وضع نیازمندان» در جامعة اسلامی بپردازد. این گونه شناسی با بررسی و مقایسه اهداف ناظر بر این الزام رفتاری در دو دورة نزول مکی و مدنی قرآن کریم، به صورت توصیفی- تحلیلی، صورت گرفت. بررسی صورت گرفته نشان می‌دهد که تأکید آیات الهی ناظر بر این الزام رفتاری در سوره‌های مکی، با توجه به وضعیت دعوت دینی در دورة نزول مکی قرآن کریم، به طور عمده بر مبارزه با فرهنگ جاهلی مبنی بر ترک انفاق و تلاش به منظور فرهنگ شدن آن است. اما با آغاز دوره نزول مدنی قرآن کریم و شکل گیری جامعه و حکومت اسلامی، این ارزش در چارچوب‌های واجب و در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و با لحاظ آسیب‌شناسی‌ها، تعقیب شده است. رویکرد این پژوهش، قرآن محوری است که بر مبنای آن، محکمات دینی(بدیهیات عقلی، سنت قطعی، تجربه، گزارشات قطعی تاریخی، و ...) بر محور قرآن کریم، داور اندیشه‌ها و عملکردهای دینی است.

ایمان و باورهای دینی برگرفته از کتاب‌های آسمانی همواره می‌تواند الگوی مناسبی برای سعادت‌مندی بشر در طول تاریخ باشد. چنان‌چه تاریخ نشان داده ‌است که هر موقع سطح ایمان و باور‌های دینی مردم یک جامعه افزایش یافته، اصلاحات اجتماعی و بحران‌ها بهتر مدیریت شده و آرامش در جامعه گسترش یافته است و هر موقع این سطح در بین جامعه کاهش یافته، معضلات اجتماعی و به تبع آن آسیب‌های اجتماعی افزایش یافته است. به همن دلیل است که در تاریخ معاصر به خصوص در دهه 20 تا 50 هجری جریان‌های مختلف علمی سیاسی سعی در تعریفی از دین و فرهنگ دین‌داری بودند که بتوانند جامعه را با خود همراه نمایند. در این بین‌اندیشمندانی همچون شهید مطهری با استفاده از علوم روز و با تبیینی قرآنی سعی در بیان معارف اسلامی داشت که هم از یک سو برای افکار معاند سدی ایجاد کند و هم از سوئی برای جویندگان حقیقی معارف اسلامی، مطالبی ارزشمند ارائه نماید. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی-کتابخانه‌ای در پی تبیین عوامل و موانع تعمیق ایمان و باورهادی دینی در فرهنگ عمومی جامعه از دیدگاه شهید مطهری با تکیه بر آیات قرآن کریم هستیم که نتایجی همچون لزوم جهان بینی توحیدی، آموزش بر مبنای فطرت الهی را جزو عوامل و نحله‌های فکری، تقیه، محبت افراطی به اولیاء الهی و .. را از موانع دست یابی به این مهم در می‌یابیم.

موعودباوری یکی از باورهای مشترک در میان ادیان مختلف می‌باشد. این باور در تمامی منابع ادیانی با اسامی و القاب خاصی ذکر شده و به طور کلی یک باور جهان شمول است. این موضوع در اسلام و در قالب آیاتی چند از قرآن کریم( آیات 5 سوره قصص، 55 سوره نور، 81 سوره اسراء، 105 سوره انبیاء) و روایات متعدد، مورد تبیین و توجه قرار گرفته و او را وارث زمین و منجی عالم خوانده است. امروزه با رشد تکنولوژی و صنعت ارتباطات بدون هدایت مبتنی بر ادیان الهی، شرایطی فراهم گردیده که رسالت اصیل پیامبران الهی که همانا شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی است در معرض تهدید جدی قرار گیرد. بی اخلاقی، بی‌عدالتی، رشد فاصله طبقاتی، بی‌هویتی و بی‌معنایی زندگی از جمله معضلات جوامع امروز بشری و از موانع اصلی در تحقق تمدن اصیل دینی و اسلامی است. در این راستا موعودباوری دارای چنان ظرفیت و ویژگی‌هایی است که محور قرار دادن این اندیشه در رأس تعاملات اجتماعی، خود می‌تواند نقشی مهم به عنوان نرم‌افزار شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی را ایفا نماید. در این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی این نتایج حاصل شد که اندیشه موعود باوری نقش موثری در حل مشکلات اقتصادی، آسیب‌های اخلاقی، بی‌هویتی و در رهنمون نمودن بشر به عدالت و عقل گرایی دارد که همه این نتایج دارای نسبتی معنادار در شکل‌گیری تمدن اسلامی می‌باشند.

تمدنها و حکومتها یی که در طول تاریخ ظهور کرده اند پس از مدتی شکوفایی یا رو به ضعف و انحطاط نهاده اند و یا به کلی از بین رفته اند . قرآن در رابطه با علل سقوط و انحطاط تمدنها عوامل بسیاری را ذکر می کند که هر قوم و تمدنی به جهت آن عوامل، تمدن خویش را در معرض نابودی قرار داده است اما علت اصلی مرگ تمدنهای طغیان گر در قرآن عواملی طبیعی همانند، زلزله ،سیل، رانش زمین و... ذکر شده است . به عبارتی خداوند به منظور مجازات اقوام و تمدنهای گناهکار اراده خویش را بواسطه عوامل طبیعی به نمایش می گذارد. اما سوال اینجاست که چرا و چگونه خداوند در انقراض تمدنها اراده خویش را بواسطه عوامل طبیعی اعمال کرده است ؟ در پاسخ به این پرسش راقم در این پژوهش به فرضیاتی می پردازد که با توجه به آیات قرآن و احادیث و یا به صورت عقلی یا تحلیل ارائه می گردد اما مهمترین نتیجه ای که از این فرضیات بدست می آید،این است که به جهت عنایت خاص خداوند به طبیعت ، این مساله در سقوط تمدن ها ملحوظ گردیده است.

قرآن و سنت یکی از ارکان اساسی حکمت متعالیه است؛ به‌نحوی‌که فلسفه ملاصدرا را در بالاترین سطح تطابق با دین و به‌کارگیری متون مقدس دینی در لابه‌لای مباحث فلسفی و حکمی قرار داده است. حضور پررنگ و حداکثری آیات و روایات در آثار ملاصدرا، نشان‌دهنده وجود الگوی خاص روش‌شناختی است، که در میان گذشتگان سابقه‌ای ندارد و وی در تمام مباحث خود از آن استفاده کرده است. او با استفاده ازاین‌روش، به توصیف، تبیین و نقد معضلات زمانه، چون رد افکار و انحرافات فکری صوفیان پرداخته است. نظر به اهمیت این مسأله، در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، خوانش قرآنی ملاصدرا در کتاب کسر أصنام الجاهلیة واکاوی می‌شود. وی با دقت و امانت، نسبت به شناساندن بت‌های جهل و نادانی زمان و جامعه خود همت می‌گمارد و تأکید می‌کند که تا این عقاید خرافی و نادرست، که نشانه‌های جهل و مکر و فریب است، شکسته و از دل‌ها پاک نشود، حقیقت دین و عرفان راستین آشکار نمی‌شود. بر این اساس، او صوفیان را گرفتار انحرافاتی چون: واماندگی در رذایل اخلاقی و بی‌اعتنایی به تهذیب نفس، علم‌گریزی، باطن‌گرایی، تقلیل و فروکاهی شریعت‌مداری، گزاف‌گویی‌های مبالغه‌آمیز و تهی‌وارگی اصطلاحات و معانی عرفانی می‌دید.

یکی از آیات چالش‌برانگیز سوره یوسف، نسبت سرقت به فرزندان یعقوب: «إِنَّکُم لَسَارِقُونَ» با اذعان به مُنکر بودن آن در تفاسیر است. در این تعبیر دسیسه‌چینی، دروغ، تهمت و آبروبردن به یوسف نسبت داده شده است. این مسئله از نخستین اوان تدوین دانش تفسیر مورد توجه مفسران بوده و از منظر اعتقادی و اخلاقی و کلامی آنان را به تکاپو واداشته که با این مسئله چگونه برخورد کنند. تبیین این دیدگاه‌ها در این آیه نشان می-دهد که تحولات فکری و توسعه دانش تفسیر در حل این چالش‌ها مؤثر بوده است. در حقیقت مسئله این بررسی شناخت شیوه برخورد مفسران و روش‌های متفاوت آنان و روش پاسخ‌دهی در سیر تطور و تحول تفسیر است. بدین‌جهت این مقاله در مقام بازتاب این نظریات و راه‌حل‌هائی است که مفسران در سیر تاریخی خود ارائه داده و در مقام تبیین این آیه برآمده‌اند. اهمیت این بررسی به این جهت است که نشان می‌دهد چگونه این نظریات آرام و آرام در شکل اجتماعی و انسانی در دانش تفسیر شکل گرفته و توسعه یافته و هر مفسری که آمده نکته‌ای بر سخنان پیشینیان افزوده و یا سخنان سلف خود را نقد و تصحیح کرده است. نتیجه مهمی که گرفته شده این است که در سیر تطور تفاسیر هرچه گذشته به‌جای سخنانی از این قبیل که او پیامبر بوده، حتماً کار او درست بوده، نگاه متن‌گرایانه پیدا کرده و توصیف این داستان عینی و خردمندانه شده است.